Ku Veka Vumbhoni eTikweni Ra Tindzimi Ta 700

XANA u tiva tiko leri nga ni xivandla lexintsongo ku tlula leriya ra le Spain, kambe leri vaaka-tiko va rona va timiliyoni leti nga hansi ka mune va vulavulaka kwalomu ka kotara ya tindzimi ta misava? Xana u nga boxa tiko leri nga ni kwalomu ka hafu ya xihlala xa vumbirhi hi vukulu emisaveni ke? Xihlala xa kona i New Guinea, tiko i Papua New Guinea, naswona nhlayo ya tindzimi leti vulavuriwaka hi vaaki va rona yi tlula 700! Mpfangano lowu wa tindzimi to tala wu humelerise ku yini?

Mpfangano Lowukulu Wa Tinxaka

Papua New Guinea i tiko ra xihlala leri nga en’walungu wa Australia naswona i mimpimo yi nga ri yingani ntsena edzongeni wa ekhweyitoro. Ri vumbiwa hi swihlala swa tropiki swa 600 leswi andlaleke ehenhla ka mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 600. Hambi swi ri tano, ku tlula mune xa ntlhanu wa xivandla hinkwaxo xa tiko ra Papua New Guinea xi le xihlaleni lexikulu xa New Guinea, lexi tiko ri avelanaka xona na Indonesia, evupela-dyambu.

Vaaki vo sungula va Papua New Guinea va vuriwa va ri lava veke vahlampfa lava humaka eAsia va ta elndonesia. Lava endzhakunyana va joyiniwe hi Vamelanesia ni Vapolynesia. Vanhu va kona va hambana hi muhlovo wa nhlonge ku suka eka ribungwana ku ya eka ntima lowukulu naswona hi xiyimo ku suka eka lavo koma ku ya eka lavo leha ni lavo lala swinene. Hikwalaho ka swintshabyana swo tala swa tiko, ni makhwati ya swona yo tsindziyela ni tintshava leto leha, tinxaka to tala ti tshame hi ku hambana ivi ti kurisa tindzimi ta tona vini. Vunyingi bya tindzimi leti ta Papua ti na mavulavulele lama rharhanganeke ngopfu. Ina, Papua New Guinea i tiko ra tindzimi ta 700, hayi swindzin’wana!

Hi 1975 Papua New Guinea ri ve tiko leri ntshunxekeke exikarhi ka Mfumo wa Manghezi. I vuhosi bya palamendhe leyi nga ni hosi ya Munghezi tanihi murhangeri wa tiko kambe byi ri ni holobye-nkulu wa kwalaho. Hambi leswi Xinghezi ri nga ririmi ra ximfumo namuntlha, tinhlayo letikulu ta lava va nga exikarhi ka mintlawa ya tindzimi to tala ta 700 va vulavula tin’wana ta tindzimi leti tolovelekeke timbirhi, Hiri Motu kumbe New Guinea Pidgin.

Ririmi Rin’wana Ri Engeteriwile

Kambe, wa pfumela kumbe a wu pfumeli, malembe lama hundzeke “ririmi” rin’we a ra ha kayivela etikweni leri ra tindzimi ta 700. A ku ri rihi ke? A ku ri ‘ririmi lero tenga’—ntiyiso wa Bibele ehenhleni ka Xikwembu ni Mfumo wa xona. (Sofonia 3:9) Ririmi leri rintshwa a ri twarisiwanga ePapua New Guinea ku kondza ku va exikarhi ka va-1930.

Ri sungule hi 1935 loko Lightbearer, xikepe lexintsongo lexi tlutaka lexi nga ni njhini lexi fambisiwaka hi ntlawa wa Timbhoni ta Yehova, xi sukile eAustralia ivi eku heteleleni xi fika ePort Moresby elwandle ra le dzonga-vuxa wa Papua New Guinea. Leri a ri ri khamba ro sungula leri vaaka-tiko va tweke mpfumawulo wa ‘ririmi lero tenga’—va twa rungula ra Mfumo wa Xikwembu hi ku kongoma hi laha a ri twarisiwa ha kona hi xitirho xa mpfumawulo enyangweni wa Lightbearer.

Hambi swi ri tano, ‘ririmi leri ro tenga’ ri tiviwe ku antswa ni ku tirhisiwa hi 1951. Ku sukela elembeni rero ku ya emahlweni, Timbhoni leti humaka eAustralia, eanada, United States, Jarimani, Nghilandhi na New Zealand ti tinyiketele ku ya eka Territory of Papua and New Guinea, hi laha a ri vitaniwa ha kona enkarhini wolowo. Endzhaku ko veka vumbhoni eka Valungu kwalaho, hi ku hatlisa va kume tindlela ni maendlelo yo vulavula ni Vapapua va tiko hi ta Mfumo wa Xikwembu. Leswi swi katse ku famba hi yindlu na yindlu, leswi swi laveke matshalatshala lama engetelekeke hikuva tindlu tin’wana a ti akiwe hi tiphuphu ehenhla ka mati kumbe etikweni.

Kavula, leswaku ti dyondzisa ‘ririmi lero tenga’ eka vaaka-tiko lava va tindzimi to tala, Timbhoni leti humaka ekule a ti fanele ku dyondza rin’wana ra tindzimi timbirhi leti tolovelekeke, kumbe vutshila. Leswi a swi swi tlhantlhanga hinkwaswo swiphiqo swa vona hikuva ku hava ni rin’we ra tindzimi leti timbirhi leri a ri ri ririmi ra ka vona ra vaaka-tiko kambe i mpfangano wa tindzimi ntsena lowu pfuneke vanhu lava vulavulaka tindzimi to hambana-hambana leswaku va vulavurisana. Hambi ti ri tona leti timbirhi a ti nga vulavuriwi hi mani na mani eswihlaleni. Kutani ku veka vumbhoni hakanyingi swi katse endlelo ra ntirho wo vulavula ni munhu hi rin’wana ra tindzimi leti tolovelekeke ivi endzhaku a komberiwa ku hundzuluxela rungula leswaku ku pfuneka van’wana lava nga kona.

Nakambe Timbhoni ti amukele ku tirhisa tindlela to sungula to dyondzisa, to fana ni ku tsala swifaniso swo olova ebodweni kumbe nchumu wihi na wihi wun’wana lowu kumekaka. Hi nkarhi lowu faneleke, tibuku ta Bibele ni timagazini ti ve leti kumekaka hi tindzimi leti tolovelekeke ta Hiri Motu na New Guinea Pidgin. Broxara leyi nge Tsakela Vutomi eMisaveni Hi Masiku! hi tindzimi leti timbirhi ngopfu-ngopfu yi ve leyi pfunaka eku dyondziseni ka ‘ririmi lero tenga’ eka vaaki va le xihlaleni.

Vuhosi Byi Twa ‘Ririmi Lero Tenga’

Yesu Kriste u vule leswaku vadyondzisiwa vakwe a va ta ‘yisiwa emahlweni ka vafumi ni tihosi hikwalaho ka yena, leswaku byi va vumbhoni eka vona.’ (Marka 13:9) Hi August 9, 1984, varhumiwa van’wana va Timbhoni ta Yehova eXihlaleni xa Manus va nyikiwe nkarhi wo veka vumbhoni evuhosini, hambi leswi a ku ri ehansi ka swiyimo leswi tsakisaka swinene. Esikwini rero Prince eharles, mufumi exiluvelweni xa Great Britain, u endzele xihlala.

Eka swikwekwetsu swa vona leswi khavisiweke, swirho swa rixaka ra Titania swi humese Prince eharles exikepeni xakwe a ya eribuweni ra lwandle, entsungeni wa ndlela ku suka ekaya ra varhumiwa. Endzhaku ka loko a xewetiwe hi vacini va dzana ivi a ambexiwa xidlodlo tanihi ‘hosi,’ u ve kona eka swakudya swa ni nhlikanhi laha. Holobye-nkulu wa Xihlala xa Manus a a rhambe varhumiwa kona. Loko Prince a vutise leswi a va swi endla exihlaleni, va n’wi nyike nhlamuselo yo koma ya ntirho wa vona hi ku tsaka. A va tsake ngopfu ku va ni nkarhi wo n’wi tivisa leswaku Yehova Xikwembu u ni Timbhoni ni le Xihlaleni xa le kule xa Manus.

Hi xiwelo, mutirhela-mfumo la tiviseke varhumiwa eka Prince eharles yena hi yexe a a hlaye buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. Nkarhi wun’wana, a a yisiwa ni le kaya ra varhumiwa leswaku va ya burisana ku ri karhi ku nwiwa kofi ni khekhe.

Ririmi Lerintshwa Ra N’watipolitiki

N’wamabindzu wa New Guinea u katsekile eka tipolitiki ni le ka Kereke ya Lutere. Hambi swi ri tano, kereke ya kwalaho leyi a a nghena yona a yi avane ngopfu lerova vafundhisi vambirhi lava kanetanaka va vumbe swivongo swimbirhi leswi lwisanaka kwalomu ka lembe hi matlhari, minseve, mafumu ni switlhangu swa nyimpi. Ku lwa ku siye vanhu va kaye va file naswona vo tala va vavisekile. Wanuna loyi u kunguhate ku tshika Kereke ya Lutere kambe a a nga tivi laha a nga lavaka Vakriste lava hlanganeke hakunene kona. ‘Hayi Timbhoni ta Yehova, hikuva i vaprofeta vo hemba,’ u anakanye tano.

A a ha ri ni xivumbeko lexi xa mianakanyo loko ntlawa wa kwalaho wa Timbhoni ta Yehova wu kombele ku hirha bazi rakwe leswaku wu ta va kona entsombanweni wa muganga. Hikwalaho ka swivangelo swa bindzu, u pfumerile ivi a chayela bazi hi yexe. U ve kona eka nongonoko wa Sonto naswona u nyanyuriwe ngopfu hi ku rhula ni ku hola, ku yingisa swinene ka vayingiseri—Iavakulu ni lavantsongo—Iava landzeleke swivulavuri eTibibeleni ta vona. Naswona u nyanyuleke ngopfu enkarhini wa swakudya swa ninhlikanhi, loko a vona Timbhoni leti tsakeke ti endla layeni ya swakudya swa tona ti nga heli mbilu, valungu ni swivulavuri va yimele nkarhi wa vona ku fana ni van’wana naswona va dya swakudya leswi fanaka. Enkarhini wa pfhumba ro tlhelela endzhaku ra tiawara ta tsevu, u twe Timbhoni ti yimbelela tinsimu ta Mfumo hi ntsako. ‘Mayana ku hambana lokonghasi ni vanhu lava lwaka va Lutere!’ u anakanye sweswo.

Wanuna loyi u amukele dyondzo ya Bibele ni Mbhoni ya kwalaho, kambe exihundleni, leswaku a nga vavisi vanhu-kulobye va Lutere. Hambi swi ri tano, hi ku anghwetla u lave matimba ya moya leswaku a tlhentlha ekerekeni ni le ka mintirho yakwe ya politiki. Yena ni nsati wakwe va ‘hundzulukele eka ririmi lero tenga’ ivi va sungula ku ‘vitana vito ra Yehova, leswaku va ta n’wi tirhela hi mbilu yi ri yin’we’ ni timbhoni Takwe leti hlanganeke.—Sofonia 3:9.

Ka Ha Ri Ni Ku Dyondzisa Ko Tala Loku Faneleke Ku Endliwa

Mayana ntirho lowu hlamarisaka swonghasi lowu endliweke hi varhumiwa ni Timbhoni tin’wana leti tinyiketeke ku ta ti huma ematikweni man’wana ku ta dyondzisa ‘ririmi lero tenga’ ePapua New Guinea! Ku sukela eka vahuweleri vambirhi hi 1951, nhlayo ya vachumayeri ni vadyondzisi va Timbhoni yi kulele ehenhla ka 1 800, lava vo tala va vona sweswi va humaka eka vaaka-tiko va kwalaho.

Timbhoni leti ta kwalaho i xihlovo xa xikhutazo eka lava va teke va huma ematikweni man’wana ku ta tirha laha. Makwerhu wa Munghezi loyi a tshamaka exihlaleni xa Bougainville wa tsala a ku: “Xin’wana xa swilo leswi khutazaka ngopfu lexi hi susumetaka ku hambeta hi tirhela Yehova laha i ku vona ndlela leyi vamakwerhu va le Papua New Guinea va hambetaka va tirhela Yehova hi ku tshembeka, hakanyingi ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa ngopfu. Vo tala va vona va hava makaya ya vona vini kambe va boheka ku hanya ni maxaka. Hakanyingi va boheka ku famba mimpfhuka yo leha eka maxele lama hisaka swinene kumbe mpfula leyikulu leswaku va ta eminhlanganweni kumbe va ya entirhweni wa nsimu. Un’wana wa vamakwerhu va kwalaho va xisati u tshama ehandle eswihlahleni. Leswaku a londzovota nkarhi loko a hlangana na hina eku vekeni ka vumbhoni exitarateni, nuna wakwe wa n’wi tlutisa, kun’we ni xinhwanyetana xakwe ni n’wana, a tsemakanya nambu eka chupu lerikulu ra le ndzeni.”

Ka ha ri na ntirho wo tala wo dyondzisa lowu faneleke ku endliwa exikarhi ka vaaka-tiko va kwalaho. Ku tsakela ku kona. Leswi swi vonaka eka mhaka ya leswaku vanhu va 10 235 va ve kona eka Xitsundzuxo xa rifu ra Kriste hi 1987. Kambe mpfuno lowu engetelekeke wa laveka leswaku ku khathaleriwa ku tsakela loku hinkwako eka ‘ririmi lero tenga.’ Tanihi laha Mbhoni yimbe, leyi teke laha ku ta tirha laha xilaveko xi kuleke kona, yi phofuleke ha kona yi te: “Swi khomisa mbilu ya mina gome ku anakanya hi vanhu vo tala lava tsakelaka eka miti ya le makhwatini ya ndlela leyi humaka ya Papua New Guinea. Hi hava vatirhi lava ringaneke ensin’wini laha. Hakunene ku ni xilaveko lexikulu exiyengeni lexi xa misava. Ha swi tiva leswaku Yehova wa swi vona leswi ni leswaku u ta endla malunghiselelo yo khathalela vanhu lava va nga ni ndlala ya ntiyiso.”

Ku vuriwa yini hi wena? Xana u nga tsakela ku hlanganyela eku dyondziseni ka ‘ririmi lero tenga’ etikweni leri ra tindzimi ta 700?

[Mepe lowu nga eka tluka 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

AUSTRALlA

PAPUA NEW GUINEA

Manus

Port Moresby

Bougainville