Makhwati Ya Rihlaza—Xana Hi Nga Ma Tirhisa Kambe Hi Nga Ma Onhi?

XANA u vona onge lava endlaka bindzu hi ku tsema mirhi va ni lunghelo ra ku onhetela makhwati ya tiko? Kumbexana a wu swi voni hi ndlela yoleyo! Kambe vativi van’wana va ikholoji va vula leswaku vanhu vo tala va nga ha vula leswaku a va yi seketeli mhaka ya ku onhiwa ka makhwati, kambe entiyisweni u kuma leswaku va yi seketela hi ndlela yo karhi—hi xikombiso, va nga ha swi endla hi ku xava fanichara yo saseka ni leyi rhandziwaka leyi endliweke hi timhandzi ta le nhoveni ku nga ri hi mirhi leyi byariweke.

Hakanyingi ku tsemetela mirhi swa fana ni ku onhetela makhwati. Entiyisweni, makhwati yo tala ma herisiwa hikwalaho ka ku tsemeleriwa ka mirhi. Kambe, ku vuriwa leswaku ku tsemiwa ka mirhi emakhwatini man’wana a swi ma onhanga. Xana makhwati swin’we ni swilo leswi hanyaka eka wona swi nga tama swa ha ri kona loko ku tsemeleriwa mirhi? A hi rhangeni hi kambisisa ndlela leyi ku tsemelela mirhi swi nga herisaka makhwati ha yona.

Ndlela Leyi Ku Tsemelela Mirhi Swi Nga Herisaka Makhwati Ni Swilo Leswi Hanyaka Eka Wona Ha Yona

Hi lexi xiendlakalo xin’wana: Mhaka ya kona yi sungula hi tigandaganda ti ri karhi ti pfula pato ekhwatini. Ku nga ri kungani hi lava vatsemi va mirhi va karhi va yi tsemelela. Khampani ya ku tsema mirhi yi ni mpfumelelo wa xinkarhana wa ku tsema timhandzi, kutani vatirhi va lerisiwa ku teka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga wa risima. Loko mirhi leyi va yi lavaka yi ri karhi yi wa, yi onha ni mirhi yin’wana leyi nga ekusuhi na yona leyi swimila leswi navaka swi yi hlanganiseke na yona. Endzhaku ka sweswo tigandaganda letikulu ta nghena enhoveni leswaku ti ta koka timhandzi, ti gandletela misava lerova ku nga ha mili nchumu eka yona.

Hi ntolovelo lava va tirhaka eka tikhampani ta ku tsema mirhi va dya nyama yo tala ku tlula vanhu lava tshamaka emigangeni ya kwalaho. Swiharhi swi lo vuya emakhwatini lawa; hakanyingi ku dlayiwa swiharhi swo tala ku tlula leswi va swi lavaka. Magondzo lawa vatsemi va mirhi va ma pfuleke ma endla leswaku vanhu va fika ni le tindhawini tin’wana leti eku sunguleni a va nga fiki eka tona. Vahloti va nga ha nghena sweswi hi mimovha ni swibamu va ta hetisa swiharhi leswi seleke. Vahloti va teka swiharhi leswa ha riki switsongo ni mavondlo va ya xavisa. Kutani ku fika vahlapfa lava lavaka ku tihanyisa hi ndhawu leyi ya ha ku pfulekaka. Endlelo leri va ri tirhisaka ra ku tsemelela ni ku hisa mirhi ri hetisa mirhi leyi seleke, leswi endlaka leswaku timpfula letikulu ti khukhula misava ya le henhla.

Entiyisweni, ndhawu yoleyo yi sala yi nga ha ri na nchumu. Ku tsemeleriwa ka mirhi a ku ri masungulo ntsena. Kambe, xana ku tsemiwa ka mirhi enhoveni swi fanele swi onha hi ndlela leyi?

Ku Tsemiwa Ka Mirhi Loku Nga Riki Na Vuyelo Byo Biha

Emalembeni ya sweswinyana ku tlhele ku kambisisiwa mhaka ya ku tsemiwa ka mirhi hi ndlela leyinene swin’we ni ku hlayisiwa ka makhwati. Xikongomelo xa kona i ku tsema mirhi hi ndlela leyi nga ta endla leswaku makhwati ni swilo leswi hanyaka eka wona swi nga khumbeki ngopfu. Khwati ri tlhela ri hlakarhela hakatsongo-tsongo, leswi nga ta endla leswaku ri va ni mirhi yin’wana leyi nga tsemiwaka endzhaku ka malembe yo hlayanyana. Vaxavisi van’wana, hikwalaho ka ntshikilelo lowu humaka eka vahlayisi va ntumbuluko, loko va navetisa timhandzi ta vona va vula leswaku ti huma emakhwatini lama ku tiyisekisiweke leswaku ma hlayisiwa kahle. A hi kambisiseni ndlela leyi ku tsemiwa ka timhandzi hi ndlela leyinene ku tirhaka ha yona.

Mutshila wa makhwati ni ntlawa wa vapfuni vakwe va nghena enhoveni. I xiphemu xa mintlawa yo hlayanyana leyi yi nga ha hetaka tin’hweti ta tsevu enhoveni, yi ri karhi yi hlayela mirhi. Tikhampani ta ku tsema mirhi ti ni mpfumelelo wa nkarhi wo leha wa ku tsema mirhi hi ndlela ya kahle, kutani vatirhi va ni nkarhi wa ku hlayela mirhi leswaku va hlayisa mirhi yin’wana ya nkarhi lowu taka.

Muhlayisi wa makhwati u fungha murhi wun’wana ni wun’wana ni ku kuma muxaka wa kona. Ku ni mixaka ya madzana-dzana, kutani u fanele a va ni vutivi lebyikulu. Kutani goza leri landzelaka ri lava thekinoloji ya manguva lawa.

Hi ku tirhisa setalayiti ya Global Positioning System, muhlayisi wa makhwati u nghenisa rungula leri kombisaka mpimo wa murhi, muxaka wa kona ni nomboro leyi a yi gandleke eka murhi wa kona. Kutani loko a pyanya kunupu ya enter eka keyboard ya muchini lowu, rungula hinkwaro ra murhi wa kona, ku katsa ni laha wu kumekaka kona, ra famba ku suka enhoveni ri ya eka khompyuta edorobeni.

Hi ku famba ka nkarhi mulanguteri wa khwati u printa rungula leri tameleke mirhi hinkwayo ya nkoka leyi nga ekhwatini. Wa hlawula leswaku hi yihi mirhi leyi nga tsemiwaka hi ku landza nkongomiso lowu nga enawini. Loko ku ri ni mixaka yo tala, swa pfumeleriwa ku tsema hafu ya mirhi leyi tlulaka mpimo wo karhi hilaha swi andlariweke hakona eka papila ra mpfumelelo. Mirhi ya khale ni leyi hanyeke kahle yi fanele yi tshikiwa leswaku yi humesa mbewu.

Xana u nga yi tsema njhani mirhi handle ko onha nhova? Xalamuka! yi tlhandleke xivutiso xexo eka Roberto, mulanguteri wa nhova loyi a boxiweke exihlokweni lexi hundzeke. U hlamusele a ku: “Lexi pfunaka ngopfu i mepe. Loko hi ri ni mepe lowu kombisaka mirhi, hi nga swi kota ku kunguhata ndlela leyi hi nga ta tsema ha yona leswaku hi nga yi onhi ngopfu nhova. Ku nga ha kunguhatiwa ni ndlela leyi yi nga ta tsemiwa ha yona leswaku hi nga onhi mirhi yin’wana.

“Hi nga ha tlhela hi kunguhata ku koka timhandzi hi tintambhu ematshan’weni yo tirhisa tigandaganda leswaku ti ya fika eka murhi wun’wana ni wun’wana lowu tsemiweke. Vatsemi va mirhi va tsemelela swimidyana leswi endleke leswaku mirhi leyi va yi tsemaka yi khomana ni mirhi yin’wana—sweswo na swona swa pfuna leswaku ku nga tshoviwi mirhi yin’wana. Hi ku famba kahle hi layini, lembe ni lembe hi tsema eka tlhelo ro karhi lerova ku ta hela malembe ya 20 hi nga si tlhelela laha hi sunguleke kona. Emakhwatini man’wana, ku ta hundza malembe ya 30.”

Hambiswiritano, Roberto u qachiwe hi khampani yo tsema mirhi. Kutani, Xalamuka! yi n’wi vutise yi ku: “Xana vatsemi va mirhi va swi tsakela ku fikela kwihi ku sirhelela swiharhi?”

Ku Sirhelela Swiharhi

Roberto u ri: “Swi nge endleki u nga swi kumi swiharhi emakhwatini ya kahle. Swa pfuna eku rhwaleni vuluva ni le ku hangalaseni ka timbewu. Hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi nga kavanyeti swiharhi. Hi xikombiso, hi hlela kahle magondzo lama hi nga ta ma tirhisa leswaku ma va matsongo naswona ku va ni mpfhuka lowukulu exikarhi ka wona. Loko swi koteka, hi endla magondzo lamatsongo leswaku mirhi yi kota ku hlangana le henhla. Leswi swi endla leswaku swiharhi swo kota vamaxinjana ni tinghoviyana swi tsemakanya gondzo swi ri kwale henhla ka mirhi.”

Roberto u kombetele eka tindhawu leti pendiweke emepeni wakwe. Leti a ti nga fanelanga ti khumbiwa ni ku khumbiwa. Hi xikombiso, ndhawu leyi sirhelelekeke etlhelo ha rin’we ra nkova yi pfumelela swiharhi leswaku swi rhendzeleka ni nhova handle ko kavanyetiwa.

Wa hlamusela: “Hi hlayisa tindhawu leti rhendzeleke nambu swin’we ni mabako, mirhi leyi mileke emaribyeni, mirhi ya khale leyi nga ni mimbhovo, mirhi leyi velekaka mihandzu yo olova—kahle-kahle, ndhawu yin’wana ni yin’wana leyi pfunaka leswaku swin’wana swi hanya. Leswaku hi sivela vanhu va nga hloti swi nga ri enawini, a hi va pfumeleli vatirhi va hina leswaku va khoma swibamu, naswona hi tisa nyama ya homu ni ya huku ekampeni ya vona leswaku va nga naveli nyama ya swiharhi. Kutani loko hi heta xiphemu xo karhi, hi siva kumbe ku lawula magondzo hi vutlhari leswaku hi sivela vahloti kumbe vatsemi va mirhi lava nga riki enawini tindlela to nghena enhoveni.

“Mina ndza swi tsakela ku endla hinkwaswo leswi hikuva ndzi hlayisa ntumbuluko wa Xikwembu. Milawu ya misava hinkwayo yi lava leswaku ku landzeriwa hinkwaswo leswi ndzi swi hlamuseleke laha ku vona leswaku khwati ri ta hlayisiwa hi mfanelo. Leswaku yi kuma xitifiketi, khampani yi fanele yi kombisa valanguteri leswaku yi endle hinkwaswo leswi faneleke, hi ku tirhisa nhlangano wa misava hinkwayo.”

Xana makhwati lama hlayisiwaka kahle ma na wona mpindzulo? Handle ka vanhu va nga ri vangani vo fana na Roberto, vatsemi va mirhi a va tali ku amukela tipulani ta vahlayisi va ntumbuluko hi mandla mambirhi. Hakanyingi va teka swipimelo swo tano swi va sivela ku endla mpindzulo.

Nilokoswiritano, minkambisiso leyi endliweke evuxeni bya Amazon eku heleni ka va-1990 yi kume leswaku ku endliwa ka mepe wa mirhi, ku tsemeleriwa ka swimidyana leswi phasa-phasanaka, ku kunguhatiwa ka ndlela leyi mirhi yi nga ta tsemiwa ha yona swi pfunile swinene hikwalaho ka ku hlela loku pakanisaka. Hi xikombiso, ku lahleke timhandzi ti nga ri tingani ntsena. Hakanyingi, loko a ku nga endliwanga mepe, vatsemi va mirhi a va ta tsema mirhi leyi lava va yi kokaka a va ta tsandzeka ku yi kuma le ndzeni ka khwati.

Nakambe, swi nga ha olova ku xavisa timhandzi leti humaka endhawini leyi pfumeleriweke ximfumo leswaku ku tsemiwa mirhi eka yona. Kambe, xana ku tsemiwa loku ringaniseriweke kahle ka mirhi ka swi sirhelela hakunene swilo swo hambana-hambana? Xana i swingani swilo leswi hanyaka enhoveni leswi ponaka loko ku endliwa ntirho lowu?

Xana Swilo Leswi Hanyaka eNhoveni Swi Nga Pona Loko Ku Tsemiwa Timhandzi?

Phela, ikholoji ya makhwati ya rihlaza yi rharhanganile. Kambe, ma nga ha swi kota ku langutana ni swiyimo swin’wana hi ndlela leyi hlamarisaka. Hi xikombiso, loko tindhawu tin’wana leti ku nga tsemiwangiki mirhi eka tona ti ri ekusuhi ni leti ku tsemiweke mirhi eka tona, swimidyana leswi seleke laha ku tsemiweke kona swi ta kula kutani hakatsongo-ntsongo swi pfala ndhawu leyi a yi sele yi nga ha ri na nchumu. Kambe ku vuriwa yini hi swiharhi, swinyenyana ni switsotswana?

A swi talanga leswi khumbekaka ngopfu, naswona hakanyingi loko ku tsemiwa mirhi, nhlayo ya swinyenyana ni swiharhi swo karhi swa hunguteka endhawini ya kona. Kambe, loko mirhi yi tsemiwa hi mfanelo, swivumbiwa swo tala a swi khumbeki ngopfu. Entiyisweni, ku pfuleka ka ndhawunyana swi nga ha pfuna swivumbiwa swin’wana. Vulavisisi bya sweswinyana byi kombise leswaku loko vanhu va ya emakhwatini—hambiloko van’wana va yele ku tsema mirhi yo karhi ntsena—va nga ha endla leswaku swilo swo hambana-hambana swi engeteleka emakhwatini.

Kutani ku ni vumbhoni lebyikulu, lebyi kombisaka leswaku mirhi yi nga ha tsemiwa hi mfanelo, ku nga onhiwi swilo swo tala leswi hanyaka. Economist ya le London yi te: “Khume ra tiphesente ntsena ta ndhawu leyi seleke, leyi khathaleriwaka hi mfanelo, yi nga ha humesa timhandzi hinkwato leti lavekaka sweswi. Kutani ndhawu leyikulu yi nga ha tshikiwa, ku nga tsemiwi nchumu eka yona.”

Xikombiso lexi kombisaka ndlela leyi nhova yi nga sirheleriwaka ha yona hi ku helela hi lexi boxiweke exihlokweni xo sungula. Ramiro wa yi sirhelela hikuva vativi va sayense va kume leswaku ku ni swilo kumbe swiharhi leswi nga ekhombyeni ra ku hela leswi kumekaka kwalaho. Makhwati wolawo a ma talanga naswona ma tala ku va ni swilo swo tala leswi hanyaka. Ramiro wa hlamusela: “Nchumu lowu pfuneke ku sirhelela swilo swa ntumbuluko i dyondzo. Kuteloko vanhu va kwalaho va lemuke leswaku mati ya vona ma huma ekhwatini, va sungule ku tsakela ku ri hlayisa.”

Ramiro wa engetela: “Ku teka riendzo ra ikholoji na swona i swa nkoka hikuva vaendzi va swi lemuka leswaku ha yini mirhi ni swimila swo hambana-hambana swi fanele swi hlayisiwa. Loko va tlhelela emakaya, va va va swi tlangela swinene ku va ni makhwati ni swiharhi.”

Xikombiso xa Ramiro na Roberto xi kombisa leswaku munhu a nga swi kota ku tirhisa makhwati ya rihlaza handle ko ma onha kumbe ku dlaya swiharhi leswi tshamaka eka wona. Kambe yinhla ya leswaku swi nga koteka a yi endli leswaku vanhu va swi endla. Vanhu van’wana namuntlha va nga ha tiyiseka leswaku timhandzi leti va ti xavaka ti huma ekhwatini leri hlayisiwaka hi mfanelo. Kambe van’wana, va hava ndlela yo swi tiva. Kutani, xana matshalatshala ya ku hlayisa swilo swa ntumbuluko ma nga sirhelela swilo swa mixaka-xaka leswi hanyaka enhoveni?

[Mimepe leyi nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

BOLIVIA

Mepe lowu nga exineneni wu nyikela vuxoko-xoko hinkwabyo hi murhi ha un’we; hilaha swi kombisiweke hakona laha henhla, mepe lowu wu yimela ndhawu yitsongo eBolivia

[Xihlovo Xa Kona]

Mimepe hinkwayo ehandle ka lowu nga ehenhla eximatsini: Aserradero San Martin S.R.L., Bolivia

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Murhi wun’wana ni wun’wana wa hlayiwa, naswona ku funghiwa mixaka ya kona. Kutani, hi ku pfuniwa hi muchini wa Global Positioning System (ehenhla), ku tsariwa hi ku kongoma laha wu kumekaka kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

‘Mepe lowu kombisaka mirhi leyi hlayiweke enhoveni wu nga pfuna eku kunguhatiweni ka ndlela yo tsema mirhi leyi nga taka yi nga onhi makhwati kumbe ku herisa swivumbiwa leswi kumekaka kwalaho.’—Roberto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

“Nchumu lowu pfuneke ku sirhelela swilo swa ntumbuluko i dyondzo.”—Ramiro

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Foto: Zoo de Baños