Ndzima 30
“Babilona Lonkulu U Wile!”
1. Xana ntsumi ya vumbirhi yi twarise yini naswona i mani Babilona Lonkulu?
SE I nkarhi wa vuavanyisi bya Xikwembu! Kutani yingisa rungula leri humaka etilweni loko ri ku: “Kutani ku landzela ntsumi yin’wanyana, ya vumbirhi, yi ku: ‘U wile! Babilona Lonkulu u wile, yena loyi a nwiseke matiko hinkwawo vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa bya yena!’” (Nhlavutelo 14:8) I ro sungula kambe ku nga ri ro hetelela buku ya Nhlavutelo yi hi hlamusela hi Babilona Lonkulu. Hi ku famba ka nkarhi, ndzima 17 yi ta n’wi hlamusela tanihi nghwavava leyi tiphinaka hi mahanyelo yo biha. Xana ku vulavuriwa hi mani? Hilaha hi nga ta swi vona hakona, u fuma misava hinkwayo, i munhu wa vukhongeri naswona i fambiselo ra Sathana ra vuxisi leri a ri tirhisaka ku lwa ni mbewu ya wansati wa Xikwembu. (Nhlavutelo 12:17) Babilona Lonkulu i mfumo wa misava hinkwayo wa vukhongeri bya mavunwa. U katsa vukhongeri hinkwabyo lebya ha khomeleleke eka tidyondzo ta vukhongeri ni mahanyelo ya muti wa khale wa Babilona, ni lebyi nga ni moya wa wona.
2. (a) Swi tise ku yini leswaku tidyondzo ta vukhongeri bya Babilona ti andza emisaveni hinkwayo? (b) Hi xihi xiphemu lexikulu xa Babilona Lonkulu naswona xi humelele rini tanihi nhlengeletano leyi nga ni matimba?
2 Emalembeni ya 4 000 lama hundzeke, Yehovha u pfilunganye tindzimi ta vanhu eBabilona, lava a va ta aka Xihondzo xa Babele. Tindzimi to hambana-hambana ti hangalakile ni misava hinkwayo kutani ti famba ni tidyondzo ni mahanyelo ya vugwinehi lawa vukhongeri byo tala namuntlha byi simekiweke eka wona. (Genesa 11:1-9) Babilona Lonkulu i xiphemu xa vukhongeri xa nhlengeletano ya Sathana. (Ringanisa na Yohane 8:43-47.) Xiphemu lexikulu lexi a xi tirhisaka ngopfu namuntlha i Vujagana lebyi gwineheke, lebyi humeleleke tanihi nhlengeletano leyi nga ni matimba ni leyi nga riki na nawu eka lembe-xidzana ra vumune endzhaku ka loko Kreste a sukile emisaveni, leyi tidyondzo ta yona ni milawu ya yona swi nga humiki eBibeleni, kambe swi humaka eka vukhongeri bya Babilona.—2 Vatesalonika 2:3-12.
3. Ha yini ku vuriwa leswaku Babilona Lonkulu u wile?
3 U nga ha vutisa u ku, ‘Tanihi leswi vukhongeri bya ha riki ni nkucetelo lowukulu emisaveni, ha yini ntsumi yi vula leswaku Babilona Lonkulu u wile?’ Xana ku endleke yini hi 539 B.C.E., endzhaku ka ku wa ka muti wa khale wa Babilona? Tiko ra Israyele ri ntshunxiwile ri tlhelela etikweni ra rikwavo kutani ri ya emahlweni ni vugandzeri bya ntiyiso! Xisweswo ku pfuxiwa ka Israyele wa moya hi 1919 ivi wu hanya hi tlhelo ra moya, lowu yaka emahlweni wu kula hi tlhelo ra moya ku ta fikela ninamuntlha, i vumbhoni lebyi nga lo dlaa, erivaleni bya leswaku Babilona Lonkulu u wile hi lembe rero. A nga ha ri na matimba yo sivela vanhu va Xikwembu. Tlhandlakambirhi, yena hi yexe swilo swi n’wi fambela ximatsi swinene. Ku sukela hi 1919, vukanganyisi, ku nga tshembeki ni mahanyelo ya yena yo biha swi paluxiwile hinkwako-nkwako. Vunyingi bya vanhu va le Yuropa a bya ha yi ekerekeni, kasi ematikweni man’wana ya vusoxalisi, vukhongeri byi tekiwa tanihi “xirivatisi xa vanhu.” Sweswi Babilona Lonkulu u nyumisiwile emahlweni ka vanhu hinkwavo lava rhandzaka Rito ra Xikwembu ra ntiyiso, kutani se u lo rindzela ku lovisiwa loko Yehovha a tisa vuavanyisi bya yena byo lulama ehenhla ka yena.
Ku Wa Ka Babilona Loku Nyumisaka
4-6. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku “Babilona Lonkulu . . . [u nwise] matiko hinkwawo vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa bya yena”?
4 A hi xi kambisiseni hi vukheta lexi vangeke leswaku Babilona Lonkulu a wa hi ndlela leyi nyumisaka. Ntsumi yi vule leswaku “Babilona Lonkulu . . . [u nwise] matiko hinkwawo vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa bya yena.” Xana leswi swi vula yini? Swi fambisana ni ku hluriwa. Hi xikombiso, Yehovha u byele Yeremiya a ku: “Teka xinwelo lexi xa vhinyo ya vukarhi evokweni ra mina, kutani u nwisa matiko hinkwawo lawa ndzi ku rhumaka eka wona. Ma ta nwa kutani ma tshetsheleka, ma endla ku fana ni vanhu lava hlanganeke nhloko hikwalaho ka banga leri ndzi ri rhumelaka exikarhi ka wona.” (Yeremiya 25:15, 16) Hi lembe-xidzana ra vutsevu ni ra vunkombo B.C.E., Yehovha u tirhise mfumo wa khale wa Babilona leswaku wu nwisa matiko yo tala xinwelo xo fanekisela xa vukarhi bya yena, ku katsa ni tiko ra Yuda leri a ri gwinehile, lerova ni vanhu va wona va yisiwe evuhlongeni. Kambe, na wona mfumo wa Babilona wu boheke ku nwa xinwelo lexi loko hosi ya wona yi titlakusa eka Yehovha, “Hosi ya matilo.”—Daniyele 5:23.
5 Babilona Lonkulu na yena u hlurile kambe minkarhi yo tala a ku ri hi ndlela leyi nga xiyekiki. U ‘nwise matiko hinkwawo’ hi ku ma yenga leswaku ma oswa na yena hilaha nghwavava yi endlaka hakona. U yenge vafumi va politiki leswaku va n’wi seketela ni ku aka vuxaka na yena. Hi marhengu ya yena ya vukhongeri, u endle leswaku vanhu va tshikileriwa hi tlhelo ra politiki, ra bindzu ni ra timali. U kucetele nxaniso ni tinyimpi ta vukhongeri swin’we ni tinyimpi ta nkutsulo hambi ku ri ku lwisa matiko, hi swivangelo swa politiki ni swa bindzu. Kutani u endle leswaku tinyimpi leti ti va leti kwetsimaka hi ku vula leswaku i ku rhandza ka Xikwembu.
6 A nga kona la nga ti tiviki ta ku hlanganyela ka vukhongeri eka tinyimpi ni timhaka ta politiki leti veke kona eka lembe-xidzana ra vu-20—to kota ta Mashinto ya le Japani, Mahindu ya le Indiya, Mabudha ya le Vietnam, “Vakreste” va le Ireland N’walungu ni le Latin Amerika swin’we ni tinyimpi tin’wana—hi nga rivali hi vafundhisi lava seketeleke tinyimpi hi nkarhi wa tinyimpi timbirhi ta misava, lava kuceteleke majaha leswaku ma dlayana. Xikombiso xo hlawuleka xa vunghwavava bya Babilona Lonkulu i ku hlanganyela ka yena eNyimpini ya Xin’wana-manana ya le Spain hi 1936-39, leyi eka yona ku feke vanhu va kwalomu ka 600 000. Xin’wana lexi nga tlhontlha nyimpi leyi i vaseketeri va vafundhisi va kereke ya Khatoliki ni vanghana va vona, hikuva rifuwo ni swikhundlha swa vona a swi ri ekhombyeni ra ku tekiwa hi mfumo wa le Spain.
7. I mani loyi ku sukela khale koloko Babilona Lonkulu a a n’wi vengile naswona hi wahi marhengu lawa a ma tirhiseke ku n’wi yenga ha wona?
7 Tanihi leswi Babilona Lonkulu a nga xiphemu xa vukhongeri xa mbewu ya Sathana, i khale a ri karhi a venga “wansati” wa Yehovha, ku nga “Yerusalema wa le henhla.” Eka lembe-xidzana ro sungula, swi ve erivaleni leswaku vandlha ra Vakreste lava totiweke i mbewu ya wansati. (Genesa 3:15; Vagalatiya 3:29; 4:26) Babilona Lonkulu u ringete hi matimba ku hlula vandlha leri tengeke hi ku ri yenga leswaku ri oswa hi tlhelo ra vukhongeri. Muapostola Pawulo na muapostola Petro va lemukisile leswaku vo tala va ta xandzuka naswona swi ta vanga vugwinehi lebyikulu. (Mintirho 20:29, 30; 2 Petro 2:1-3) Marungula ya Yesu lawa a ma tsaleleke mavandlha ya nkombo ma swi veke erivaleni leswaku loko Yohane a ri ekusuhi ni ku fa, Babilona Lonkulu a a vonaka a humelela eka matshalatshala ya yena yo ringeta ku onha swirho swa vandlha. (Nhlavutelo 2:6, 14, 15, 20-23) Kambe Yesu ana se u swi veke erivaleni leswaku a a nga ta pfuka a humelerile.
Koroni Ni Mfava
8, 9. (a) Xana xifaniso xa Yesu xa koroni ni mfava a xi kombisa yini? (b) Xana ku endleke yini “loko vanhu va ha etlele”?
8 Exifanisweni xa yena xa koroni ni mfava, Yesu u vulavule hi wanuna la byaleke mbewu leyinene ensin’wini. Kambe “loko vanhu va ha etlele,” nala a fika a haxa mfava exikarhi ka koroni. Hi yona mhaka leyi koroni yi phimpheriweke hi mfava. Yesu u hlamusele xifaniso xa yena a ku: “Muhaxi wa mbewu leyinene i N’wana wa munhu; nsimu i misava; loko ku ri mbewu leyinene, vona i vana va mfumo; kambe mfava i vana va lowo homboloka, naswona nala loyi a yi haxeke i Diyavulosi.” Hiloko a vula leswaku koroni ni mfava swi tshikiwa swi kula swin’we ku fika “emakumu ka mafambiselo ya swilo,” laha tintsumi ti nga ta “hlengeleta” mfava wo fanekisela.—Matewu 13:24-30, 36-43.
9 Leswi Yesu na muapostola Pawulo na muapostola Petro va lemukiseke ha swona swi humelerile. “Loko vanhu va ha etlele,” ku nga ha va endzhaku ka loko vaapostola va file kumbe loko valanguteri lava nga Vakreste va khudzeherile hi tlhelo ra moya, va nga ha wu langutelanga ntlhambi wa Xikwembu, vugwinehi bya Babilona byi dzime timitsu endzeni ka vandlha. (Mintirho 20:31) Ku nga ri khale, mfava wu phimphele koroni yi nga ha vonaki. Ku hundze malembe-xidzana yo hlayanyana, mbewu ya wansati yi vonaka onge yi siviwe hi ku helela hi tidyondzo to tala ta Babilona Lonkulu.
10. I yini leswi endlekeke hi va-1870 naswona Babilona Lonkulu u angurise ku yini eka sweswo?
10 Hi va-1870, Vakreste lava totiweke va sungule ku tiyimisela ku tihambanisa ni mahanyelo ya vunghwavava ya Babilona Lonkulu. Va fularhele tidyondzo ta mavunwa leti Vujagana byi nga ta na tona hi le vuhedenini kutani va tirhisa Bibele hi xivindzi va chumayela leswaku minkarhi ya Vamatiko yi ta hela hi 1914. Vayimeri-nkulu va Babilona Lonkulu, ku nga vafundhisi va Vujagana, va kanete vakondleteri lava va ku pfuxetiwa ka vugandzeri bya ntiyiso. Hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, va tirhise nkarhi wolowo wa nyimpi ku ringeta ku herisa ntlawa lowutsongo wa Vakreste volavo vo tshembeka. Hi 1918, loko mintirho ya vona yi siveleriwe matlhelo hinkwawo, a swi vonaka onge Babilona Lonkulu u hlurile.
11. I yini lexi endlekeke endzhaku ka ku wa ka muti wa khale wa Babilona?
11 Hilaha hi swi voneke hakona enkarhini lowu hundzeke, muti lowu tibumaka wa Babilona wu hluriwe hi ndlela leyi nyumisaka tanihi mfumo hi 539 B.C.E. Hiloko ku twala xirilo lexi nge: “U wile! Babilona u wile!” Mfumo lowu wa matimba emisaveni hinkwayo wu hluriwe hi mavuthu ya Meda-Peresiya, lawa a ma kongomisiwa hi Korexe Lonkulu. Hambileswi muti hi woxe wu nga lovisiwangiki kambe a wu nga ha ri na matimba ya ku fuma, kutani sweswo swi endle leswaku Vayuda lava a va ri evuhlongeni va ntshunxiwa. Va tlhelele eYerusalema va ya pfuxeta vugandzeri lebyi tengeke.—Esaya 21:9; 2 Tikronika 36:22, 23; Yeremiya 51:7, 8.
12. (a) Enkarhini wa hina, ku nga vuriwa njhani leswaku Babilona Lonkulu u wile? (b) I yini lexi kombisaka leswaku Yehovha u byi fularhele hi ku helela Vujagana?
12 Ni le nkarhini wa hina xirilo xa ku wa ka Babilona Lonkulu xi twiwile! Ku hlula ka xinkarhana ka Vujagana bya Babilona hi 1918 a ku tlhaveriwanga hi dyambu hikuva hi ku hatlisa hi 1919, masalela ya vatotiwa ku nga lava va ntlawa wa Yohane va pfuxiwile hi tlhelo ra moya. Babilona Lonkulu u we hi matwisiselo ya leswaku a a nga ha ta swi kota ku yisa vanhu va Xikwembu evuhlongeni. Ku fana ni tinjiya, vamakwavo va Kreste lava totiweke va hume ekheleni ro enta va lunghekele ku ya tirha. (Nhlavutelo 9:1-3; 11:11, 12) Va ve “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha” ra manguva lawa naswona N’wini wa vona u va veke ehenhla ka hinkwaswo leswi nga swa yena. (Matewu 24:45-47) Ku tirhisiwa ka vona hi ndlela leyi ku kombise leswaku Yehovha u fularhele Vujagana hilaha ku heleleke hambileswi byi vulaka leswaku bya n’wi yimela laha misaveni. Vugandzeri lebyi tengeke byi pfuxiwile kutani ku pfuleka ndlela ya leswaku ntirho wo fungha masalela ya lava 144 000 wu hetiwa—ku nga lava saleke va mbewu ya wansati, nala wa khale ka khaleni wa Babilona Lonkulu. Leswi hinkwaswo swi nambe swi swi veka erivaleni leswaku nhlengeletano ya Sathana ya vukhongeri yi hluriwile.
Ku Tiyisela Eka Vakwetsimi
13. (a) I yini lexi ntsumi ya vunharhu yi xi twariseke? (b) Hi kwihi ku avanyisa loku Yehovha a nga ta ku tisela lava nga ni mfungho wa xivandzana?
13 Hiloko ku vulavula ntsumi ya vunharhu. Yingisela! “Kutani ku landzela ntsumi yin’wanyana, ya vunharhu, yi vula hi rito lerikulu yi ku: ‘Loko mani kumbe mani a gandzela xivandzana ni xifaniso xa xona, naswona a amukela mfungho emombyeni wa yena kumbe evokweni ra yena, u ta nwa ni vhinyo ya ku hlundzuka ka Xikwembu leyi cheriwaka yi nga timuriwanga exinwelweni xa vukarhi bya xona.’” (Nhlavutelo 14:9, 10a) Eka Nhlavutelo 13:16, 17, ku hlavuteriwe leswaku hi nkarhi wa siku ra Hosi, lava va nga xi gandzeliki xifaniso xa xivandzana va ta xanisiwa—hambi ku ri ku dlayiwa. Sweswi hi byeriwa leswaku Yehovha u tiyimisele ku avanyisa lava “nga ni mfungho, ku nga vito ra xivandzana kumbe nhlayo ya vito ra xona.” Va ta sindzisiwa ku nwa ‘xinwelo lexi bavaka xa vukarhi’ bya Yehovha. Xana leswi a swi ta vula yini eka vona? Hi 607 B.C.E., loko Yehovha a sindzisa vaaki va muti wa Yerusalema ku nwa “xinwelo xa vukarhi byakwe,” muti wolowo wu ‘hlaseriwile, wu tshoviwa, wu va endlaleni ni ku hlaseriwa hi banga’ hi Vababilona. (Esaya 51:17, 19) Hilaha ku fanaka, loko vanhu lava gandzelaka mimfumo ya misava ya tipolitiki ni xifaniso xa wona ku nga Nhlangano wa Matiko, va nwisiwa xinwelo xa vukarhi bya Yehovha swi ta vula khombo eka vona. (Yeremiya 25:17, 32, 33) Va ta lovisiwa hilaha ku heleleke.
14. Hambiloko vagandzeri va xivandzana ni xifaniso xa xona va nga si lovisiwa, va fanele va twisiwa yini naswona Yohane u swi hlamusele njhani?
14 Hambiswiritano, loko lava nga ni mfungho wa xivandzana va nga si lovisiwa, va fanele va rhanga hi ku xanisiwa va swi twa leswaku swi njhani ku fularheriwa hi Yehovha. Loko ntsumi yi vulavula hi vagandzeri va xivandzana ni xifaniso xa xona, yi byele Yohane yi ku: “Naswona u ta xanisiwa hi ndzilo ni xivavula emahlweni ka tintsumi to kwetsima ni le mahlweni ka Xinyimpfana. Kutani musi wa ku xanisiwa ka vona wu tlhandluka hi masiku ni masiku, naswona a va wisi vusiku ni nhlikanhi, vona lava gandzelaka xivandzana ni xifaniso xa xona, ni un’wana ni un’wana la amukelaka mfungho wa vito ra xona.”—Nhlavutelo 14:10b, 11.
15, 16. Xana marito lama nge “ndzilo ni xivavula” ma vula yini eka Nhlavutelo 14:10?
15 Van’wana va teke mhaka leyi boxiweke laha ya xivavula (“ndzilo ni xivavula,” eka King James Version) yi ri vumbhoni bya leswaku ndzilo wa tihele wu kona. Kambe loko hi kambisisa vuprofeta lebyi fanaka ni lebyi, byi wu hlamusela kahle mongo wa marito lawa. Le nkarhini wa Esaya, Yehovha u lemukise tiko ra Edomu leswaku ri ta xupuriwa hikwalaho ka leswi a ri venga tiko ra Israyele. U te: “Swinambyana swa yena swi ta hundzuka ntita, ritshuri ra yena ri hundzuka xivavula; tiko ra yena ri ta fana ni ntita lowu pfurhaka. A wu nge timiwi nivusiku kumbe ninhlikanhi; musi wa yena wu ta tlhandluka hilaha ku nga riki na makumu. U ta va kwandzasi ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana; a ku na munhu la nga ta tsemakanya eka yena hi masiku ni masiku.”—Esaya 34:9, 10.
16 Xana vaaki va tiko ra Edomu va hoxiwe endzilweni wo karhi wa tihele leswaku va tshwa hilaha ku nga heriki? Nikatsongo! Kambe tiko ra vona ri hetelele ri nga ha ri kona onge hiloko ri lo hisiwa hilaha ku heleleke hi ndzilo ni xivavula. Makumu ya nxupulo lowu a ma vanga ku xanisiwa hilaha ku nga heriki kambe ma ve “vuhava . . . ku onhaka . . . [ni ku nga] vi nchumu.” (Esaya 34:11, 12) Musi ‘lowu tlhandlukaka hilaha ku nga riki na makumu’ wu yi hlamusela kahle mhaka leyi. Loko yindlu yi tshwa yi hela, ku va ni musi lowu hambetaka wu tuvika endzhaku ka loko ndzilo wu timekile, wu va vumbhoni eka vahlaleri bya leswaku ndzilo lowu hiseke yindlu leyi a wu ri wukulu. Ninamuntlha, vanhu va Xikwembu va ha xi tsundzuka xilemukiso xa ku lovisiwa ka tiko ra Edomu. Hi ndlela yoleyo, ‘musi wa ku hisiwa ka rona’ wa ha tlhandluka nisweswi hi ndlela yo fanekisela.
17, 18. (a) Xana ku ta endleka yini hi lava va amukelaka mfungho wa xivandzana? (b) Xana vagandzeri va xivandzana va xanisiwa hi ndlela yihi? (c) “Musi wa ku xanisiwa ka vona wu tlhandluka hi masiku ni masiku” hi ndlela yihi?
17 Nakambe lava va nga ni mfungho wa xivandzana va ta lovisiwa hilaha ku heleleke, onge hiloko va hisiwe hi ndzilo. Hilaha vuprofeta lebyi byi nga ta hlavutela hakona endzhakunyana, mintsumbu ya vona a yi nge celeriwi leswaku yi ta dyiwa hi swiharhi ni swinyenyana. (Nhlavutelo 19:17, 18) Kutani swi le rivaleni leswaku a va xanisiwi hilaha ku nga heriki hi ndlela ya xiviri! Kambe va “xanisiwa hi ndzilo ni xivavula” hi ndlela yihi? Hi ndlela ya leswaku ku twarisiwa ka ntiyiso ka va paluxa kutani ku va lemukisa hi ku avanyisa ka Xikwembu loku taka. Hikwalaho va tekela vanhu va Xikwembu ehansi kutani loko swi koteka, va kucetela xivandzana xa politiki hi ndlela ya vukanganyisi leswaku xi xanisa ni ku dlaya Timbhoni ta Yehovha. Makumu ya vakaneti lava ku ta va ku lovisiwa onge hiloko va hisiwe hi ndzilo ni xivavula. “Musi wa ku xanisiwa ka vona wu tlhandluka hi masiku ni masiku,” hi leswaku ku avanyisa loku Xikwembu xi nga ta va tisela kona ku ta va xitsundzuxo xa hilaha ku nga heriki loko swo tlhela swi endleka leswaku mfanelo ya Yehovha yo fuma yi tlhontlhiwa. Mphikamakaneta leyi yi ta tlhantlheriwa makumu, a yi nge he tlheli yi pfuka.
18 I vamani lava tisaka rungula lexi xanisaka namuntlha? Tsundzuka leswaku tinjiya to fanekisela ti ni matimba yo xanisa vanhu lava vito ra Xikwembu ri nga tsariwangiki emimombyeni ya vona. (Nhlavutelo 9:5) Swi le rivaleni leswaku vaxanisi lava va endla ntirho wa vona va ri karhi va kongomisiwa hi tintsumi. Ntirho wa vona tanihi hi tinjiya to fanekisela va wu endla hi ku phikelela lerova “a va wisi vusiku ni nhlikanhi, vona lava gandzelaka xivandzana ni xifaniso xa xona, ni un’wana ni un’wana la amukelaka mfungho wa vito ra xona.” Kutani eku heteleleni, endzhaku ka loko vagandzeri va xivandzana va lovisiwile, ku ta va ni vumbhoni lebyi nga rivalekiki lebyi tlakusaka vuhosi bya Yehovha, ku nga “musi wa ku xanisiwa ka vona,” lowu nga ta tlhandluka hi masiku ni masiku. Onge lava ntlawa wa Yohane va nga tiyisela kukondza vito ra Yehovha ri tlakusiwe hilaha ku heleleke! Hilaha ntsumi leyi yi gimeteke hakona loko yi ku: “Laha hi lomu ku kombisiwaka kona ku tiyisela ka vakwetsimi, lava hlayisaka swileriso swa Xikwembu ni ripfumelo eka Yesu.”—Nhlavutelo 14:12.
19. Ha yini vakwetsimi va fanele va tiyisela naswona i yini leswi Yohane a swi vuleke leswi va tiyisaka?
19 Ina, “ku tiyisela ka vakwetsimi” swi vula ku gandzela Yehovha hilaha ku heleleke ha Yesu Kreste. Rungula ra vona a ri rhandzeki. Ri endla leswaku va kanetiwa, va xanisiwa hambi ku ri ku dlayiwa hikwalaho ka ripfumelo ra vona. Kambe va tiyisiwa hi leswi Yohane a yeke emahlweni a swi vula loko a ku: “Kutani ndzi twa rito ri huma etilweni ri ku: ‘Tsala: Va tsaka vafi lava felaka evun’weni ni Hosi ku sukela enkarhini lowu ku ya emahlweni. Ina, ku vula moya, a va wise emintirhweni ya vona, hikuva swilo leswi va swi endleke swi famba swin’we na vona.’”—Nhlavutelo 14:13.
20. (a) Xana xitshembiso lexi vuriweke hi Yohane xi fambisana njhani ni vuprofeta bya Pawulo lebyi khumbaka ku va kona ka Yesu? (b) Vatotiwa lava faka endzhaku ka loko Sathana a hlongoriwile etilweni va tshembisiwa lunghelo rihi ro hlawuleka?
20 Xitshembiso lexi xi fambisana kahle ni vuprofeta lebyi Pawulo a byi vuleke hi ku va kona ka Yesu loko a ku: “Lava feke evun’weni na Kreste va ta sungula va pfuka. Endzhaku hina lava hanyaka lava poneke [hileswaku vatotiwa lava nga ta va va hanya hi siku ra Hosi], hi ta tekiwa swin’we na vona hi ri emapapeni hi ya hlangana ni Hosi emoyeni.” (1 Vatesalonika 4:15-17) Endzhaku ka loko Sathana a hlongoriwile etilweni, lava va feke evun’weni na Kreste va ve vo sungula ku pfuxiwa. (Ringanisa na Nhlavutelo 6:9-11.) Endzhaku ka sweswo, vatotiwa lava feke hi siku ra Hosi va tshembisiwa lunghelo ro hlawuleka. Va pfuxeriwa evuton’wini bya moya hi xitshuketa, “hi ku tsopeta ka tihlo.” (1 Vakorinto 15:52) Xolexo i xiendlakalo lexi hlamarisaka hakunene! Kutani va hambeta va endla mintirho ya vona leyinene kona exivandleni xa le tilweni.
Ntshovelo Wa Misava
21. Xana Yohane u hi byela yini hi “ntshovelo wa misava”?
21 Ku ni van’wana lava na vona va nga ta vuyeriwa hi siku leri ra ku avanyisa, hilaha Yohane a yeke emahlweni a vula hakona loko a ku: “Hiloko ndzi languta, kutani waswivo, a ku ri ni papa ro basa, naswona ehenhla ka papa ku tshame un’wana la fanaka ni n’wana wa munhu, a ri ni harhi ya nsuku enhlokweni ya yena naswona a tamele rihwevo ro kariha evokweni ra yena. Kutani ku humelela ntsumi yin’wana [ya vumune] hi le vukwetsimelweni bya tempele, [ndhawu yo kwetsima ngopfu] yi huwelela hi rito lerikulu eka loyi a tshameke epapeni yi ku: ‘Nghenisa rihwevo ra wena u tshovela, hikuva nkarhi wa ku tshovela wu fikile, naswona ntshovelo wa misava wu wupfe hi ku helela.’ Hiloko loyi a tshameke epapeni a tlhotlhometa rihwevo ra yena emisaveni, kavaloko misava yi tshoveriwa.”—Nhlavutelo 14:14-16.
22. (a) I mani loyi a rhwexiweke harhi ya nsuku naswona a tshameke ehenhla ka papa ro basa? (b) Xana ntirho wo tshovela wu hela rini naswona hi ndlela yihi?
22 Vito ra loyi a tshameke epapeni ro basa ra tiveka. A swi kanakanisi leswaku i Yesu, Hosi leyi nga Mesiya, loyi a fanekiselaka n’wana wa munhu la nga ni harhi ya nsuku, loyi nakambe a voniweke hi Daniyele exivonweni. (Daniyele 7:13, 14; Marka 14:61, 62) Kambe ntshovelo lowu ku profetiweke ha wona laha i yini? Loko Yesu a ha ri laha misaveni, u fanise ntirho wo endla vadyondzisiwa ni ntshovelo wa nsimu ya laha misaveni, ku nga vanhu. (Matewu 9:37, 38; Yohane 4:35, 36) Ntirho lowu wu ta hetiwa hi siku ra Hosi loko Yesu a vekiwa ku va Hosi kutani a tisa vuavanyisi bya Tata wakwe. Xisweswo, nkarhi wa ku fuma ka yena lowu sunguleke hi 1914 i nkarhi lowu tsakisaka wa ntshovelo.—Ringanisa na Deteronoma 16:13-15.
23. (a) Xana rito leri leriseke leswaku ntirho wo tshovela wu sungula ri huma kwihi? (b) Hi wihi ntshovelo lowu sunguleke hi 1919 ku ta fikela namuntlha?
23 Hambileswi Yesu a nga Hosi ni Muavanyisi, u rindze rito leri humaka eka Yehovha Xikwembu leri n’wi lerisaka leswaku a sungula ku tshovela. Rito rero ri huma ‘evukwetsimelweni bya tempele,’ [kumbe endhawini yo kwetsima ngopfu] ri tisiwa hi ntsumi. Yesu a nga ha yimayimanga, u nambe a sungula ntirho. Tintsumi ta yena ti sungule hi ku heta ntshovelo wa lava 144 000, ku sukela hi 1919 ku ya emahlweni. (Matewu 13:39, 43; Yohane 15:1, 5, 16) Hiloko endzhaku ka sweswo ti hlengeleta tinyimpfu tin’wana ta lava ntshungu lowukulu. (Yohane 10:16; Nhlavutelo 7:9) Matimu ma kombisa leswaku exikarhi ka 1931 na 1935 ku ve ni nhlayo leyikulu ya lava tinyimpfu tin’wana. Hi 1935 Yehovha u pfune lava ntlawa wa Yohane leswaku va swi twisisa kahle leswi ntshungu lowukulu wa Nhlavutelo 7:9-17 wu vulaka swona. Kutani ku sukela hi nkarhi wolowo ku ya emahlweni, va tinyiketele ngopfu eku hlengeletiweni ka lava ntshungu lowukulu. Hi lembe ra 2005 se a va tlula timiliyoni ta tsevu naswona va ha ta hi vunyingi. Hakunene, loyi a fanaka ni n’wana wa munhu u kume ntshovelo wo tala ni lowu n’wi tsakisaka enkarhini lowu wa makumu.—Ringanisa na Eksoda 23:16; 34:22.
Ku Kama Vhinya Ya Misava
24. Xana ntsumi ya vuntlhanu yi tamele yini evokweni ra yona naswona ntsumi ya vutsevu yi huwelela yi ku yini?
24 Leswi ntshovelo lowu ponisaka wu nga hela, se ku fanele ku endliwa ntshovelo wun’wana. Yohane u te: “Nakambe ntsumi yin’wanyana [ya vuntlhanu] yi humelela hi le vukwetsimelweni bya tempele leyi nge tilweni, na yona yi tamele rihwevo ro kariha. Nakambe ku humelela ntsumi yin’wanyana [ya vutsevu] hi le alitarini, yi ri ni matimba ehenhla ka ndzilo. Yi huwelela hi rito lerikulu eka loyi a tameleke rihwevo ro kariha, yi ku: ‘Nghenisa rihwevo ra wena ro kariha u hlengeleta swichocho swa vhinya ya misava, hikuva madiriva ya yona se ma wupfile.’” (Nhlavutelo 14:17, 18) Mavuthu ya tintsumi ma nyikiwe ntirho lowukulu wo tshovela hi nkarhi wa siku ra Hosi, ma hambanisa leswinene eka leswo biha!
25. (a) Xana mhaka ya leswaku ntsumi ya vuntlhanu yi huma hi le ndhawini yo kwetsima ngopfu ya tempele yi vula yini? (b) Ha yini swi fanerile leswaku xileriso xo tshovela xi huma eka ntsumi leyi ‘humaka hi le alitarini’?
25 Ntsumi ya vuntlhanu yi huma hi le ndhawini yo kwetsima ngopfu ya tempele, laha Yehovha a nga kona; hikwalaho ntshovelo lowu wo hetelela wu endliwa hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Yehovha. Ntsumi leyi yi lerisiwe ku sungula ntirho wa yona hi ntsumi yin’wana leyi a yi ‘huma hi le alitarini.’ Yinhla leyi i ya nkoka swinene hikuva mimoya-xiviri yo tshembeka leyi nga ehansi ka alitari yi vutisile yi ku: “Hosi leyi Lawulaka yo kwetsima ni ya ntiyiso, xana u ta yima ku fikela rini u nga avanyisi ni ku rihisela ngati ya hina eka lava va tshamaka emisaveni?” (Nhlavutelo 6:9, 10) Xirilo lexi xa mimoya-xiviri leyi xa ndzihiselo xi ta hlamuleka loko ku tshoveriwa vhinya ya misava.
26. Xana i yini “vhinya ya misava”?
26 Kambe, i yini “ntshovelo wa vhinya ya misava”? EMatsalweni ya Xiheveru, tiko ra Vayuda a ri vuriwa vhinya ya Yehovha. (Esaya 5:7; Yeremiya 2:21) Hilaha ku fanaka, Yesu Kreste ni lava va nga ta fuma na yena eMfun’weni wa Xikwembu va vuriwa vhinya. (Yohane 15:1-8) Emhakeni leyi, nchumu lowu xiyekaka hi vhinya leyi hi leswaku yi veka mihandzu kutani Vakreste lava nga vhinya ya ntiyiso va veke mihandzu yo tala leyi tiseke ku dzuneka eka Yehovha. (Matewu 21:43) Hikwalaho, “vhinya ya misava” yi fanele yi nga ri vhinya leyi ya xiviri, kambe i ya Sathana ya vuxisi, ku nga fambiselo ra yena lero homboloka ra mfumo lowu fumaka vanhu, ni “swichocho” swa yona swo hambana-hambana swa mihandzu ya madimona, leswi vekiweke eka malembe-xidzana lama hundzeke. Babilona Lonkulu, ngopfu-ngopfu Vukreste lebyi gwineheke, u ve ni nkucetelo lowukulu eka vhinya leyi nga ni chefu.—Ringanisa na Deteronoma 32:32-35.
27. (a) Xana ku endleke yini loko ntsumi leyi khomeke rihwevo yi hlengeleta vhinya ya misava? (b) Hi byihi vuprofeta bya Matsalwa ya Xiheveru lebyi kombisaka ndlela leyi ntshovelo wu nga ta va wukulu ha yona?
27 Vuavanyisi byi fanele byi tisiwa! “Hiloko ntsumi yi tlhotlhometa rihwevo ra yona emisaveni yi hlengeleta vhinya ya misava, kutani yi yi hoxa exikamelweni xa vhinya lexikulu xa ku hlundzuka ka Xikwembu. Kavaloko xikamelo xa vhinya xi pyanyeteriwa ehandle ka muti, ngati yi huma exikamelweni xa vhinya yi tlakuka ku fika ematon’wini ya tihanci, ku ringana mpfhuka wa tistadiya ta 1 600.” (Nhlavutelo 14:19, 20) I khale Yehovha a tivise vukarhi bya yena eka vhinya leyi. (Sofaniya 3:8) Vuprofeta lebyi kumekaka ebukwini ya Esaya byi swi veka erivaleni leswaku ku ta lovisiwa matiko hinkwawo loko xikamelo lexi xi kamiwa. (Esaya 63:3-6) Yuwele na yena u profete leswaku “mintshungu” leyikulu yi ta pyanyeteriwa hilaha ku heleleke “exikamelweni,” “erivaleni ra le hansi leri timhaka ti tsemiwaka eka rona.” (Yuwele 3:12-14) Hakunene ku ta va ntshovelo lowu hlamarisaka swinene, lowu nga taka wu nga phindhiwi! Hi ku ya hi xivono xa Yohane, a ku tshoveriwi madiriva ntsena, kambe ku tsemiwa ni swichocho hinkwaswo swa vhinyo yo fanekisela kutani swi lahleriwa exikamelweni ivi xi kamiwa. Kutani vhinya ya misava yi ta pyanyeteriwa hilaha ku heleleke lerova yi nga ha tlheli yi hluka.
28. I vamani lava pyanyetelaka vhinyo ya misava naswona swi vula yini leswaku xikamelo xi “pyanyeteriwa ehandle ka muti”?
28 Ntirho wo pyanyetela xikamelo exivonweni wu endliwa hi tihanci hikuva ku vuriwa leswaku ngati leyi humaka exikamelweni xa vhinya yi tlakuka ku fika “ematon’wini ya tihanci.” Tanihi leswi hi xitalo rito leri nge “hanci” ri fambisanaka ni nyimpi, lowu wu fanele wu ri nkarhi wa nyimpi. Mavuthu ya le tilweni lama landzelaka Yesu enyimpini yo hetelela loko a lwa ni mafambiselo ya swilo ya Sathana, ku vuriwa leswaku ma kama “xikamelo xa vhinya xa vukarhi bya ku hlundzuka ka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.” (Nhlavutelo 19:11-16) A swi kanakanisi leswaku tintsumi leti hi tona ti pyanyetelaka xikamelo xa vhinya ya misava. Xikamelo lexi “xi pyanyeteriwa ehandle ka muti,” hi leswaku ehandle ka muti wa Siyoni wa le tilweni. Hakunene swi fanerile leswaku vhinya ya misava yi pyanyeteriwa emisaveni. Kambe yi ta tlhela yi “pyanyeteriwa ehandle ka muti,” hi leswi lava seleke va mbewu ya wansati lava fanekiselaka Siyoni wa le tilweni lava nga laha misaveni, va nga taka va nga twisiwi ku vava. Vona swin’we ni ntshungu lowukulu va ta sirheleriwa endzeni ka lunghiselelo ra nhlengeletano ya Yehovha ya laha misaveni.—Esaya 26:20, 21.
29. Xana nambu wa ngati ya le xikamelweni wu ente ku fikela kwihi, ni ku leha ku fikela kwihi naswona sweswo swi vula yini?
29 Xivono lexi nga lo dlaa, erivaleni xi fambisana ni ku lovisiwa ka mimfumo ya misava hi ribye leri fanekiselaka Mfumo, leri hlamuseriweke eka Daniyele 2:34, 44. Yi ta lovisiwa. Nambu wa ngati lowu humaka exikamelweni wu ente ngopfu, ngati yi fika hi le maton’wini ya tihanci naswona wu lehe ku ringana mpfhuka wa tistadiya ta 1 600.a Nhlayo leyi leyikulu swonghasi, leyi kumekaka hi ku andzisa matlhelo ya mune hi mune kutani u ma andzisa hi matlhelo ya khume hi khume (4 x 4 x 10 x 10), yi kandziyisa mhaka ya leswaku ndzoviso lowu wu ta endleka emisaveni hinkwayo. (Esaya 66:15, 16) Wu ta va lowu heleleke naswona a xi kona lexi nga ta wu sivela. Vhinya ya misava ya Sathana a yi nge he pfuki ni siku ni rin’we ra muhlolo yi hlukile!—Pisalema 83:17, 18.
30. Hi yihi mihandzu ya vhinya ya Sathana naswona i yini leswi hi faneleke ku tiyimisela swona?
30 Tanihi leswi hi nga le kusuhi swinene ni makumu ya mafambiselo lawa, xivono lexi xa mintshovelo leyimbirhi i xa nkoka swinene. Kun’wana ni kun’wana laha hi langutaka kona hi vona mihandzu ya vhinya ya Sathana. Ku humesiwa ka makhwiri ni mixaka yin’wana ya ku dlaya; vusodoma, vuoswi ni mixaka yin’wana ya mahanyelo yo biha; ku nga tshembeki ni ku kayivela ka rirhandzu ra ntumbuluko—swilo leswi hinkwaswo swi endla leswaku misava yi va leyi nyenyetsaka emahlweni ka Yehovha. Vhinya ya Sathana yi humesa “mbhandzu wa ximilana lexi nga ni chefu ni xibaha.” Mahanyelo ya yona yo biha ya ku gandzela swikwembu swa hava ma tisa ndzhukano eka Muvumbi Lonkulu wa vanhu. (Deteronoma 29:18; 32:5; Esaya 42:5, 8) Mawaku lunghelo leri hi nga na rona ro hlanganyela ni lava ntlawa wa Yohane eku tshoveleni ka mihandzu leyinene leyi Yesu a yi tisaka, leyi tisaka ku dzuneka eka Yehovha! (Luka 10:2) Onge hinkwerhu hi nga tiyimisela leswaku hi nga pfuki hi pfumelele ku thyakisiwa hi vhinya ya misava leyi, naswona onge hi nga papalata ku pyanyeteriwa xikan’we ni vhinya ya misava leyi loko Yehovha a tisa vuavanyisi bya yena lebyikulu.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Tistadiya ta 1 600 i mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 300 kumbe timayele ta 180 ta Xinghezi.—Nhlamuselo ya le hansi ya Nhlavutelo 14:20 eka NW.
[Bokisi leri nga eka tluka 208]
‘Vhinyo Ya Vumbhisa Bya Yena’
Xirho-nkulu xa Babilona Lonkulu i Kereke ya Rhoma Khatoliki. Kereke yi lawuriwa hi mupapa eRhoma naswona yi vula leswaku mupapa ha un’we u nghene exikhundlheni xa muapostola Petro. Leswi landzelaka i swin’wana swa swiviko leswi kandziyisiweke hi lava ku vuriwaka leswaku va nghena exikhundlheni xa Petro:
Formosus (891-96): “Endzhaku ka tin’hweti ta kaye Formosus a file, ntsumbu wa yena wu pfukuriwile esirheni ra vapapa, kutani wu ta tengisiwa ‘ehubyeni’ leyi eka yona Stephen [mupapa lontshwa] a a ri mutshama-xitulu wa huvo. Mupapa la feke a a hehliwa hi ku navela ka yena ko biha xikhundlha xa vupapa kutani mintirho ya yena hinkwayo yi vuriwe ya hava. . . . Ntsumbu wa yena wu hluvuriwe swiambalo hinkwaswo swa kereke; tintiho ta voko ra yena ra xinene ti tsemiwa.”—New Catholic Encyclopedia.
Stephen wa Vutsevu (896-97): “Endzhakunyana ka tin’hweti ti nga ri tingani [loko ka ha ku tengiwa nandzu wa ntsumbu wa Formosus] ku pfuke hasahasa leyi endleke leswaku Mupapa Stephen a tekeriwa xikhundlha xa yena xa vupapa; u tsoniwe beji ya vupapa, a pfaleriwa ekhotsweni kutani a sungiwa.—New Catholic Encyclopedia.
Sergius wa Vunharhu (904-11): “Vafundhisi vambirhi lava n’wi landzeleke . . . va sungiwile ekhotsweni. . . . Le Rhoma a a seketeriwa hi ndyangu wa Theophylactus, lowu ku vuriwaka leswaku u ve ni n’wana na Marozia, un’wana wa vana va ndyangu wolowo, (loyi hi ku famba ka nkarhi a veke Mupapa John wa vu-11).”—New Catholic Encyclopedia.
Stephen wa Vunkombo (928-31): “Hi lembe ra yena ro hetelela loko a ri mupapa, Mupapa John wa Vukhume . . . u tlulane milenge na Marozia, loyi a a vuriwa Donna Senatrix wa le Rhoma, kutani a pfaleriwa ekhotsweni ivi a dlayiwa. Hiloko Marozia a nyika Mupapa Leo wa Vutsevu xikhundlha xa vupapa, loyi a feke endzhaku ka malembe ya tsevu ni hafu a ri mupapa. U tlhandlamiwe hi Stephen wa Vunkombo, loyi swi nga endlekaka leswaku u vekiwe exikhundlheni hikwalaho ka nkucetelo wa Marozia. . . . Eka malembe mambirhi ya Vupapa bya yena, a a nga ri na nomu hikuva a a lawuriwa hi Marozia.”—New Catholic Encyclopedia.
John wa Vu-11 (931-35): “Loko Stephen wa Vunkombo a fa, . . . Marozia wa Ndyangu wa Theophylactus u teke xikhundlha xa vupapa a xi nyika n’wana wa yena John, loyi a ha ri emalembeni ya va-20. . . . Nkarhi lowu John a a ri mupapa ha wona, a a lawuriwa hi mana wakwe.”—New Catholic Encyclopedia.
John wa Vu-12 (955-64): “A a nga si hlanganisa ni malembe ya 18 hi vukhale naswona vanghana va yena va vula leswaku a a nga ri na mhaka ni timhaka ta swa moya, kasi xin’wana hi leswaku a a nga ri na mhaka ni ndlela leyi van’wana va titwaka ha yona nakambe a a tiphina hi mahanyelo yo biha.”—The Oxford Dictionary of Popes.
Benedict wa Vukaye (1032-44; 1045; 1047-48): “A a dume hi ku xavisa xikhundlha xa vupapa eka loyi a n’wi yimeleke loko a khuvuriwa kutani a tlhela a byi teka, sweswo u swi endle kambirhi.”—The New Encyclopædia Britannica.
Xisweswo, ematshan’weni ya leswaku vapapa lava ni van’wana va landzela xikombiso xa Petro wo tshembeka, va ve ni nkucetelo wo biha. Va pfumelele ku halatiwa ka ngati ni vumbhisa bya moya ni bya xiviri, swin’we ni nkucetelo wa Yezabele leswaku swi thyakisa kereke leyi va yi fumaka. (Yakobo 4:4) Hi 1917, buku ya Swichudeni swa Bibele leyi nge The Finished Mystery yi hlamusele timhaka leti to tala hi vuenti. Leyi i yin’wana ya tindlela leti hi nkarhi wolowo Swichudeni swa Bibele swi nga “ba misava hi makhombo ya mixaka hinkwayo.”—Nhlavutelo 11:6; 14:8; 17:1, 2, 5.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 206]
Kreste la vekiweke exiluvelweni u hetisisa vuavanyisi a ri karhi a seketeriwa hi tintsumi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 207]
Endzhaku ka ku wa ka mfumo wa Babilona hi 539 B.C.E., mahlonga ya wona ma ntshunxiwile