Lexi Endlaka Swilo Leswi Hanyaka Swi Va Ekhombyeni

TINXAKA ti helela makumu hi swivangelo swo hambana-hambana. Vona swivangelo-nkulu swinharhu. Hi ndlela leyi nga kongomangiki, vanhu va ni nandzu eka swivangelo swimbirhi swa kona, kasi eka lexin’wana va ni nandzu hi ku kongoma.

Ku Herisiwa Ka Mbango

Ku herisiwa ka mbango ku hoxa xandla swinene eku hungutekeni ka tinxaka to tala. The Atlas of Endangered Species leswi yi swi vitana “nxungeto lowukulu ku tlurisa” nakambe wu ri “lowu tikaka swinene ku wu sivela.” Ku tala ka vaaki va misava loku ngo ya ku khapa ku sindzisa vanhu leswaku va ya va nghenelela swinene etindhawini leti khale a ti ri kaya ra swiharhi. Xikombiso lexi twalaka xa leswi i xa makhwati ya mpfula ya misava hinkwayo.

‘Ku nga si hela 40 wa malembe ku ta va ku nga ha ri na makhwati ya timpfula’ hi ku ya hi ndzinganyeto lowu chavisaka lowu yisaka nyingiso eka leswi vo tala va swi tekaka tanihi ku lahlekeriwa hi swihlovo swa nkoka loku tisaka gome. Kahle-kahle, kwalomu ka kotara ya mirhi hinkwayo leyi tiviwaka ematikweni ya le Vupela-dyambu yi huma eswimilanini swa le makhwatini ya le tindhawini leto hisa. Hambileswi makhwati ya timpfula ma ngo endla tiphesente leti ringanyeteriwaka eka 7 ta misava eka pulanete ya hina, eka wona ku na mune xa ntlhanu wa swimilana leswi milaka ehenhla ka misava.

Ku tsemeleriwa ka mirhi yi endliwa mintsandze ni ku hundzuriwa ka tindlela ta vurimi swi hunguta ndzhaka leyi fuweke ya mirhi ya le makhwatini ya le Afrika Vupela-dyambu. Ku herisiwa ka swihlahla le tiko-nkulu ra India swi hundzule ni maxelo hi woxe, swi hungute mpfula etindhawini tin’wana kutani swi vanga tindhambhi etindhawini tin’wana.

Loko munhu a ri karhi a tsemelela mirhi leswaku a basisa misava a ta rima, swimilana, swiharhi, tinyenyana, swikokovi, ni switsotswana swa fa. Profesa wa le Harvard, Edward Wilson u ringanyeta leswaku ku tsemeleriwa ka mirhi ku endla phesente yin’we hi lembe, naswona leri i khombo eka magidi ya swilo leswi hanyaka leri ri nga ha swi hetiselaka makumu. Vanhu va chavisiwa ni hi leswaku tinxaka to tala ti ta nyamalala ti nga si thyiwa ni mavito ya xisayense.

Xiyimo xa fana ni le swibodlhweni swa misava hinkwayo, ku nga ndhawu yin’wana leyi xungetiwaka. Vahluvukisi va ndhawu va tswonga mati etindhawini leti leswaku va kota ku aka tiyindlu, kasi varimi va ti hundzula ti va ndhawu leyi humesaka mihandzu tindhawu leti va nga kotaka ku ti rima. Eka malembe ya 100 lama hundzeke, kwalomu ka 90 wa tiphesente ta ndhawu leyi omeke ya le Yuropa leyi nga ni byanyi ntsena yi hundzuriwe ndhawu yo rimiwa. Ku hundzuriwa ka madyelo le Britain eka malembe ya 20 lama hundzeke swi vangele ku hunguteka ka van’wadlodloma hi 64 wa tiphesente.

Hambileswi magazini wa Time wu thyeke xihlala xa Madagascar wu ku “i vuhlayiselo bya swiharhi ni swimilana swo tala,” mixaka leyo tala ya swiharhi swa le nhoveni yi le khombyeni. Loko vaaka-tiko va andza niloko xikweleti xa xihlala lexi eka matiko man’wana xi ya xi tlakuka, leswi swi engetela ntshikilelo wa leswaku vaaki va laha xihlaleni va hundzula makhwati ma va masimu ya mpunga. Hikwalaho ka leswi tikotara tinharhu to tshama leti faneleke khwatsi ta ti-lemur ta le misengeleni ti nyamalaleke eka malembe ya 20 lama hundzeke, ko va 400 ntsena wa swiharhi leswi leswi saleke.

Ndlela leyi munhu a hundzulaka misava swinene ha yona kunene yi hunguta ndhawu ya swiharhi. Xikombiso xin’wana hi lexi, anakanya hi vanhu va le Polynesia, lava va fikeke eHawaii malembe ya 1600 lama hundzeke. Hikwalaho ka mintirho ya vona, tinxaka ta 35 ta tinyenyana ti nyamalalele makumu.

Vaaki vo sungula lava va teke eAustralia ni le New Zealand va singile swimanga leswi fuyiwaka, ivi swin’wana swa swona swi hundzuka magoya. Hi ku ya hi magazini lowu nge New Scientist, sweswi magoya lawa ma hlasela 64 wa tinxaka ta swiharhi leswi mamisaka leswi nga vaaka-tiko va Australia. Wona xikan’we ni tinhlati leto tshwuka leti singiriweke eYuropa, ti hlasela masalela ya tinxaka ta swiharhi leswi xungetiwaka.

Nhlaselo Wa Xiviri

Ku hlota a hi nchumu lowuntshwa. Rungula ra Bibele eka Genesa ri hlamusela Nimrodi wa muxandzuki, muhloti loyi a hanyeke ku tlula 4000 wa malembe lama hundzeke. Hambileswi ku nga vuriwiki nchumu hi kukula rixaka hinkwaro hi ku helela, kambe yena, a a ri museketeri-nkulu swinene wa ku hlota.—Genesa 10:9.

Hi ku famba ka malembe-xidzana vahloti va herise tinghala hi ku helela eGreece ni le Mesopotamia, timpfuvu le Nubia, tindlopfu le Afrika N’walungu, tibere ni swintlen’wana leswi tshamaka ni le matini le Britain, ni tihomu ta nhova le Vuxeni bya Yuropa. Magazini lowu hlamuselaka minongonoko ya BBC lowu nge, Radio Times, wu vikile: “Hi va-1870 na va-1880, vahloti va dlaye kotara ya miliyoni ya tindlopfu le Afrika Vuxa ntsena. Kwalomu ka hafu ya lembe-xidzana, eAfrika a ku twakala mipfumawulo ya swibalesa leswi baleselaka hi vanhu va ndhuma, lava fuweke, va swikhundla, lava a va balesela tindlopfu, timhelembe, tinhutlwa, ni mixaka ya swimanga leswikulu ni xin’wana ni xin’wana lexi mahlo ya vona a ma xi vona. . . . Lexi namuntlha xi hlamarisaka swinene hi leswaku maendlelo lama a ma pfumeleriwa hilaha ku heleleke enkarhini wolowo.”

Sweswi hi tlhelela eka yingwe ya mikhwati-khwati leyo xiximeka. Tinhlayo ta yona hi va-1980 ti kombise leswaku matshalatshala yo ti hlayisa ma humelerile. 1995 Britannica Book of the Year yi te: “Ku nga khathariseki sweswo, swilo a swi nga ri hilaha a swi vonaka ha kona. Tinhlayo leti hlayeriweke hi vukhwatsi ti kombise leswaku tinhlayo leto sungula a ti hundzeletiwe hi vatirhi lava a va dya swin’we ni vahloti lava nga riki enawini, kumbe lava a va tiyimisele ntsena ku tsakisa lava va nga ehenhla ka vona. . . . Bindzu leri nga riki enawini ro xavisa swirho swa tiyingwe ta mikhwati-khwati ri kurile loko mphakelo lowu a wu ya wu hunguteka wu vangela minxavo leswaku yi ya yi tlakuka.” Xisweswo, hi 1995, nxavo lowu ringanyeteriwaka wa yingwe ya le Siberia a wu ri exikarhi ka R36 300 ku ya eka R92 600—phela wolowo, a wu nga ri nxavo wa dzovo ra yona leri rhandziwaka swinene ntsena, kambe ni wa marhambu, mahlo, malepfu, meno, swirho swa le ndzeni, ni swirho swa rimbewu, hinkwaswo swi tekiwa swi ri ni nxavo wa le henhla ku endla mirhi ya xintu le Vuxeni.

Bindzu ra timhondzo ta ndlopfu, rimhondzo ra mhelembe, madzovo ya tiyingwe ta mikhwati-khwati, ni swiphemu swin’wana swa swiharhi, sweswi ri tisa tibiliyoni to tala ta tidolara emabindzwini lama nga riki enawini, ku nga bindzu lerikulu loko ku nga hlayiwi ra ku xavisa swidzidzirisi, ku vike Time. Naswona a ku xavisiwi swiharhi leswikulu leswi mamisaka ntsena. Hi 1994, mirhi ya xintu ya Machayina yi mbumburhele nhlayo yo chavisa ya tinhlampfi leto ngi tihanci ta 20 wa timiliyoni, leswi vangeke nhlayo ya tona yi hunguteke hi 60 wa tiphesente eka malembe mambirhi etindhawini tin’wana ta le Dzonga-vuxa bya Asia.

A swi nonon’hwi ku kuma loyi a nga ni nandzu loko muxaka wo karhi wa swiharhi wu hlotiwa wu kala wu helela makumu. Kambe ku vuriwa yini hi lava va swi hlengeletaka? Mfukwana lowu nga ekhombyeni, golden conure, muxavisi wa yona la nga riki enawini le Brazil ku vikiwa leswaku u wu xavisa hi R1900. Kambe loko a wu xavisa ematikweni ya le handle, u kuma mali yo tlula yoleyo yi andzisiwe hi makhamba manharhu ni hafu.

Tinyimpi ni vuyelo bya tona, ku andza ka mintshungu ya vabaleki, xikan’we ni ku ndlandlamuka ka nhlayo ya lava velekiwaka, ku engeteleka ka nthyakiso, ni hambi ku ri vavalangi, swi xungeta tinxaka ta swiharhi leswi nga ekhombyeni. Lava va hlalelaka ntumbuluko va famba hi mabyatso ya tinjini ta matimba va vavisa tinkavangaheti ta meno lamatsongo leti va rhwalanaka va ya eku ti voneni, naswona pongo ra le hansi ka mati ra mabyatso ri nga kavanyeta tirhelo lera rivovo ra tinkavangaheti ta meno lamatsongo ro kumisisa tlhelo leri nchumu wo karhi wu nga eka rona.

Endzhaku ka nongonoko lowu wu khomisaka gome wa ndzoviso lowu munhu a wu endlaka, u nga ha tivutisa leswaku, ‘Xana vahlayisi va swiharhi va endla yini leswaku va sirhelela swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni, ni leswaku xana va humelela ku fikela kwihi?’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Swimilana, swiharhi, tinyenyana, swikokovi, ni switsotswana swa fa loko munhu a tsemelela mirhi