Kapadokiya—Laha Vanhu A Va Tshama eTindhawini Leti Vangiweke Hi Mheho Ni Mati
MUAPOSTOLA PETRO u vulavule hi Kapadokiya. Papila ra yena ro sungula leri huhuteriweke, a ri kongomisiwe “eka vatshami va nkarhinyana lava hangalakeke . . . eKapadokiya.” (1 Petro 1:1) Xana Kapadokiya a yi ri ndhawu ya njhani? Hikwalaho ka yini vaaki va kona a va tshama etindlwini leti kovotliweke emaribyeni? Xana Vukreste byi fike njhani eka vona?
Muvalangi wa le Britain, W. F. Ainsworth, loyi a endzeleke Kapadokiya hi va-1840 u te: “Hi xitshuketa hi tikume hi lahleke exikarhi ka tiphuphu ta maribye yo akeka ku fana ni xikhomo xa ayisi-khirimi.” Ndhawu leyi yo hlawuleka ya le Turkey ni sweswi yi hlamarisa vaendzi lava yaka kona. Maribye lawa ya le mikoveni ya Kapadokiya ma vandzamanile naswona ma hundzuke “swifaniso” leswi hlamarisaka. Man’wana ma languteka tanihi tichimele letikulu leti nga leha timitara ta 30 kumbe ku tlula. Man’wana ya wona ma fana ni xikhomo xa ayisi-khirimi, man’wana ma ni xivumbeko xa makhandlhela, man’wana ma ni xivumbeko xa swikowa.
Maribye lawa ma vonaka ma sasekile swinene ma tlhela ma va ni mivalavala loko ma voningiwa hi dyambu hi minkarhi yo hambana-hambana ya siku. Hi vurhonga, muhlovo wa wona wu va wa pinki. Ninhlikanhi muhlovo wa wona i wo basa kasi loko dyambu ri pela i wa xitshopana lexi hlanganeke ni ribungu. I yini lexi vangeke “tiphuphu ta maribye [lawa] yo akeka ku fana ni xikhomo xa ayisi-khirimi”? Naswona ha yini vanhu va ndhawu yoleyo va tiendlele tiyindlu eka wona?
Ti Vangiwe Hi Mheho Ni Mati
Kapadokiya yi kumeka exivindzini xa Nhlohle ya Anatolia, leyi hlanganisaka Asia na Yuropa. Ndhawu leyi a yi ta va rivala ntsena loko a yi nga ri na tintshava timbirhi ta vholkheno. Hi magidi ya malembe lama hundzeke, tivholkheno letikulu leti bulukeke ti funengete ndhawu leyi hi mixaka yimbirhi ya maribye—tamba ni muhuthu lowu nga ribye ro basa leri vangiweke hi nkuma lowu tiyeke wa vholkheno.
Loko milambu, timpfula ni mheho swi sungula ku kukula muhuthu, minkova yi sungule ku humelela. Eku heteleleni, man’wana ya magiyagiya ya minkova leyi ma sungule ku avana hakatsongo-tsongo kutani ku huma tikholomu to tala ta maribye, ma endla leswaku ndhawu leyi yi tala swifaniso swa maribye leswi nga kumekiki kun’wana emisaveni. Man’wana ya wona ma ni xivumbeko xa xihlenge xa vulombe. Vanhu va ndhawu yoleyo va kovotle maribye ya muhuthu kutani va tiendlela makamara naswona va ma engetela loko ndyangu wu kula. Nakambe va kume leswaku makamara ya kona ma titimela hi ximumu ma tlhela ma kufumela hi vuxika.
Laha Tindlela Ta Swa Mabindzu Ti Hlanganaka Kona
Vanhu lava tshamaka emabakweni le Kapadokiya a va ta va va tikume va ri voxe loko a va nga tshami laha tindlela ta swa mabindzu a ti hlangana kona. Patu ra Silika leri dumeke ngopfu ni leri leheke tikhilomitara ta 6 500 a ri hlanganisa Mfumo wa Rhoma na Chayina, ri hundza hi le Kapadokiya. Handle ka van’wamabindzu, masocha ya Vaperesiya, ya Magriki ni ya Varhoma a ma famba hi patu leri. Vahundzi lava va ndlela va te ni tidyondzo letintshwa ta vukhongeri.
Hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., Vayuda vo tala a va tshama eKapadokiya. Naswona Vayuda vo huma endhawini leyi a va ri kona eYerusalema hi lembe ra 33 C.E. Xikongomelo xa vona a ku ri ku ya tlangela Nkhuvo wa Pentekosta. Xisweswo, muapostola Petro u chumayele Vayuda va le Kapadokiya endzhaku ko chuluriwa ka moya lowo kwetsima. (Mintirho 2:1-9) Handle ko kanakana, van’wana va amukele rungula ra yena kutani va tlhelela ekaya ni vupfumeri lebyintshwa. Hikokwalaho, Petro u vulavule ni Vakreste va le Kapadokiya eka papila ra yena ro sungula.
Hambiswiritano, eku heteleleni Vakreste va le Kapadokiya va sungule ku kuceteriwa hi tifilosofi ta vuhedeni. Varhangeri vanharhu lavakulu va kereke ya le Kapadokiya eka lembe-xidzana ra vumune, va pfange no yimelela dyondzo ya Vunharhu-un’we leyi nga riki kona eMatsalweni. A ku ri Gregory wa le Nazianzus, Basil Lonkulu ni ndzisana yakwe Gregory wa le Nyssa.
Basil Lonkulu nakambe a a kucetela vutomi bya vunghwendza. Tiyindlu ta le Kapadokiya ta xiyimo xa le hansi leti kovotliweke emaribyeni a ti fanelekela vutomi byo tano bya ku titsona ntsako lebyi wanuna loyi a a bumabumela byona. Loko tinghwendza ti ya ti andza, ku akiwe tikereke leti heleleke endzeni ka maribye lamakulu lama hlomukeke. Hi lembe-xidzana ra vu-13, tikereke ta kwalomu ka madzana manharhu se a ti kovotliwile emaribyeni. Vunyingi bya tona bya ha ri kona ni namuntlha.
Hambileswi tikereke ni miako ya tinghwendza swi nga ha tirhisiwiki, mahanyelo ya vanhu va kona a ma cincanga endzhaku ka malembe-xidzana yo tala. Mabako yo tala ya ha ri vutshamo bya vanhu. Vanhu vo tala lava endzelaka Kapadokiya va hlamala mano ya vanhu va kona malunghana ni ku endla tiyindlu hi swilo swa ntumbuluko.
[Mepe lowu nga eka tluka 24, 25]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
KAPADOKIYA
CHAYINA (Cathay)