Ndyangu Lowu Hlaseriwaka!

“NDYANGU i vandla ra vanhu ra khale swinene. I wa nkoka swinene hi tindlela to tala. I nchumu lowu xiximekaka swinene eka vanhu. Vanhu hinkwavo va hambete va hanya kumbe ku fa, swi titshege hi loko vutomi bya ndyangu byi tiyile kumbe byi tsanile.”

Ku vurise sweswo The World Book Encyclopedia le ndzhaku hi 1973. Hambi swi ri tano, loko ma langutiwa hi maxiyelo ya namuntlha, marito wolawo ma vonaka ma ri lama hlolaka. Eka malembe ma nga ri mangani lama hundzeke ku ve ni swilo leswi vangaka minhlaselo leyi kongomeke evuton’wini bya ndyangu. Mutsundzuxi la dumeke, John Bradshaw wa tsala: “Namuntlha ndyangu wu le maxangwini. . . . Nhlayo leyi tlakukeke ya ku dlaya vukati, madzolonga ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi, ku tirhisiwa lokukulu ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ku va ni vuxaka bya rimbewu ni xaka ra le kusuhi loku nga lawulekiki, vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku dya swakudya ni ku tshamela ku banana i vumbhoni bya leswaku ku na nchumu wo karhi lowu hoxeke swinene.”

Hakunene, “vumbhoni bya leswaku ku na nchumu wo karhi lowu hoxeke swinene” endyangwini byi nga kumiwa emisaveni hinkwayo. The Unesco Courier yi vule leswi landzelaka malunghana ni xiyimo xa le Yuropa: “Ku sukela hi 1965, ku ve ni ku engeteleka lokukulu eka nhlayo ya ku dlaya vukati etikweni hinkwaro. . . . [Ku] ve ni ku engeteleka ka mindyangu leyi nga ni mutswari un’we.” Matiko lama hluvukaka na wona ma tokota ku engeteleka ka maxangu ya ndyangu. Mutsari Hélène Tremblay u ri: “Eka timiliyoni ta vanhu lava tshamaka ni vaaka-tiko lava tiveke mahanyelo lama tolovelekeke, lama vonakaka leswaku ma kongome kwihi, lama nga hundzukiki hi malembe xidzana yo tala, namuntlha i nkarhi wa nkitsikitsi.”

Lexi chavisaka ngopfu i xiyimo lexi nga kona emakaya yo tala namuntlha. Le United States ntsena, timiliyoni ta timiliyoni ta vana ti kurisiwa hi mutswari la godzomberiweke hi xihoko. Ku tlhele ku va ni ku engeteleka loku tsemaka nhlana ka madzolonga ya mindyangu. Ebukwini ya vona leyi nge Intimate Violence, valavisisi, Richard Gelles na Murray Straus va vika: “Hakanyingi u hlaseriwa emirini, u biwa ni ku dlayeriwa eka n’wina ku tlula endhawini yin’wana, hi murhandziwa kumbe un’wana wa kwalaho.”

Loko vanhu va titshege hi matimba ya ndyangu hakunene leswaku va ta hambeta va hanya, swi fanerile leswaku va karhateka hi vumundzuku bya vona. Hambi swi ri tano, swi nga endleka leswaku makumu ya vanhu ku ri nchumu lowu nga ku karhatiki ngopfu. Kumbexana ngopfu-ngopfu lexi ku karhataka hi leswaku nkitsikitsi wo tano wu nga vula yini eka ndyangu wa wena. Xana vuyelo byi ta va byihi? Nhlamulo leyi humaka exihlobyeni lexi amukelekaka yi nga ku hlamarisa swinene.