Ku Herisiwa Ka Makhwati

KHALE ka khaleni, nkumba wa rihlaza a wu funengete pulanete ya hina. A ku ri ni mirhi ya mixaka yo hambana-hambana, naswona milambu leyikulu a yi sasekisa vuandlalo bya yona.

Ku fana ni yindlu leyikulu leyi tolovelekeke leyi ku kurisiwaka swimilana leswitsongo eka yona, pulanete leyi a yi ri xivandla xa vuxongi bya swilo swo hambana-hambana. Hafu ya mixaka ya swiharhi swa misava hinkwayo, swinyanyana ni switsotswana a swi kumeka eka yona. Hambileswi a yi ri ndhawu leyi fuweke swinene emisaveni, a yi ri rivovo—rivovo leri hlamarisaka hakunene.

Makhwati ya le tindhawini to hisa, tanihi laha masiku lawa hi ma vitanaka hakona, a swi tikomba onge ma tele ku tlurisa—naswona a ma tikomba onge a ma nge herisiwi nikatsongo. A swi nga ri tano. Makhwati ma sungule ku herisiwa ro sungula le swihlaleni swa Kharibiya. Eku sunguleni ka 1671—khume ra malembe xinyanyana lexi vitaniwaka dodo xi nga si heriseriwa makumu—swibyariwa swo endla chukela swi vange ku herisiwa ka swihlahla le Barbados.a Swihlala swin’wana swa ndhawu leyi na swona swi herisiwile, lexi a ku ri xikombiso xa mukhuva lowu nyanyeke ku biha emisaveni hinkwayo eka lembe-xidzana leri ra vu-20.

Namuntlha makhwati ma funengeta vuandlalo bya misava bya kwalomu ka ntlhanu wa tiphesente loko swi ringanisiwa ni 12 wa tiphesente eka lembe-xidzana leri hundzeke. Nakambe lembe rin’wana ni rin’wana swihlahla swa ndhawu leyi nga yikulu ku tlula tiko ra Nghilandhi kumbe 130000 wa swikwere khilomitara swa tsemeleriwa kumbe swi hisiwa. Ku dlayeteriwa loku ka swihlahla i nxungeto lowu kombisaka ku herisiwa ka makhwati—swin’we ni vaaki va misava—va ta fana ni ku herisiwa ka xinyanyana lexi vitaniwaka dodo. “A hi vutlharhi ku vula leswaku makhwati ma ta va ma herisiwile hi lembe ro karhi, kambe loko swilo swi nga cinci, makhwati ma ta herisiwa,” ku vula Philip Fearnside, muendli wa ndzavisiso emakhwatini ya Brazil. Diana Jean Schemo, n’wexemu hi October u vikile: “Rungula ri kombisa leswaku ku hisiwa ka swihlahla emavhikini lama hundzeke loku yaka emahlweni le Brazil, ku nyanyile ku tlula loku humeleleke le Indonesia, laha madoroba lamakulu a ma khubumetiwe hi mapapa lamakulu ya musi lowu hangalakeleke ni le matikweni man’wana. . . . Ku hisiwa ka swihlahla swa ndhawu ya Amazon, ku andze hi 28 wa tiphesente ku tlula n’wexemu, hi ku ya hi rungula ra satellite, hi 1994 tinhlayo leti kombisaka ku herisiwa ka swihlahla leti humesiweke sweswinyana ti kombisa leswaku ku andze hi 34 wa tiphesente ku sukela hi 1991.”

“Mirhi Leyi Kulaka Kahle eMananga”

Ha yini makhwati lama eka lembe-xidzana leri hundzeke a swi tikomba ma nga hlaseleki, ma herisiwa hi ku hatlisa swonghasi? Makhwati lama funengetaka 20 wa tiphesente ta vuandlalo bya misava, a ma kalanga ma herisiwa ngopfu emalembeni ya 50 lama hundzeke. I yini lexi endlaka leswaku makhwati ma hlaseriwa hi ndlela leyi? Ku vangiwa hikwalaho ka xiyimo xa swona xa ntumbuluko lexi hlamarisaka.

Arnold Newman, ebukwini yakwe leyi nge Tropical Rainforest, u vula leswaku makhwati ma hlamuseriwe hi ndlela leyi faneleke loko ma vuriwe “mirhi leyi kulaka kahle emananga.” U hlamusela leswaku etindhawini tin’wana ta nambu lowu phyaka wa Amazon ni le Borneo, “ya hlamarisa ndlela leyi makhwati lamakulu ma kumaka swakudya ha yona esaveni ro basa.” Hambileswi swihlahla swo tala swi nga kotiki ku kula esaveni, swo tala swi titshege hi misava ya le henhla leyi nga nyawuriki, leyi nga riki na swakudya. Hambileswi misava ya le henhla eka swihlahla leswi tolovelekeke yi nga ha vaka yi tele ku ringana timitara timbirhi ku ya ehansi, etindhawini ta makhwati lamakulu a hi kanyingi yi tlula ntlhanu wa tisentimitara hi vuenti. Xana makhwati lama yo xonga swonghasi la misaveni, ma swi kotisa ku yini ku kula endhawini yo tano leyi nga nonangiki?

Vativi va sayense va tshubule xihundla lexi hlamarisaka hi va-1960 ni hi va-1970. Va kume leswaku swihlahla leswi swi tiendlela swakudya. Swakudya swo tala leswi laviwaka hi swimilana leswi, swi huma emarhavini ya swona ni le matlukeni ya swona lama bolaka, lama dzudzekelaka ehansi ka swihlahla ivi—hi ku pfuniwa hi ku hisa ni nkahelo lowu tshamaka wu ri kona—ma borisiwa hi ku hatlisa hi majenje, nkurhe ni swilo swin’wana leswi hanyaka. Ku hava leswi nga tirhisiwiki hi mfanelo; swilo hinkwaswo swi tlhela swi tirhisiwa. Hikwalaho ka ku hefemula ni ku huma ka mati hi le matlukeni ya swihlahla, swihlahla swi nisa kwalomu ka 75 wa tiphesente ta mpfula yin’wana leyi kumiwaka hi swona. Endzhaku ka kwalaho, mapapa lama vumbiwaka hi endlelo leri ma cheleta swihlahla nakambe.

Kambe endlelo leri hlamarisaka ra ntumbuluko ri tsanile. Loko ri onhiwe ku tlurisa, a ri swi koti ku tilunghisa. Loko wo tsemelela swihlahla swi nga ri swingani emakhwatini, endzhaku ka malembe ma nga ri mangani swi ta hluka nakambe; kambe loko wo kayelela swihlahla endhawini leyikulu, a swi nge he hluki nakambe. Mpfula leyikulu yi hlantswa swakudya leswi nga emisaveni naswona dyambu ro hisa ri vavula vuandlalo bya misava ya le henhla ku fikela loko eku heteleleni ku mila ntsena byanyi byo tiyela.

Nsimu, Timhandzi Ni Nyama

Ematikweni lama hluvukaka lama kayivelaka tindhawu ta vurimi, tindhawu letikulu ta swihlahla leti nga siki onhiwaka ti tekiwa ti ri tona leti faneriwaka hi ku onheteriwa. Ndlela “leyinene” a ku ri ku khutaza swisiwana leswi nga riki na ndhawu leswaku swi tshetsha tindhawu ta swihlahla, ivi swi tihlawulela ndhawu leyi swi yi lavaka—ku fana ni leswi swi endlekeke loko valuveri lava humaka eYuropa va nyikiwa ndhawu le Amerika Vupela-dyambu. Hambiswiritano, vuyelo bya kona a byi ri ni khombo eka swihlahla ni le ka varimi.

Makhwati lama tlhumeke hi ndlela leyi tsakisaka ma nga ha susumetela munhu ku anakanya leswaku xibyariwa xin’wana ni xin’wana xi nga kula kahle endhawini ya wona. Loko mirhi yi tsemeleriwile, norho wa leswaku misava leyi yi none ku tlurisa wa nyamalala hi ku tsopeta ka tihlo. Victoria, wansati wa Muntima loyi a rimaka nsimu leyi nga nyawuriki ekhwatini leri hlawuriweke hi ndyangu wakwe, u hlamusela xiphiqo lexi nga kona.

“N’wingi wa mina wa xinuna u tsemelerile ni ku hisa swihlahla leswi leswaku ndzi ta byala tindluwa, mitsumbula ni mabanana. Nan’waka ndzi ta va ni ntshovelo lowunene, kambe endzhaku ka malembe mambirhi kumbe manharhu, misava a yi nge he wu humesi ntshovelo lowunene kutani hi ta boheka ku tshetsha nsimu yin’wana leyitsongo. I ntirho wo tika, kambe hi yona ndlela leyi hi nga tihanyisaka ha yona ntsena.”

Ku ni varimi va kwalomu ka 200 wa timiliyoni lava tsemaka ni ku hisa swihlahla lava fanaka na Victoria ni ndyangu wakwe! Va hoxa xandla eka tiphesente ta 60 ta ku tsemeleriwa ka makhwati lembe na lembe. Hambileswi varimi lava va rimaka tindhawu to hambana-hambana va swi tsakelaka ku kuma ndlela yo olova ya ku rima, a va na ndlela yin’wana. Leswi va langutaneke ni swiphiqo swa siku na siku swa ku tihanyisa, va vona onge ku khathalela makhwati i ku tlanga hi ndzalama, ku nga nchumu lowu va nga tiyimiselangiki ku wu endla.

Hambileswi varimi vo tala va tsemelelaka swihlahla leswaku va ta rima, van’wana va swi tsemelela leswaku va ta endla madyelo ya swifuwo. Eka makhwati ya le Amerika Xikarhi ni le Dzongeni, ku fuyiwa ka tihomu hi swona swi vangaka ku tsemeleriwa ka swihlahla. Nyama leyi humaka eka tihomu leti hakanyingi ya fika hambi ku ri eAmerika N’walungu, yi xaviwa ngopfu hi mavhengele lama xavisaka swakudya leswi swekiwaka hi ku hatlisa leswaku ma endla nyama ya hamburger leyi nga durhiki ngopfu, leyi xaviwaka swinene endhawini leyi.

Hambiswiritano, vafuwi va tihomu va langutana ni xiphiqo lexi fanaka ni xa varimi lava nga ni masimu lamatsongo. Madyelo lama endliwaka endhawini ya nkuma wa swihlahla a swi talanga leswaku ma humesa swakudya swa tihomu ku tlula ntlhanu wa malembe. Ku onha makhwati leswaku ma va madyelo ya tihomu ku nga pfuna vanhu va nga ri vangani, kambe hi yin’wana ya tindlela leti nga riki tinene ta ku endla swakudya leti munhu a tshameke a ti tirhisa.b

Nxungeto wun’wana lowukulu eka makhwati wu vangiwa hi ku tsemiwa ka timhandzi. A swi vuli swona leswaku ku tsemeleriwa ka timhandzi swi dlaya makhwati. Tikhampani tin’wana ti tsema mirhi yi nga ri yingani leyi xavisiwaka, hikwalaho a ku heli nkarhi wo leha swihlahla swi nga si hluka. Kambe mbirhi-xa-nharhu xa 45 000 wa swikwere khilomitara ta swihlahla leswi tsemeleriwaka hi tikhampani ta timhandzi, swi va swi tsemeleriwe ku tlurisa lerova ko va murhi wun’we eka ntlhanu wa mirhi ya khwati lowu wu hlukaka kahle.

Mutivi wa swimilana, Manuel Fidalgo, wa vilela: “Swa ndzi siringa loko ndzi vona khwati ro saseka ri ri karhi ri yayarheriwa hi ku tsemeleriwa ka mirhi loku nga lawuriwiki. Hambileswi ku nga ntiyiso leswaku swimilana ni mirhi yin’wana swi nga ha hluka endhawini leyi ku tsemiweke mirhi eka yona, leswi milaka swi ta va swi endla khwati ra vumbirhi—leri hi ntolovelo ri vaka ni nhlayo leyi nga nyawuriki ya swilo leswi hanyaka. Ku ta hela malembe-xidzana kumbe magidi ya malembe leswaku ndhawu leyi khale a yi ri khwati yi tlhela yi hluka hi vuntshwa.”

Tikhampani leti tsemaka timhandzi ti nyanyisa ku tsemeleriwa ka swihlahla hi ku tirhisa tindlela tin’wana. Vafuwi va tihomu ni varimi lava rimaka tindhawu to hambana-hambana, hakanyingi va kota ku nghena ekhwatini hi ku tirhisa magondzo lama endliweke hi vatsemi va timhandzi. Minkarhi yin’wana mahlampfu lama siyiwaka hi vatsemi va timhandzi ma nga endla leswaku ku tshwa nhova, leyi onhaka swihlahla swo tala ku tlula leswi tsemiweke hi vatsemi va timhandzi. Le Borneo, ndzilo wo tano wu hise tihektara ta miliyoni hi 1983.

Xana I Yini Lexi Endliwaka Leswaku Ku Sirheletiwa Swihlahla?

Hikwalaho ka minxungeto leyi, matshalatshala man’wana ma le ku endliweni leswaku ku sirheleriwa swihlahla leswi nga kona. Kambe ku endla ntirho lowu a hi matlangwana. Mintanga ya tiko yi nga sirheleta swihlahla swi nga ri swingani swa makhwati, kambe ku hlota, ku tsemeleriwa ka mirhi ni ku tshetsha masimu hi ku tsema ni ku hisa mirhi swa ha endliwa endzeni ka mintanga yo tala. Matiko lama hluvukaka ma ni mali leyi nga nyawuriki leswaku ma yi tirhisela vulawuri bya mintanga ya swiharhi.

Tihulumendhe leti kayivelaka mali ti kanganyisiwa hi ku olova hi tikhampani ta misava hinkwayo leswaku ti nyika tikhampani leti mpfumelelo wa ku tsema timhandzi—eka swiyimo swin’wana leri hi rin’wana rifuwo ra tiko leri tirhiseriwaka ku hakela swikweleti ematikweni mambe. Kutani timiliyoni ta varimi lava rimaka tindhawu to hambana-hambana a va na ndhawu leyi va nga yaka eka yona handle ka ku va va nghenela makhwati.

Emisaveni leyi hlaseriweke hi swiphiqo swo tala, xana ku hlayisiwa ka makhwati i ka nkoka hakunene? Xana hi kwihi ku lahlekeriwa loku hi nga ku langutelaka loko yo herisiwa?

[Tinhlamuselo ta le hansi]