Ku Pfuna Ka Makhwati

HI 1844, Konstantin von Tischendorf, xidyondzi xa Mugriki, u vone matluka ya 129 ya matsalwa ya khale endzeni ka baskiti ya thyaka leyi a yi ri endlwini ya tinghwendza. Tischendorf u teke matluka wolawo ya risima a famba na wona, kutani sweswi matluka wolawo i xiphemu xa Codex Sinaiticus—ku nga man’wana ya matsalwa ya Bibele lama tivekaka emisaveni hinkwayo.

Ndzalama leyi yi kutsuriwe hi nkarhi lowu faneleke. Makhwati—lama nkoka wa wona wu nga tekeriwiki enhlokweni—a hi kanyingi ma kuma nkateko wo tano. Lembe rin’wana ni rin’wana hi nkarhi wa nguva leyi omeke, ritshwa leri hlaselaka tindhawu ta magidi leri vangiwaka hi vafuwi ni varimi lava rimaka tindhawu to hambana-hambana ri vavula xibakabaka xa tindhawu leti to hisa. Al Gore, loyi sweswi a nga xandla xa muungameri wa United States, loyi a voneke nhova leyi chavisaka le Amazon, u te: “Ku onha loku nga kona ku tsema nhlana. Hi yin’wana ya timhangu letikulu eka leti tshameke ti endleka ematin’wini hinkwawo.”

A hi kanyingi hi hisa nchumu lowu hi swi tivaka leswaku i wa nkoka. Lexi vavisaka malunghana ni makhwati, hi leswaku ma herisiwa hi nga si wu twisisa nkoka wa wona, hi nga si twisisa ndlela leyi ma tirhaka ha yona naswona hi nga si tiva leswaku ma na yini. Ku hisa makhwati swi fana ni ku hisa layiburari leswaku ku ta kufumela endlwini—handle ko rhanga hi ku languta leswi nga endzeni ka tibuku.

Emalembeni ya sweswinyana vativi va sayense va sungule ku dyondza “tibuku” leti, ku nga rungula ro tala swinene leri kumekaka emakhwatini. “Rungula” leri humaka eka swona ra hlamarisa.

Swihlahla Leswi Nga Faniki Ni Swin’wana

“Mirhi ya swihlala leswi swa Indies, i nchumu lowu nga hlamuselekiki, hikwalaho ka leswi yi nga tarisa xiswona,” ku vule mutsari wa Mupaniya, Gonzalo Fernández de Oviedo hi 1526. Endzhaku ka malembe-xidzana ya ntlhanu swibumabumelo swakwe a swa ha ba nhloko ya mhaka. Mutsari wa tibuku Cynthia Russ Ramsay wa tsala: “Makhwati ma hambane ngopfu, ma rharhangane ngopfu naswona ma endla fambiselo ra ikholoji emisaveni leri nga twisisiwiki hi ku hetiseka.”

Seymour Sohmer, xidyondzi xa ntivo-vutomi etindhawini to hisa u ri: “A hi fanelanga hi rivala leswaku hi tiva swilo leswi nga nyawuriki kumbe a hi tivi nchumu malunghana ni ku languteka ka swihlahla leswi nga ni moya wo tsakama etindhawini to hisa ni ndlela leyi swi tirhaka ha yona, a ha ha vuli mixaka yo hambana-hambana ya swilo leswi hanyaka.” Tinhlayo ta ntsandza vahlayi ta swilo leswi hanyaka ni ku rharhangana ka vuxaka bya swona ku endla leswaku muendli wa ndzavisiso a va ni ntirho lowu nga oloviki.

Khwati leri tolovelekeke ri nga ha va ni swilo leswi hanyaka swi nga ri swingani eka hafu ya hektara ha yin’we. Hi tlhelo rin’wana, hafu ya hektara ya makhwati yi nga wundla 80 wa mixaka yo hambana-hambana ya swilo leswi hanyaka, hambi ku ri nhlayo leyi heleleke ya mirhi leyi nga eka hektara ha yin’we leyi fikaka eka nhlayo xikarhi kwalomu ka 300 ntsena. Tanihi leswi ku tiva mintlawa leyi yo hambana-hambana ku nga ntirho lowu hetaka matimba naswona lowu lavaka ku endliwa hi vukheta, makhwati ma nga ri mangani lama endlaka tindhawu leti nga tikulu eka hafu ya hektara a ma si tshama ma kamberiwa hi vukheta. Hambiswiritano, lama kamberiweke ma humese vuyelo lebyi tsakisaka.

Vunyingi lebyi bya mirhi yo hambana-hambana byi endla leswaku swilo leswi tshamaka ekhwatini swi kota ku tihanyisa hi tindlela ta ntsandza-vahlayi—ndlela leyi ku nga hava ni un’we la nga yi anakanyaka. U.S. National Academy of Sciences yi vula leswaku ndhawu ya khume ra swikwere khilomitara ya makhwati lama tolovelekeke lama nga onhiwangiki ma nga hlayisa swiharhi leswi mamisaka swa mixaka yo hambana-hambana ya kwalomu ka 125, swikokovi swa 100 swa mixaka yo hambana-hambana, tinyanyana ta mixaka yo hambana-hambana ta 400 ni mixaka yo hambana-hambana ya 150 ya maphaphatana. Hi xiringaniso, hi kuma leswaku Amerika N’walungu hinkwaro ri endzeriwa hi tinyanyana ta mixaka-xaka leti nga ehansi ka 1000.

Hambileswi mixaka yin’wana ni yin’wana ya swimilana ni swiharhi swa ntsandza-vahlayi yi nga ha kumiwaka endhawini leyikulu ya makhwati, swin’wana swi boheka ku tshama endhawini yin’we laha ku nga ni nxaxamelo wa tintshava. Sweswo swi endla leswaku swi hlaseriwa hi ku olova. Hi nkarhi lowu vatsemi va timhandzi va heteke ku tsema mirhi hinkwayo laha ku nga ni nxaxamelo wa tintshava le Ecuador emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, 90 wa mixaka ya swimilana leswi kumekaka endhawini leyi swi heriseriwe makumu.

Hi ku vona makhombo yo tano, United States Interagency Task Force on Tropical Forests ya tsundzuxa: “Matiko ma fanele ma teka goza ra xihatla naswona ma fanele ma tirhisana eku langutaneni ni xiphiqo lexi loko ma lava leswaku rifuwo-pfuneta leri tekeriwaka ehansi naswona leri entiyisweni ri nga kondletelekiki ri sirheletiwa eku herisiweni hi ku helela eku sunguleni ka lembe-xidzana leri landzelaka.”

Kambe xivutiso xi nga ha tlakuka: Xana rifuwo-pfuneta leri ra ntumbuluko i ra nkoka? Xana ku herisiwa ka makhwati ku nga khumba vutomi bya hina ku tlula mpimo?

Swakudya, Moya Wo Tenga Ni Mirhi Ya Vutshunguri

Xana u sungula siku hi ku fihlula hi ndyelo ya rivele-ndzoho, kumbexana hi matandza lama virisiweke ni khapu ya kofi leyo hisa? Loko swi ri tano, hi ndlela yin’wana wa vuyeriwa hi rifuwo ra makhwati ya tindhawu to hisa. Koroni, tinyawa to endla kofi, huku leyi tshikelaka matandza naswona hambi ku ri homu leyi humesaka ntswamba—hinkwaswo swi huma eka swiharhi ni swimilana swa le swihlahleni swa tindhawu to hisa. Koroni yi huma eAmerika Dzonga, kofi yi huma le Etiyopiya, tihuku leti fuyiwaka emakaya ti huma eka huku ya nhova ya le Asia, kutani tihomu ta ntswamba ti huma eka banteng leyi nga khombyeni ra ku herisiwa le Dzongeni-vuxa bya Asia. “Tiphesente ta 80 ta swilo leswi hi swi dyaka swi huma etindhawini to hisa,” ku hlamusela buku leyi nge Tropical Rainforest.

Munhu a nge xi honisi xihlovo xa mphakelo wa swakudya swa yena. Timbewu ni swifuwo swi nga ha tsana loko swi tswalana hi swoxe. Makhwati lama nga ni swilo leswi hanyaka swa mixaka yo hambana-hambana, ma nga humesa ti-gene to hambana-hambana leti lavekaka eka swimilana kumbe swiharhi leswi. Hi xikombiso, Rafael Guzmán, mutivi wa swimilana wa le Mexico, u tshubule muxaka lowuntshwa wa byanyi lebyi fanaka ni koroni ya manguva lawa. Vutshuburi bya yena byi tsakise varimi hikuva byanyi lebyi (Zea diploperennis) a byi dlayiwi hi mavabyi ya nkombo lama hlaselaka timbewu ta koroni. Vativi va sayense va ni ntshembo wo tirhisa muxaka lowuntshwa leswaku va tumbuluxa koroni yo hambana-hambana leyi lwisanaka ni vuvabyi.

Hi 1987 hulumendhe ya Mexico yi sirhelete tintshava leti koroni leyi ya nhova yi kumekeke eka tona. Kambe leswi makhwati yo tala ma nga eku herisiweni, mixaka ya swilo leswi hanyaka a swi kanakanisi leswaku yi ta lova yi nga si tshuburiwa. Emakhwatini ya Dzonga-vuxa bya Asia, ku ni mixaka yo hlayanyana ya tihomu ta nhova leti nga ha antswisaka ku tswalana ka tihomu leti fuyiweke. Kambe hinkwayo mixaka ya swilo leswi hanyaka yi le khombyeni ra ku lova hikwalaho ka ku herisiwa ka kaya ra swona.

Moya wo tenga i wa nkoka ku fana ni swakudya leswi hi swi dyaka. Tanihi leswi munhu un’wana ni un’wana la rhandzaka ku famba a beriwa hi moya eswihlahleni a swi xiyeke hakona, mirhi yi endla ntirho wa risima hi ku hambeta yi humesela okisijini eka atimosifiya. Kambe loko swi hisiwa, khaboni leyi nga eka xivumbeko xa khaboni dayokisayidi ni khaboni monokisayidi ya huma. Tigasi leti ti vanga swiphiqo.

Van’wana va ringanyeta leswaku mintirho ya munhu yi engetele mpimo wa khaboni dayokisayidi eka atimosifiya ya misava. Hambileswi nthyakiso wa tindhawu ta vumaki ku anakanyiwaka leswaku hi wona wu hoxaka xandla hi ndlela yo biha emhakeni leyi, ku hisiwa ka swihlahla ku vuriwa leswaku ku hoxa xandla eku humeseni ka tikhaboni dayokisayidi hinkwato ta 35 wa tiphesente. Loko yi ri eka atimosifiya, khaboni dayokisayidi yi vanga leswi vuriwaka ku hisa lokukulu ka misava, leyi hi ku ya hi vativi va sayense yi nga ta vanga ku hisa lokukulu emisaveni hinkwayo.

Lexi biheke ku tlurisa i khaboni monokisayadi. I xiphemu-nkulu xa swilo leswi nga ni khombo lexi kumekaka eka musi lowu nga ni chefu lowu nga emalokixini lama nga ekusuhi ni doroba. Kambe muendli wa ndzavisiso, James Greenberg, u hlamarisiwe hi ku kuma leswaku “ku ni khaboni monokisayidi yo tala le makhwatini ya Amazon tanihi le malokixini ya le United States.” Ku hisiwa ka khwati ra Amazon loku kombisaka ku pfumala mianakanyo ku thyakise atimosifiya leyi mirhi yi endleriweke ku yi basisa!

Handle ka ku va xihlovo xa swakudya ni moya wo tenga, makhwati ma nga va xihlovo xa mirhi ya vutshunguri yo hambana-hambana. Kotara ya mirhi ya vutshunguri leyi leyi nyikeriwaka hi madokodela yi kumiwa eka swimilana leswi kumekaka etindhawini to hisa. Eka makhwati lama tlhumeke ngopfu le tintshaveni ta Andes ku kumeka khwinini leyi tirhisiwaka ku tshungula dari; le ndhawini ya Amazon ku kumeka, curare, leyi tirhisiwaka tanihi murhi wo olovisa misiha hi nkarhi wa vuhandzuri; kasi le Madagascar ku kumeka rosy periwinkle, leyi ti-alkaloid ta yona ti endlaka leswaku nhlayo ya vavabyi vo tala lava tshunguriweke khensa ya tisele ta ngati yi andza hi ndlela leyi hlamarisaka. Ku nga khathariseki vuyelo byo tano lebyi tsakisaka, ko va ni kwalomu ka nkombo wa tiphesente ntsena ta swimilana hinkwaswo swa le tindhawini to hisa leswi kamberiweke ivi swi tikomba onge swi ta humesa mirhi ya vutshunguri. Nkarhi wu ri lava wa wena. United States Cancer Institute yi vula leswaku “ku herisiwa ka makhwati etindhawini to hisa ku ta vanga xiphiqo lexikulu eka tsima ro lwisana ni khensa.”

Ku ni mintirho yin’wana ya nkoka leyi endliwaka hi makhwati—hambileswi nkoka wa wona hakanyingi wu nga tlangeriwiki ku fikela loko makhwati ma herisiwile. Yin’wana ya yona i ku lawuriwa ka ndlela leyi mpfula yi naka ha yona, maxelo swin’we ni ku khukhuriwa ka misava. Buku leyi nge The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests ya vika: “Swilo leswi humesiwaka hi swihlahla swa le tindhawini to hisa emisaveni hinkwayo i swa nkoka ku tlula ndlela leyi hi swi twisisaka ha yona namuntlha. Kambe hambi ku ri sweswi ha swi tiva leswaku nkoka wa swona a wu ringanisiwi na nchumu.”

“Hi Ta Hlayisa Ntsena Leswi Hi Swi Rhandzaka”

Ku herisa rifuwo-pfuneta leri hi nyikaka swilo swo tala hakunene i vuhunguki. Emalembeni yo tlula 3000 lama hundzeke, Xikwembu xi lerise Vaisrayele leswaku va hlayisa mirhi leyi tswalaka mihandzu loko va lwa ni nala wa muti wo karhi. Xivangelo lexi xi va nyikeke xona a xi twisiseka: “Yi ku nyika swakudya.” Xi ye emahlweni xi ku, “mirhi ya le masin’wini a hi vanhu lerova u nga yi hlasela.” (Deteronoma 20:19, 20, The New English Bible) Ku nga vuriwa marito lama fanaka malunghana ni makhwati lama hlaseriwaka.

Swi le rivaleni leswaku makhwati, ku fana ni mirhi leyi tswalaka mihandzu ma pfuna loko ma ri kona ku tlula loko ma tsemeleriwile. Kambe emisaveni ya manguva lawa, mimpfuno ya nkarhinyana hi yona yi tekeriwaka enhlokweni ku tlula mpfuno lowu khomelelaka nkarhi wo leha. Hambiswiritano, dyondzo yi nga cinca malangutelo ya vanhu. Baba Dioum wa le Senegal, mutivi wa ikholoji u ri: “Eku heteleleni hi ta hlayisa ntsena leswi hi swi rhandzaka; hi ta rhandza ntsena leswi hi swi tivaka; naswona hi ta tiva ntsena leswi hi dyondzisiweke swona.”

Tischendorf u yive matluka wolawo ya khale eMananga ya Sinayi hikuva a rhandza matsalwa ya khale naswona a a lava ku ma hlayisa. Xana vanhu vo tala va ta dyondza ku rhandza swihlahla swa mpfula hi ku famba ka nkarhi leswaku va ta swi hlayisa?

[Blurb on page 27]

Ku hisa makhwati swi fana ni ku hisa layiburari leswaku ku ta kufumela endlwini—handle ko rhanga hi ku languta leswi nga endzeni ka tibuku

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Emakhwatini ku huma (1) khokho (2) “rosy periwinkle,” leyi tirhisiwaka ku tshungula khensa ya tisele ta ngati ni (3) mafurha ya micindzu. (4) Ku tsemeleriwa ka swihlahla ku vanga ku onhaka lokukulu ka misava