Makhwati Ya Rihlaza—I Mani La Nga Ta Ma Ponisa?

UN’WANA NI UN’WANA la lavaka ku tlhantlha swiphiqo swa makhwati u fanele a rhanga a lulamisa swilo leswi vangaka swiphiqo leswi. Hi swihi? Xiphiqo lexi a xi vangiwi hi ku tala ka vanhu ku tlula mpimo. Tindhawu leti noneke ta misava ti nga swi kota ku enerisa swilaveko swa vaaki va misava hinkwayo—hambi ku ri swo tala ku tlula leswi va swi lavaka.

Entiyisweni, tihulumendhe ematikweni man’wana ti karhatekile hi mpindzulo wo tala ku tlula mpimo lowu humaka emapurasini, lowu endlaka leswaku minxavo ya swakudya yi ehla. Tihulumendhe tin’wana ti khutaza varimi leswaku va cinca tindhawu ta vona ti va ta vuhungasi, ku fana ni tindhawu to dzima matende, timbala ta galufu kumbe mintanga ya swiharhi.

Kutani, ha yini makhwati ya misava ma hunguteka? Hi fanele hi kambela swivangelo swin’wana leswi tlulaka leswi boxiweke ku fikela sweswi.

Lexi Vangaka Ku Tsemeleriwa Ka Mirhi

Khale vanhu va nga si tala ku fana ni sweswi, tihulumendhe to tala ti teke makhwati hileswi a ti lava ku va ni ndhuma ni rifuwo. Hi xikombiso, leswi Mfumo wa Britain a wu lava timhandzi to aka swikepe, sweswo swi endle leswaku wu heta misinya ya mintlhwari ya le Britain ni mirhi yo leha ya le Burma ni le Thailand. Mfumo lowu wu kwamule makhwati hinkwawo ya le Indiya leswaku wu kuma mafurha ya tifeme ta tinsimbhi. Makhwati man’wana ma kwamuriwile leswaku ku byarhiwa mirhi leyi endlaka rhaba, kofi ni cocoa.

Kambe, endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, tisaha ta gezi ni tigandaganda ti endle leswaku ku tsemiwa mirhi yo tala. Ku hlaseriwe makhwati yo tala lama nga ni swilo swa ntshima.

Tikhampani letikulu ti xave tindhawu letikulu leti noneke kutani ti tirhisa michini leswaku ti byala swibyariwa leswi tisaka mpindzulo hi ku hatlisa. Vanhu vo tala va le makaya va heleriwe hi ntirho kutani va rhurhela emadorobeni. Kambe van’wana va khutaziwe ku rhurhela emakhwatini. Minkarhi yin’wana tindhawu to tano ti tekiwa tanihi “tindhawu leti nga riki na vanhu leswaku ti ta kumiwa hi vanhu lava nga riki na ndhawu.” Loko vanhu va ya va lemuka leswaku swi tika njhani ku rima etindhawini teto, hakanyingi swi va se swi onhakile—ndhawu leyikulu yi va se yi onhiwile.

Vukanganyisi bya vatirhela-mfumo na byona byi hoxe xandla eku onhiweni ka makhwati yo tala. Xipecele xa ku tsema mirhi xa durhisiwa. Hi ku fumbarherisiwa, vatirhela-mfumo van’wana lava nga tshembekiki va tiviwa hi ku pfumelela tikhampani leti nga riki na mhaka ni ku hlayisa ntumbuluko leswaku ti tsemelela mirhi swa xinkarhana.

Kambe, nxungeto lowukulu eka swiharhi leswi nga enhoveni a hi ku tsemeleriwa ka mirhi, kambe i ku cinciwa ka nhova yi va ndhawu ya vurimi. Laha yi noneke kona, eswiyin’weni swin’wana swi nga ha va swi fanerile leswaku ku endliwa ku cinca koloko. Kambe hakanyingi, vatirhela-mfumo lava nga tshembekiki ni lava nga riki na vutshila va pfumele leswaku ku onhiwa makhwati, kasi makhwati ya kona a ma nge he swi koti ku tlhela ma tipfuxelela.

Swigevenga na swona swi onha makhwati. Vatsemi va timhandzi lava nga riki enawini va ngungumela va tsema mirhi, hambi ku ri emintangeni ya mani na mani. Minkarhi yin’wana va tsema timhandzi va endla mapulanga kwale nhoveni—ku nga ku tlanga hi timhandzi ni ku yiva. Vanhu va kwalaho va hakeriwa leswaku va rhwala timhandzi hi swikanyakanya kumbe hi minhlana. Kutani loko se ku phumerile, tilori ti rhwala timhandzi teto ti huma na tona hi swindledyana swin’wana, ti balekela tindhawu leti ku sechiwaka eka tona.

Kutani, ku tsemiwa ka mirhi ni ku lahlekeriwa hi swiharhi, a swi vangiwi hi ku tala ka vanhu. Hakanyingi swi vangiwa hi mabindzu lama nga ni makwanga, ku pfumaleka ka nkhathalelo lowu faneleke, vugevenga ni tihulumendhe leti nga tshembekiki. Leswi timhaka ti yimiseke xileswi, xana wu kona ntshembo wa ku hlayisa swilo swo hambana-hambana leswi kumekaka emakhwatini?

Hi Wihi Ntshembo Hi Makhwati?

Buku leyi nge The Cutting Edge: Conserving Wildlife in Logged Tropical Forest yi ri: “I xiphemu lexitsongo swinene xa makhwati ya misava lexi languteriwaka kahle.” Ya engetela: “Swa sweswi, (loko ma ri kona) a ma talanga makhwati lama languteriwaka hi mfanelo.” Swi nga koteka leswaku makhwati ma languteriwa hi mfanelo, kambe sweswi ma le ku heleni.

Ku vuriwe leswaku ndhawu leyi poneke ntungu lowu i Bolivia, laha ku vuriwaka leswaku 25 wa tiphesente ta makhwati ya yona yi languteriwa hi mfanelo. Kambe emisaveni hinkwayo, nhlayo ya kona yi le hansi ka phesente yin’we—nhlayo leyi i yitsongo swinene. Makhwati yo tala ma onhiwa swinene. Vutianakanyi ni makwanga hi swona leswi endlaka leswaku makhwati ma onhiwa. Xana wu kona ntshembo wa leswaku van’wamabindzu ni van’watipolitiki va ta herisa mukhuva lowu kutani va sirhelela ndzhaka ya vanhu leyi nga taka yi nga swi koti ku siviwa hi nchumu?

Buku leyi nge Forests of Hope yi gimeta hi rungula leri lerinene: “Pakani i ku kuma ni ku hanya hi ndlela leyi faneleke vanhu emisaveni hinkwayo, ndlela leyi nga onhiki misava ni swilo leswi nga eka yona.” Pakani leyi ya tsakisa—kambe, xana yi nga fikeleriwa?

Xana hi xihi xikongomelo xa Muvumbi hi misava ni vanhu? Muvumbi u lerise mpatswa wo sungula a ku: “Mi tata misava, mi yi fuma, mi fuma tinhlampfi ta lwandle ni swivumbiwa leswi hahaka swa matilo ni swivumbiwa hinkwaswo leswi famba-fambaka ehenhla ka misava.” (Genesa 1:28) Xikwembu xa va pfumelela vanhu leswaku va tirhisa swilo leswi nga emisaveni. Kambe ku “yi fuma” a swi vuli leswaku va yi lovisa.

Kutani xivutiso xa tlakuka, Xana vanhu va nga swi kota hakunene ku cinca ndlela leyi va hanyaka ha yona emisaveni hinkwayo, kutani va hanya hi “ndlela leyi nga onhiki misava ni swilo leswi nga eka yona”? Leswi swi vula leswaku munhu u fanele a rhandza vaakelani naswona a xixima ntumbuluko wa Xikwembu, ku nga nchumu lowu kalaka emisaveni ya namuntlha. Ku langutela leswaku varhangeri lava nga vanhu va ta tekelela ni ku khutaza mahanyelo yo tano ko va ku tlanga matshopetana.

Nilokoswiritano, Rito ra Xikwembu ri vulavula hi nkarhi lowu misava yi nga ta tala hi vanhu lava rhandzaka vanhu-kulobye swin’we ni Muvumbi. Bibele yi ri: “A va nge endli swo biha kumbe ku onha entshaveni ya mina hinkwayo yo kwetsima; hikuva kunene misava yi ta tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle.” (Esaya 11:9; Pisalema 37:29; Matewu 5:5) Xiya leswaku leswi se va tivaka ni ku rhandza Yehovha, Muvumbi Lonkulu, vanhu va Xikwembu a va “endli swo biha” kumbe ku “onha.” Handle ko kanakana, vanhu vo tano a va nge yi onhi misava.

Leswi a ko va norho ntsena. Hambi sweswi, Yehovha u hlengeleta vanhu vo tshembeka ni ku va dyondzisa. Vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo se va dyondze eRitweni ra Xikwembu mahanyelo lama khutazaka rirhandzu leri rhangisaka swilaveko swa van’wana. (Yohane 13:34; 1 Yohane 4:21) Magazini lowu swin’we ni munghana wa wona, ku nga Xihondzo xo Rindza, yi kandziyiseriwa ku pfuna vanhu va dyondza swo tala hi mahanyelo yo tano ni ndlela yo ma tekelela. Ha ku rhamba leswaku u ya emahlweni u dyondza. Ku hava vutivi byin’wana lebyi nga ku pfunaka ku tlula lebyi.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Vanhu va ta khathalela misava yo saseka ematshan’weni yo yi onha