Inge Hi Ku Tivisa Vanhu Va Le East Ttimor

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

EAST TIMOR kumbe Timor-Leste, i xitikwana lexi kumekaka exiphen’wini xa le vuxeni bya xihlala xa Timor. Rito ra le Malay leri vito leri nge “Timor” ri tekiweke eka rona ni ra Xiputukezi leri nge Leste, hamambirhi ma vula “evuxeni.” Hi ntolovelo Manghezi ma ri vitana East Timor. Vito leri ra faneleka, hikuva xihlala lexi xi kumeka le xiphen’wini xa le vuxeni bya swihlala swa le Indonesia.

East Timor yi hlanganisa ndhawu ya kwalomu ka 14 800 wa swikwere swa tikhilomitara, leswi endlaka leswaku yi va yitsongonyana eka xifundzha xa Gauteng kumbe yi va hafu ya tiko ra Lesotho. Hambileswi xihlala lexi xi nga xitsongo, xi le ndzilakaneni wa Asiya na Australia. Ku ni makhwati ni swikwatana ku katsa ni mabyanyi yo oma exihlaleni lexi. Nakambe ku ni swiharhi leswi kumekaka eAustralia ni le Asiya. Hi xikombiso, swintlen’wana ni swinyenyana swa le Australia swi tshama ni tinkawu ta le Asiya ni tingwenya ta le matini ya munyu ta le tindhawini leti hisaka. Kambe, ku vuriwa yini hi vanhu va le East Timor? Xana wa swi tsakela ku va tiva?

Leswi Endlekeke Loko Tiko Leri Ra Ha Ri Koloni

Swi nga ha endleka leswaku vatluti va le Portugal va fike ro sungula le East Timor kwalomu ka 1514. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni makhwati ya mirhi ya sandalwood leyi a yi funengete swintshabyana swa kwalaho. Mirhi yoleyo a yi durha swinene, naswona leswi swi endle leswaku Maputukezi ma vhela ma dzima xitichi xo xavisa mirhi leyi kwalaho. Kereke ya Khatoliki na yona a yi tsakele ndhawu yoleyo, xisweswo a yi lava ku rhumela varhumiwa ku ya hundzula vanhu va kwalaho. Hikwalaho ka swivangelo leswimbirhi, Maputukezi ma sungule ku endla xihlala lexi xi va koloni hi 1556.

Kambe, East Timor a yi ri koloni leyi a yi nga khathaleriwi. Loko Madutch ma teka hafu ya le vupela-dyambu bya xihlala lexi hi 1656, Maputukezi ma tlhentlhile ma ya evuxeni bya xihlala lexi. Eku heteleleni, hi 1975 Maputukezi ma hume hi ku helela le East Timor endzhaku ka malembe lama tlulaka 400.

Hi lembe rero, ku tlhekeke nyimpi ya xin’wana-manana. Emalembeni ya 24 lama landzeleke, vanhu va kwalomu ka 200 000 va le East Timor—ku nga n’we-xa-nharhu xa nhlayo ya vaaka-tiko—va dlayiwile enyimpini. Ku ve ni madzolonga yo tala etikweni rero hi 1999, lama onheke makaya yo tala ngopfu ni tiko hi roxe. Vanhu va madzana ya magidi va balekele etintshaveni. Eku heteleleni, Nhlangano wa Matiko wu nghenelerile leswaku wu herisa ku dlayana ni ku onhiwa ka tiko, kutani wu tisa ku rhula etikweni.

Ku sukela kwalaho, vanhu va le Timor va karhi va ringeta ku vuyetela vutomi bya vona lebyi hahlukeke. Hi May 2002, East Timor kumbe Democratic Republic of Timor-Leste, ri amukeriwe ximfumo kutani ri va tiko lerintshwa.

Ndhawu Leyi Vanhu Va Mindhavuko Yo Hambana-hambana Va Hlanganaka Eka Yona

Ku bindzula ka malembe-xidzana yo tala, ku fika ka vanhu lava humaka eAsiya ni le Australasia ni ku tekiwa ka tiko leri ri va koloni ya Yuropa, swi endle leswaku ku va ni mindhavuko yo hambana-hambana yo saseka swin’we ni tindzimi to tala le East Timor. Hambileswi hulumendhe ni van’wamabindzu va tirhisaka Xiputukezi, ku tale ngopfu vanhu lava vulavulaka ririmi leri vuriwaka Tetum, na rona ri ni marito yo tala ya Xiputukezi. Ku ni vanhu va tinxaka to hambana-hambana etikweni hinkwaro lava vulavulaka tindzimi tin’wana ta kwalomu ka 22.

Etindhawini ta le matiko-xikaya, tihosi ta ndhavuko ta ha ya emahlweni ti fuma emigangeni yoleyo. Hi tona ti kongomisaka minkhuvo, ti tsema switandi ni ku khathalela timhaka tin’wana ta ndhavuko, kasi ku hlawuriwe ndhuna leyi langutelaka timhaka ta siku ni siku ta muganga.

Vukhongeri bya kona byi katsa vungoma ni Vukhatoliki lebyi nga ta ni vanhu van’wana lava rhurheleke kwalaho. Ku gandzela vakokwana, vuloyi ni vungoma swi khumba vutomi bya vanhu hi tindlela hinkwato. Vanhu lava nghenaka kereke va tala ku ya eka matan do’ok kumbe n’anga ya kwalaho, leswaku yi ya va hlahluva, yi va tshungula kumbe yi susa mimoya yo biha.

Vanhu Lava Rhandzaka Ku Tiva Naswona Va Nga Ni Malwandla

Hi ntumbuluko, vanhu va le East Timor va tshama va tsakile, va rhandza ku tiva naswona va ni malwandla. Presidente Kay Rala Xanana Gusmão u ri: “Hi rhandza ku dyondza, ku vulavula ni ku tihlanganisa ni vanhu van’wana hambi ku ri vanhu lava hi nga va tiviki.”

Vaendzi lava rhamberiwaka eswakudyeni swo lalela hi ndyangu wa Vatimor, va tala ku dya ni nhloko ya ndyangu. Nsati ni vana va phama swakudya kutani va dya loko lavan’wana se va hetile. I swinene ku rhanga u tiphamela switsongonyana. Muendzi a nga ha komba leswaku u fundzha musweki hi ku kombela leswaku a tlhela a n’wi phindha.

Swakudya swo tala swa Vatimor swi katsa rhayisi, swifaki kumbe mintsumbula swin’we ni matsavu. Swakudya swin’wana leswi Vatimor va swi rhandzaka ngopfu i saboko, ku nga swakudya swo nandziha leswi ku nga mpfangano wa nhlampfi ya ti-sardine, murhu wa tamarind ni swinyunyuteri, hinkwaswo swi va swi tsondzeriwe hi tluka ra murhi wa ncindzu. Kambe nyama yona ya ha durha swinene.

Ku Lo Heki, Hi Pongo

East Timor i tiko leri nga ni vantshwa vo tala. Kwalomu ka hafu ya vaaka-tiko i vana, naswona mindyangu yo tala yi ni vana va khume ku ya eka 12.

Loko vana va ya exikolweni, va tala ku famba va khomane hi mavoko—vafana va khomane ni vafana, vanhwanyana va khomane ni vanhwanyana—va ri karhi va hlekelela ni ku yimbelela. A va dyondzi ntsena tidyondzo ta le xikolweni kambe va tlhela va leteriwa tindlela letinene ta vutomi swin’we ni mahanyelo lamanene.

N’wana wa Mutimor a nga tlangi a ri swakwe kumbe a lo whii—vana va vaakelani va hlangana va tlanga swin’we! Ntlango lowu va wu rhandzaka hi lowu vitaniwaka dudu karreta, kumbe ku chova vhilwa. Va chova vhilwa ra xikanyakanya va endla onge hiloko va ri eku chayeleni ka movha wa xiviri. Va chovana ni vhilwa leri hi nhonga, va rhelela ni xitarata, va ri karhi va hlekelela.

Kambe, sweswo a swi vuli leswaku vana lava va tshamela ku tlanga ntsena. Hi xikombiso, va nga ha nyikiwa ntirho wa ku kandza mavele hi musi wa nsimbi. Nilokoswiritano, va kandza va titsakerile, swi vonaka va nga swi lemuki leswaku va tswariwe eka rin’wana ra matiko ya khume lama nga evuswetini lebyikulu emisaveni.

Swiphiqo Swa Ku Simekiwa Ka Tiko Lerintshwa

Vusweti lebyikulu lebyi nga etikweni ra East Timor byi endla leswaku vanhu va kwalaho va hanya vutomi byo tika swinene. Vanhu lava endlaka 40 wa tiphesente va hola mali leyi nga ehansi ka R10,50 hi siku—mali leyi a yi ringani ni ku xava swakudya kumbe swilo swin’wana leswi lavekaka ekaya. Tiko ri hohlokile. Xiviko xin’wana xa hulumendhe xi ri: “Etikweni hinkwaro, vanhu vanharhu eka va mune a va na gezi lomu va tshamaka kona, vanharhu eka va ntlhanu a va na fambiselo ra mbhasiso naswona hafu ya vona a va na mati lama tengeke ya ku nwa.”

Swiphiqo swa rihanyo swa nyanya loko swilo swi yime hi ndlela leyi. Ku sika, malariya, rifuva ni swifo swin’wana swi endla leswaku vanhu va kwalaho va hanya malembe ya 50 hi xiringaniso. Naswona n’wana un’we eka va khume u fa a nga si fika eka malembe ya ntlhanu. Hi lembe ra 2004, a ku ri ni madokodela ya 50 ntsena lama a ma tshungula vanhu va kwalomu ka 800 000.

Tihulumendhe to tala ta le matikweni man’wana sweswi ti tirhisana ni Nhlangano wa Matiko ku pfuna vanhu va le Timor ku pfuxa tiko ra vona. Oyili ni gasi yo tala leyi kumekaka eLwandle ra Timor na yona yi nyika ntshembo wa leswaku yi ta pfuna eku antswiseni ka xiyimo xa ikhonomi. Kambe, nchumu wa risima swinene le East Timor i vanhu va kona lava nga ni risiha naswona va titsongahateke. Wansati un’wana wa le Timor u byele Xalamuka! a ku: “I ntiyiso leswaku hi swisiwana, kambe a hi le nhlomulweni!”

“Mahungu Lamanene Ya Leswo Antswa”

Emalembeni ya sweswinyana, Timbhoni ta Yehovha ti karhi ti tisela vanhu va le East Timor “mahungu lamanene ya leswo antswa.” (Esaya 52:7; Varhoma 10:14, 15) Hi 2005, vandlha leri nga roxe ra Timbhoni etikweni leri ri tirhise kwalomu ka 30 000 wa tiawara ri byela van’wana xitshembiso lexinene xa Bibele xa misava ya paradeyisi leyi taka.—Pisalema 37:10, 11; 2 Petro 3:13.

Ku dyondza ntiyiso wa Bibele swi ntshunxe vanhu van’wana va kwalaho eka joko leri tshikilelaka ra vungoma. Hi xikombiso, Jacob, wanuna la nga ni vana va ntlhanu, a a nghene hi nhloko eka vungoma. A a tshamela ku phahla, a tlhava swifuwo. Leswi a swi endla leswaku a tirhisa mali yo tala ya ndyangu. Ku endla gandzelo hi huku swi koxa mali leyi lavaka ku ringana ni muholo wa siku hinkwaro, kasi mbuti kumbe nguluve yi koxa muholo wa mavhiki yo tala swinene.

Hi ku famba ka nkarhi, Fransiska, nsati wa Jacob, u sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Kutani u kombe nuna wakwe Jacob Matsalwa lama kombisaka leswaku lava feke a va tivi nchumu naswona a va nge va vavisi lava hanyaka. (Eklesiasta 9:5, 10; Ezekiyele 18:4) Va swi khorwile leswi Bibele yi swi vulaka, kutani va tshike ku phahla. Kambe maxaka ya vona ma va lan’wile, ma vula leswaku swikwembu swi ta va dlaya ku nga ri khale. Hambiswiritano, Jacob na Fransiska a va hundzukanga eka xiboho xa vona, a va ku: “Yehovha u ta hi sirhelela.”

Hi nkarhi lowu fanaka, Jacob u sungule ku dyondza Bibele ni ku ya eminhlanganweni ya Vukreste swin’we ni ndyangu wakwe. Leswi swi endle leswaku a cinca vutomi byakwe hi ndlela leyinene. Hambileswi a a ri ni malembe yo tala a ri karhi a dzaha phakete hinkwaro ra fole siku ni siku, u tshike ku dzaha. U tlhele a dyondza ku hlaya ni ku tsala. Hi wona nkarhi wolowo, Fransiska u tshike ku cakunya betel nut. Eku heteleleni, hi 2005, Jacob na Fransiska va khuvuriwile va va Timbhoni ta Yehovha. Namuntlha, va tirhisa mali ya vona hi vutlhari ku dyondzisa vana va vona ni ku hakelela vutshunguri.

Kunene, hilaha Yesu a profeteke hakona, mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ma chumayeriwa “endhawini ya le kule swinene ya misava,” hambi ku ri eka vanhu va le xitikwanini xa East Timor lava rhandzaka ku tiva, lava nga ni malwandla tlhelo va hananaka.—Mintirho 1:8; Matewu 24:14.

[Xifaniso/Bokisi leri nga eka tluka 17]

“Ku Tisa Harani Ni Muchini Wa Ku Rhunga”

Xiga lexi nge, “ku tisa harani ni muchini wa ku rhunga” a xi tirhisiwa hi vanhu va le Timor ku tivisa ku velekiwa ka n’wana wa nhwanyana. Xi hlamusela ntirho wa vavasati va Vatimor wa ku rhunga lapi ra tais, ku nga lapi lerikulu ra ku khavisa. Lapi leri ri tirhisiwa ku rhunga swiambalo swo xonga swa le minkhubyeni, tinguvu ni swilo swa risima leswi hundziseriwaka eka switukulwana leswi landzelaka tanihi ndzhaka. Vakokwana va dyondzisa vavasati lavatsongo ku byala, ku tshovela, ku luka ni ku phota harani leswaku yi endla nguvu yo saseka, ya mivalavala. Tais yin’we swi nga ha teka lembe kumbe ku tlula ku yi rhunga, swi ya hileswaku yi rharhangane ku fikela kwihi. Tanihi leswi muganga ha wun’we wu nga ni marhungelo ya wona, vativi va yona va nga ku byela hi ku copeta ka tihlo lomu tais ya muxaka wo karhi yi rhungiweke kona.

[Mepe lowu nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

INDONESIA

EAST TIMOR

AUSTRALIA

PAPUA NEW GUINEA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Yindlu ya byanyi ya kwale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

“Dudu karreta”—ntlango lowu vana va wu rhandzaka ngopfu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17

Jacob ni ndyangu wakwe