Ku Chava—Xana I Munghana Kumbe I Nala?

“Ndzi ehleketa ndlela leyi ndzi lavaka ku fa ha yona. A ndzi lavi ku baleseriwa hi xibalesa, kambe loko ndzo baleseriwa, ndzi lava ku baleseriwa enhlokweni, leswaku ndzi ta hatla ndzi fa.”

MUVIKI wa mahungu wa Los Angeles Times u twe sweswo eka nhwanyana wa malembe ya 14 hi vukhale. A burisana ni swichudeni mayelana ni ku dlayeteriwa ka vanhu loku endlekeke sweswinyana—vantshwa va dlaye vanhu lavakulu swin’we ni vantshwa van’wana. Xiviko a xi ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Misava ya Nchavo.”

Handle ko kanakana wa swi vona leswaku vo tala va hanya hi ku chava. Va chava yini? A swi olovi ku boxa nchavo wo karhi hi ku kongoma. Languta bokisi leri nga laha tlhelo, ivi u vona swilo leswi vanghana va wena kumbe leswi vanhu vo tala endhawini ya kan’wina va swi chavaka. Bokisi leri ri huma eka Newsweek ya November 22, 1993, naswona ri kombisa mbuyelo wa nkambisiso lowu endliweke eka “vana va 758 lava nga exikarhi ka malembe ya 10 na 17, ku katsa ni vatswari va vona.”

Loko vantshwa lava vo vutisisiwa sweswi, va nga engetela swivangelo swin’wana swa nchavo, swo tanihi hi ku tsekatseka ka misava. Endzhaku ka ku tsekatseka ka misava eLos Angeles hi January 1994, magazini lowu nge Time wu vikile wu ku: “Swikombiso swin’wana swa ku pfilunganyeka ka mintlhaveko endzhaku ka khombo leri chavisaka, i ku tikuma u tsundzuka leswi humeleleke hi ndlela leyi nga sivelekiki, milorho yo chavisa, ku pfumala vurhongo loku tlulaka mpimo, ni ku karhateka hikwalaho ka ku tsandzeka ku lawula vutomi bya wena n’wini.” N’wamabindzu loyi a ri karhi a rhurha endhawini yoleyo u te: “Ku onhakeriwa a hi nchumu. Nchumu lowukulu i ku chava loku munhu a vaka na kona. Munhu u ya eku etleleni exithezini xa le hansi a ambale tintangu. Vurhongo a byi nga phahi. Munhu u tshama kunene a rindze ku tsekatseka ka misava vusiku byin’wana ni byin’wana. Swa phirha.”

“Ntlhandlamano Wa Makhombo Wu Siya Majapani Ma Chuhile,” a ku ri nhloko-mhaka ya xiviko xa le Tokyo, xa April 11, 1995. Xi te: “Nhlaselo wa gasi leyi sivelaka munhu ku hefemula . . . wu ve ntshikelelo lowukulu emianakanyweni ya Majapani, hikuva a wu tlhandlama swiendlakalo leswi landzelelanaka leswi loko swi hlanganile, swivumbeke ku nga tiyiseki lokukulu, lokuntshwa, hi vumundzuku. . . . Vanhu a va titwa va nga hlayisekanga eswitarateni leswi a swi dume hi vuhlayiseki vusiku ni nhlikanhi.” Naswona, a hi lava dyuhaleke ntsena lava chavaka. “Profesa Ishikawa wa [Yunivhesiti ya Seijo] u vule leswaku ku karhateka a ku tlula mpimo eka vantshwa, tanihi leswi hakanyingi va nga swi tiviki leswaku vumundzuku byi va khomele yini.”

Vumbhoni byi kombisa leswaku “xiyimo xa ku chava lokukulu xi nga hundzula tikhemikhali ta byongo, ti endla vanhu va nga twanani ni adrenaline leyi humesiwaka hi miri wa vona, hambi endzhaku ka makume ya malembe.” Vativi va sayense va ringeta ku twisisa leswaku byongo byi swi tekisa ku yini swiyimo leswi chavisaka—ndlela leyi hi pimaka ha yona swiyimo swo karhi ivi hi chava. Profesa Joseph LeDoux u tsarile a ku: “Loko ho tshubula fambiselo ra misiha, leri ri endlaka xivumbiwa xi dyondza ku chava, hi ni ntshembo wo nyikela nhlamuselo leyi twalaka ya fambiselo leri ra byongo.”

Hambi swi ri tano, votala va hina a hi na mhaka ni tikhemikhali kumbe xisekelo xa misiha xa ku chava. Hi nga va hi tsakela swinene ku kuma tinhlamulo ta swivutiso swo tanihi leswi, Hikwalaho ka yini hi chava? Hi nga angula njhani? Xana ku chava kwihi na kwihi ku lulamile?

Entiyisweni wa pfumela leswaku minkarhi yin’wana ku chava ku nga ku pfuna. Hi xikombiso, a hi nge ku ni munyama ehandle loko u ri karhi u ya endlwini ya wena. Nyangwa wu pfulekile katsongo, hambi leswi wena u nga suka u wu pfale wu tiya. Loko u hlometela hi festere u vonanyana mindzhuti leyi famba-fambaka. Hi ku hatlisa u khomiwa hi ku chava, hi ku vona leswaku ku na leswi nga fambiki kahle. Kumbexana i khamba kumbe i xigevenga lexi tameleke mukwana xi nga endlwini.

Ku chava loku u ku dyondzeke mayelana ni swiyimo swo tano ku nga ku pfuna leswaku u nga yi u ya tipeta eka xiyimo lexi nga ni khombo. Ku chava ku nga ku pfuna leswaku u teka magoza ya vutlhari kumbe ku kuma mpfuno u nga si vaviseka. Ku ni swikombiso swo tala swo tanihi leswi: mfungho lowu ku tsundzuxaka khombo ra gezi; xitiviso xa xiya-ni-moya, lexi vikaka xihangu lexi taka endhawini ya ka n’wina; mpfumawulo lowu nga tolovelakangiki emovheni wa wena loko u ri karhi u chayela egondzweni leri nga ni mphesa-mphesa.

Eka swiyimo swin’wana, ku chava ku nga va munghana. Ku nga hi pfuna leswaku hi tisirhelela kumbe hi endla hi vutlhari. Hambi swi ri tano, wa swi tiva leswaku ku chava loku hambetaka kumbe ku chava lokukulu, a hi munghana. I nala. Ku nga ku vangela mahika, mbilu yi nga ba hi mahika, ku titivala, ku rhurhumela, ku khomiwa hi le ndzeni ni ku titwa u lahlekile.

Swi nga ha ku tsakisa ku tiva leswaku Bibele yi swi veke erivaleni leswaku nkarhi wa hina a wu ta funghiwa hi swiendlakalo leswi chavisaka emisaveni na hi ku chava lokukulu. Hikwalaho ka yini swi ri tano, naswona swi fanele swi byi khumba njhani vutomi ni miehleketo ya wena? Nakambe, hikwalaho ka yini ku nga vuriwaka leswaku, hi ku ya hi langutelo ra Bibele, ku ni ku chava loku nga kahle ni loku pfunaka ngopfu? A hi voneni.

[Bokisi leri nga eka tluka 3]

Loko va vutisiwe leswi swi va karhataka ngopfu vona ni mindyangu ya vona, vanhu lavakulu ni vana va vula leswaku va chava leswi:

VANA VATSWARI

56% Ku gevengiwa ka xirho xa ndyangu 73%

53% Ku heleriwa hi ntirho eka lavakulu 60%

43% Ku tsandzeka ku kuma mali ya swakudya 47%

51% Ku tsandzeka ku hakela dokodela 61%

47% Ku tsandzeka ku kuma vutshamo 50%

38% Xirho xa ndyangu lexi nga ni xiphiqo xa swidzidzirisi 57%

38% Ndyangu wa vona wu ta hambana 33%

Source: Newsweek, November 22, 1993