Makhwati Ya Rihlaza—Xana Ma Nga Sirheleriwa?

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EBOLIVIA

RAMIRO u ni ndhawu leyi ngo va nhova ya rihlaza ntsena. Ndhawu leyi yi kumeka ehansi ka Tintshava ta Andes ta le Amerika Dzonga, hi yin’wana ya tindhawu ti nga ri tingani emisaveni laha wa ha kumaka mirhi ya khale eka yona. Switsunga hinkwaswo leswi rhendzeleke ndhawu yakwe a swa ha ri na mirhi, se ku lo paa! Ku fika vativi va sayense va huma etindhawini ta le kusuhi ni ta le kule leswaku va ta dyondza hi ta vutomi bya le nhoveni emakhwatini ya Ramiro, naswona va kume swilo swo hlayanyana leswi ku nga si tshamaka ku buriwa ha swona. Ramiro u lava ku sirhelela khwati leri. U ri: “A nga kona la nga ta tsema mirhi enhoveni ya mina.”

Hi hala tlhelo, Roberto u ni nhova leyi hlanganisaka tikhilomitara leti ringanaka matlhelo hinkwawo ta 5 600 etindhawini leti nga le hansi ta Amazon. U ni vutshila byo hlayisa makhwati naswona u xavisa timhandzi. Kambe Roberto na yena u swi lava hi mbilu yakwe hinkwayo ku hlayisa makhwati ni swilo leswi hanyaka kwale nhoveni. A nga jiki, u ri: “Timhandzi ti nga ha tsemiwa handle ko onha swilo swo hambana-hambana swa le nhoveni.”

Hambileswi va nga ni mavonelo yo hambana-hambana, Ramiro na Roberto va lava ku hlayisa makhwati. A hi ku tala ka vona vanhu lava nga ni langutelo ro fana ni ra vona. Emalembeni ya sweswinyana, ku herisiwa ka makhwati hi ndlela yo biha ku engeteleke hi ndlela leyi chavisaka.

Xana vo karhateka ku tlula mpimo? Phela, vanhu va tshame va tsemelela mirhi etindhawini ta makhwati eka malembe-xidzana lama hundzeke, leswaku va ta kota ku rima. Hikwalaho, ha yini vanhu va karhateka loko lava va tshamaka eTindhawini leti Hisaka va endla leswi fanaka sweswi? Ku ni ku hambana lokukulu. Hi xikombiso, hakanyingi makhwati lama vangiwaka hi mpfula ma kumeka etindhawini leti nga nonangiki, laha vurimi byi nga nyawuriki kona. Tlhandlakambirhi, ku ni swilo swa mixaka-xaka emakhwatini wolawo; loko ma herisiwa, vanhu vo tala va khumbeka.

Khombo Ra Ku Tsemeleriwa Ka Mirhi

Swilo swo tala leswi hanyaka swi kumeka emakhwatini. Ku sukela eka tinghoviyana ni tiyingwe ku ya eka nkuxu lowu nga tolovelekangiki ni ximila lexi vuriwaka orchid, ku sukela eka tinyoka ni machela ku ya eka maphaphatani ni tihokwe—ku hlaya swilo leswi ku ta va ku ri ku twa ku xurha.

Swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka swi hanya kahle emakhwatini yo hambana-hambana. Ku ni makhwati man’wana ya le tintshaveni lama kulaka hakatsongo-tsongo, wona i makhwati layo dzwihala lama nga ni swihlahla swo tlhuma, lama omeke swin’we ni man’wana lama eka wona misinya yi nga tsalangana. Kambe, vanhu vo tala a va si tshama va endzela makhwati lama vangiwaka hi timpfula. Kumbexana na wena a wu si tshama u endzela kwalaho. Kutani, ha yini u fanele u karhateka hi tindhawu to tano?

I swa nkoka ku hlayisa makhwati hikuva swimila swo tala leswi u hanyaka ha swona leswi nga ekaya ni leswi u swi xavisaka, hi ndlela yo karhi swi titshege hi maxaka ya swona lama nga emakhwatini. Minkarhi yin’wana swimila leswa khale swi tirhisiwa ku tswala leswintshwa leswi swi swi kotaka ku lwa ni mavabyi ni switsotswana. Hikwalaho, i swa nkoka ku va ni swimila swo hambana-hambana.

Nakambe, valavisisi va tala ku kuma swilo leswi pfunaka emakhwatini. Hi xikombiso, mirhi yo tala leyi tirhisiwaka namuntlha yi tekiwe emakhwatini. Xisweswo, swilo swo tala leswi hanyaka emakhwatini hakanyingi swi fanisiwa ni layiburari leyi hanyaka, kambe yi ni “tibuku” to tala leta ha faneleke ti pfuriwa.

Ku Rharhangana Ka Vutomi

Vutomi bya le makhwatini lama tsakamaka byi rharhanganile swinene. Swilo swa ntsandza-vahlayi leswi hanyaka swa tirhisana. Hi xikombiso, swimila swo tala swi titshege hi swinyenyana swo karhi, switsotswana kumbe swiharhi leswaku swi rhwala vuluva bya swona swi byi yisa eka swin’wana swin’we ni ku hangalasa timbewu ta swona. Eka ndzhendzeleko lowu wo rharhangana, khwati ra swi kota ku pfuxelela kahle swilo hinkwaswo leswi hanyaka leswi ri nga na swona, ku katsa ni swimila, swiharhi, switsotswana ni switsongwatsongwana. Lexi hlamarisaka, fambiselo leri hinkwaro ra ikholoji ri tirha emisaveni leyi nga nonangiki. Loko ro onhiwa, swi nga ha tika kumbe swi nga koteki leswaku khwati rero ri tlhela ri hlakarhela.

Vanhu vo tala va hanya hi makhwati. Ku tlhandlekela eka leswi ma pfunaka ku endla vulavisisi bya sayense ni bya vavalangi, makhwati ma tlhela ma pfuna ni hi swilo swo kota timhandzi, timongo, vulombe, ti-palm heart, rhaba ni nhlaka. Kambe makhwati ma nyamalala hi rivilo lerikulu. Vativi a va pfumelani hi nhlayo leyi kongomeke ya makhwati lama helaka, kambe yinhla ya nkoka yi le rivaleni: Makhwati ma hela hi rivilo lerikulu.

Lexi xi twisaka ku vava hi ku hohloka loku ka mbango, hileswi makhwati hakanyingi ma onhiwaka hikwalaho ka swivangelo leswi nga tlhaveriwiki hi dyambu. Makhwati yo tala ma hundzuke madyelo ya tihomu. Kambe hakanyingi, ku nga ri kungani ndhawu ya kona yi heleriwa hi byanyi kutani ya tshikiwa. Ku vikiwa leswaku Amazon ya le Brazil, leyi anameke hi 165 000 wa tikhilomitara ematlhelo hinkwawo, yi tshikiwile hikwalaho ka xivangelo lexi.

Hi wihi ntshembo lowu nga kona hi makhwati ni swilo leswi hanyaka eka wona? Ramiro, Roberto ni van’wana vo tala lava fanaka na vona va lwa hi matimba leswaku va sirhelela makhwati eka vanhu lava endlaka bindzu ha wona, eka ku tala ngopfu, eka vanhu lava khomaka swiharhi va ya swi fuwa ni le ka vahloti lava nga riki enawini ni lava tsemaka mirhi. Kambe, i yini lexi kahle-kahle xi vangaka ku hela ka makhwati? Xana hi nga swi kota ku tirhisa makhwati kambe hi nga ma onhi?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Swivumbiwa swo tala ni swimila swa mixaka-xaka swa laha misaveni swi kumeka emakhwatini

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]

Vatsemi va mirhi swin’we ni mapato lawa va ma endlaka swi nga ha onha makhwati