Xana Makhwati Ya Hina Ma Ta Pona?

EKU sunguleni ka lembe-xidzana leri, tuva leri nga xipandza-mananga ra le Amerika N’walungu ri heriseriwe makumu. Kahle-kahle a ri ri xin’wana xa swinyanyana swo hlayanyana leswi tshameke swi va kona. Vativi va swinyanyana va vula leswaku eka malembe-xidzana mambirhi lama hundzeke nhlayo ya wona a yi ri exikarhi ka ntlhanu wa magidi ya timiliyoni ni khume ra magidi wa timiliyoni!

Hambiswiritano, ku nga si hela dzana ra malembe, nyama leyi nga durhiki leyi a yi tikomba onge a yi nge pfuki yi herile yi nyamalarile ivi ku vuriwa leswaku i “ku nyamalala loku hlamarisaka [ka tinxaka ta swilo leswi hanyaka] loku a ku nga si tshama ku va kona.” Marito yo tsundzuka tuva leri ra xipandza-mananga lama nga eNtangeni wa Tiko le Wyalusing, Wisconsin, U.S.A., ma hlayeka hi ndlela leyi: “Mixaka leyi ya tinyanyana yi herisiwile hikwalaho ka makwanga ni ku pfumala ka munhu miehleketo.”

Ku herisiwa ka tuva leri ra xipandza-mananga swi hi tsundzuxa leswaku hambi ku ri swivumbiwa swa misava leswi tswalaka ngopfu swi le khombyeni hikwalaho ka tihanyi ta munhu. Makwanga ni ku pfumala miehleketo ni sweswi a swi lawuleki. Nakambe namuntlha a ko va rixaka rin’we ntsena ra swilo leswi hanyaka kambe i fambiselo hinkwaro ra ikholoji leri langutaneke ni khombo. Loko makhwati ma nyamalala, swilo leswi kumekaka endhawini yin’we—kwalomu ka hafu ya mixaka ya swilo leswi hanyaka swa pulanete leyi—na swona swi ta nyamalala. Vativi va sayense va vula leswaku khombo ro tano ri ta va “mhangu leyikulu leyi nga si tshamaka yi [endliwa] hi munhu.”

Entiyisweni, hi ni vutivi byo tala malunghana ni mbangu ku tlula lebyi a hi ri na byona eka lembe-xidzana leri hundzeke. Kambe vutivi lebyi a byi swi kotanga ku herisa khombo leri nga lawulekiki ra ku herisiwa ka swilo. Manuel Fidalgo, mutivi wa swimilana wa vilela: “Hi herisa nchumu lowu nga ndzalama, naswona nkarhi lowu nga hi salela a wu nyawuli. Lexi ndzi chavisaka hi leswaku emalembeni ma nga ri mangani, makhwati lama nga ta pona ku hlaseriwa hi lawa ma nga ta va ma ri emaweni ya tintshava lawa vatsemi va timhandzi va nga swi kotiki ku ma fikelela.”

Vativi va ntumbuluko va le ku chaveni hikuva swi tika ngopfu ku kondletela makhwati. Buku leyi nge The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests, hi ku kongoma yi hlamusela leswaku ku byala swihlahla “swi teka nkarhi wo leha naswona swa durha, . . . i rhengu ro hetelela ra ku lwisana ni ku herisiwa ka swihlahla swa mpfula.” Ehansi ka swiyimo leswinene, ku byala swimilana nakambe ku nga katsa ntsena ku byariwa ka mixaka yi nga ri yingani ya mirhi ya le tindhawini to hisa, naswona swimidyana leswi swi nga ha lava nkhathalelo nkarhi na nkarhi leswaku swi nga dlayiwi hi nhova.

Leswaku swihlahla leswi swi tlhela swi kuma vuxongi bya swona lebyi a swi ri na byona eku sunguleni swi titshege hi leswaku ndhawu leyi swi byariweke hi vuntshwa eka yona yi le kusuhi ni makhwati lama nga si tshamaka ma onhiwa ku sukela loko ma tumbulukile. Ku vandzamana ka wona hi kona ku nga pfunaka ndhawu leyi swihlahla swa yona swi tlheleke swi byariwa nakambe leswaku eku heteleleni yi hlanganisiwa hi makume ya magidi ya mixaka ya swilo leswi hanyaka leswi nga xiphemu xa makhwati ya xiviri. Hambiloko sweswo swo endliwa, endlelo leri ri nga teka malembe-xidzana yo tala. Tindhawu tin’wana leti tshikiweke emalembeni ya gidi lama hundzeke endzhaku ka loko nhluvuko wa Vamayan wu hohlokile, ni sweswi a ti si hlakarhela.

“Endlelo Lerintshwa Ra Misava Hinkwayo”?

Mutivi un’wana wa sayense wa Smithsonian Institution, le Washington, D.C., u kunguhate leswaku tiphesente ta khume ta makhwati lama nga kona ma hlayiseriwa switukulwana swa nkarhi lowu taka ni ku sirheleta mixaka ya swilo leswi hanyaka hilaha swi nga kotekaka hakona. Sweswi ku ni kwalomu ka nhungu wa tiphesente ta leswi sirheletiweke, kambe vunyingi bya mintanga leyi ya swiharhi, ko va mintanga hi vito ntsena, hikuva a ku na mali hambi ku ri vanhu lava nga ta yi sirheleta. Swi le rivaleni leswaku ku fanele ku endliwa swin’wana leswi engetelekeke.

Peter Raven, la nga muvulavuleri wa vahlayisi va swihlahla swa mpfula, wa hlamusela: “Matshalatshala ya ku ponisa swihlahla swa mpfula ma lava endlelo lerintshwa ra misava hinkwayo, ku tsundzuxa vanhu va tindhawu hinkwato leswaku na vona va ni vutihlamuleri eku onhiweni ka misava. Ku fanele ku kumiwa tindlela to antswisa vusweti ni ndlala emisaveni hinkwayo. Mintwanano leyintshwa exikarhi ka matiko yi fanele ku endliwa.”

Swiringanyeto swa yena swi tikomba swi ri swinene eka vanhu vo tala. Ku ponisa makhwati ku lava ntlhantlho wa misava hinkwayo—ku fana ni swiyimo swin’wana swo tala leswi vanhu va langutaneke na swona. Mhaka yi titshege hi ku endliwa ka “mintwanano exikarhi ka matiko” ku nga si endleka mhangu emisaveni hinkwayo naswona ku onhetela loku endliweke ku nga si fika exiyin’weni lexi ku nga ta ka ku nga ha lulamiseki. Hilaha Peter Raven a vulaka hakona, ku herisiwa ka makhwati ku fambisana ngopfu ni swiphiqo swin’wana leswi nga lawulekiki ematikweni lama hluvukaka, swo tanihi ndlala ni vusweti.

Ku fikela sweswi, matshalatshala ya misava hinkwayo yo lulamisa swiphiqo swo tano a ma kalanga ma humelela ngopfu. Vanhu van’wana va tivutisa, Xana siku rin’wana matiko ma ta swi kota ku hlula eku lwisana ka wona ka ku herisiwa ka makhwati loku nga pfuniki nchumu leswaku ma fikelela xikongomelo xin’we lexinene, kumbexana ku lavisisa ka wona “endlelo lerintshwa ra misava hinkwayo” ko va norho ntsena?

Matimu a ma hi nyiki xisekelo xa ku va ni ntshembo. Hambiswiritano, ku ni nchumu wun’wana lowu hakanyingi wu honisiwaka—ku nga langutelo ra Muvumbi wa makhwati. Profesa wa Harvard Edward O. Wilson, u ri: “Hi fanele hi tsundzuka leswaku hi le ku heriseni ka xiphemu xa Ntumbuluko, xisweswo hi tsona switukulwana hinkwaswo swa nkarhi lowu taka swilo leswi hina a hi nyikiwe swona.”

Xana Muvumbi wa misava u ta pfumelela vanhu va herisa mintirho ya mavoko yakwe hi ku helela? Sweswo a swi nge endleki.a Ematshan’weni ya sweswo Bibele yi vhumbha leswaku Xikwembu xi ta “lovisa lava onhaka misava.” (Nhlavutelo 11:18) Xana Xikwembu xi ta lulamisa swilo hi ndlela yihi? Xi tshembisa ku simeka Mfumo—hulumendhe ya le tilweni leyi nga ta lawula misava hinkwayo—lowu nga ta tlhantlha swiphiqo hinkwaswo swa misava naswona wona ‘a wu nge onhaki ni siku rin’we.’—Daniyele 2:44.

Mfumo wa Xikwembu a wu nga herisi ntsena tihanyi leti munhu a nga na tona ehenhla ka pulanete kambe wu ta tlhela wu lawula ku kondleteriwa ka vuxongi bya ntumbuluko bya misava. Eku heteleleni misava hinkwayo yi ta va ntanga wa misava hinkwayo, hilaha Muvumbi wa hina a swi lavise swona eku sunguleni. (Genesa 1:28; 2:15; Luka 23:42, 43) Etindhawini hinkwato vanhu va ta va “v̌adyonḍisiwa v̌a Yehova,” naswona va ta dyondza ku rhandza ni ku tlangela swilo leswi a swi tumbuluxeke, ku katsa ni makhwati.—Esaya 54:13.

Loko a vulavula hi nkarhi wolowo wa mikateko, mupisalema u tsarile: “Miri hikwayo ya ŝihlahla a yi bongose hi ku ṭaka, emahlweni ka Yehova! Hikuv̌a wa ta, wa ta e ku av̌anyisa misav̌a; o ta av̌anyisa misav̌a hi ku lulama, ni matiko hi v̌unene bya yena.”—Pisalema 96:12, 13.

Lexi tsakisaka, vumundzuku bya makhwati a byi titshegangi hi matshalatshala—kumbe makwanga—ya munhu. Bibele yi hi nyika xivangelo xa ku va hi tiyiseka leswaku Muvumbi hi byakwe u ta nghenelela leswaku a ponisa swihlahla swa hina swa le tindhawini to hisa. Emisaveni leyintshwa leyi tshembisiweke hi Xikwembu, switukulwana swa nkarhi lowu taka swi ta vona nkoka wa makhwati.—Nhlavutelo 21:1-4.

[Nhlamuselo ya le hansi]