Ndlela Leyi A Yi Languteka Ha Yona Mihlovo Ni Malapi Ya Le Minkarhini Ya Bibele

EBIBELENI hi kombisiwa swo tala swa switayele, mihlovo ni malapi ya swiambalo leswi a swi ambariwa hi vanhu lava hanyeke eka malembe-xidzana lama hundzeke.

I ntiyiso leswaku Bibele a hi buku ya tifexeni ni switayele. Kambe vuxokoxoko byo tano lebyi nyikeriweke eka marungula ya le Bibeleni byi nga endla leswaku muhlayi a twisisa swiendlakalo leswi vikiweke eka yona.

Hi xikombiso, hi hlaya leswaku swiambalo leswi Adamu na Evha va ringeteke ku tiendlela swona a swi nga enelanga ku funengeta mimiri ya vona—a va tifunengeta masenge hi matluka ya nkuwa lawa a va ma rhungelerile. Hambiswiritano, endzhakunyana matluka wolawo ma siviwe hi swiambalo leswi Xikwembu xi va nyikeke swona, ku nga “tinguvu to leha ta dzovo” leti a ti ta tshama nkarhi wo leha.—Genesa 3:7, 21.

Nakambe eka Eksoda ndzima 28 na 39 hi kuma marungula lama nyikelaka vuxokoxoko malunghana ni swiambalo leswi a swi ambariwa hi muprista lonkulu wa le Israyele. Swiambalo leswi a swi katsa nguvu ya le ndzeni ya ntsembyana, tinguvu to leha, nceka lowu endliweke hi ntsembyana wo vevuka, nguvu ya wasi yo pfumala mavoko ni efodi leyi khavisiweke ni xinkwamana xa le xifuveni ni xifunengeto xa nhloko ni xiphepherhele lexi vangamaka xa nsuku. Ku hlaya ntsena nhlamuselo ya ndlela leyi swilo swo tala swa risima a swi hlanganisiwa ha yona leswaku ku endliwa swiambalo leswi swi hi kombisa ndlela yo saseka leyi a swi languteka ha yona.—Eksoda 39:1-5, 22-29.

Swiambalo swa muprofeta Eliya a swi ri leswi hambaneke ni swin’wana lerova vanhu a va hatla va n’wi xiya hi maambalelo yakwe: “A ku ri munhu wa nguvu ya voya, a a ri ni vamba ra dzovo ri khamiwe emasengeni yakwe.” Endzhaku ka malembe ya dzana, vanhu van’wana a va ehleketa leswaku Yohane lowo Khuvula a ku ri Eliya, kumbexana hileswi swiambalo swa vona a swi yelana.—2 Tihosi 1:8; Matewu 3:4; Yohane 1:21.

Malapi Ni Mihlovo Bibele yi nyikela swikombo swo tala swa mixaka ya malapi lawa a ma tirhisiwa ku endla swiambalo, mihlovo ni swilo swo endla dayi swin’we ni ku phota ni ku rhunga.a Malapi lama boxiweke ngopfu a ku ri voya bya swifuwo ni ntsembyana lowu endliweke hi ximila xa ntsembyana. Avele a a vitaniwa “murisi wa tinyimpfu.” (Genesa 4:2) Bibele a yi hi byeli leswaku Avele a kurisa tinyimpfu leswaku a ta kuma voya bya tona kumbe e-e. Xikombo xo sungula xa Bibele xi kombetela eka ntsembyana wa kahle lowu fambisanaka ni swiambalo leswi Faro a ambexeke Yosefa hi lembe-xidzana ra vu-18 B.C.E. (Genesa 41:42) Bibele a yi boxi malapi tanihi swiambalo leswi a swi tirhisiwa hi Vayuda kambe a ma tirhisiwa khale ematikweni ya le Vuxa Xikarhi.

Ximila xa ntsembyana ni voya a swi endla tincinda ta kahle leti a ti hlanganisiwa swin’we leswaku ti endla tiharani leti a ti tsindziyele hi tindlela leti nga faniki. Kutani tiharani a ti fanele ti rhunga swipetlu swa malapi. Tiharani ni malapi a swi dayiwa hi mihlovo yo hambana-hambana. Lapi a ri fanele ri tsemiwa hi ku ya hi phetheni ya xiambalo xa munhu loyi a nga ta xi ambala. Hakanyingi swiambalo a swi khavisiwa hi tiharani ta mihlovo yo hambana-hambana leswaku ti engetela ku saseka ni nkoka wa swona.—Vaavanyisi 5:30.

Hakanyingi muhlovo wa wasi, wa xivunguvungu ni wo tshwuka swinene yi boxiwe eBibeleni tanihi tidayi ta malapi. Vaisrayele a va lerisiwe ku veka “ngoti ya wasi emakumu ka dziva” ra swiambalo swa vona tanihi xitsundzuxo xa vuxaka bya vona byo hlawuleka ni Xikwembu xa vona, ku nga Yehovha. (Tinhlayo 15:38-40) Rito ra Xiheveru leri nge tekheʹleth leri vulaka muhlovo wa wasi ni leri nge ‘ar·ga·manʹ, leri hakanyingi ri hundzuluxeriweke ri va “xivunguvungu” i mihlovo leyi fambisanaka ni swiambalo swa muprista lonkulu ni malapi lawa a ma khavisa etabernakeleni ni le tempeleni.

Malapi Lawa A Ma Tirhisiwa eTabernakeleni Ni Le Tempeleni Tabernakela leyi a yi ri emananga—naswona leyi endzhakunyana yi veke tempele ya le Yerusalema—a yi ri ntsindza lowu Vaisrayele a va gandzela eka wona. Hikokwalaho swa twisiseka leswi vuxokoxoko byo tala byi nyikeriweke eBibeleni malunghana ni ku lunghiseleriwa ka tabernakela ni tempele ya Solomoni. Ku engetela eka malapi ni muhlovo, hi kuma vuxokoxoko malunghana ni ku daya, ku rhunga ni ku khavisa malapi ni makhethenisi ya nxaxa.

Hi ku kongomisiwa hi Xikwembu, Bezalele na Oholiyabu lava nga vatshila ni vavanuna ni vavasati van’wana va hetisise xiavelo xo hlawuleka hi ku tshembeka, hi ku endla nxaxa wa risima lowu Yehovha a ta gandzeriwa eka wona. (Eksoda 35:30-35) Eka ndzima 26 ya Eksoda, malapi ni ntirho wa swiphemu hinkwaswo swa tabernakela swi hlamuseriwe hi vuenti. Hi xikombiso, malapi lawa lamakulu ya mihlovo-hlovo ya nxaxa a ma hlanganisiwa ni “ntsembyana wa risima ni harani ya wasi leyi lukiweke, ni voya lebyi pendiweke byi va bya xivunguvungu ni nguvu ya ribungwana.” Yo tala ya malapi wolawo a va suke na wona aEgipta hi nkarhi wa ku rhurha ka vona. A va ri ni vuxiyaxiya lebyikulu eka lapi ra mihlovo-hlovo leri a ri khavisiwe hi swifaniso swa makerubu ni ku ava “Ndhawu yo Kwetsima ni Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu” eka xiphemu xa le vunghenweni bya tabernakela. (Eksoda 26:1, 31-33) Vuxokoxoko lebyi fanaka byi phindhiwile eka lava a va tirha ku endla malapi ya tempele ya le Yerusalema lava a va kongomisiwa hi Hosi Solomoni.—2 Tikronika 2:1, 7.

Eka vuxokoxoko lebyi hlayisiweke eBibeleni, hi nga vona leswaku Vaheveru va khale va teke goza lerikulu ni ku va ni vutshila eku tirhiseni ka switirhisiwa leswi a va ri na swona. Leswi hi swi vonaka i xifaniso, kambe xi nga ri xa vanhu lava nga swisiwana lava nga ni swiambalo leswi nga kokiki mahlo ni leswi biheke, kambe i xifaniso xa vanhu lava a va ri ni swiambalo swa mihlovo yo hambana-hambana leswi nga efexenini, leswi a va swi ambala eka swiendlakalo swo hambana-hambana, hi ku ya hi tinguva ta lembe ni hi ku ya hi mindyangu ya vona.

Bibele yi hi byela leswaku Vaisrayele va nyikiwe tiko lerinene, “tiko leri khulukaka ntswamba ni vulombe” tanihi kaya ra vona. (Eksoda 3:8; Deteronoma 26:9, 15) Loko va landzela vugandzeri bya Yehovha bya ntiyiso, a va ta tiphina hi mikateko yakwe. Vutomi a byi ri kahle naswona vanhu a va tsakile ni ku eneriseka. Hi xikombiso, Bibele yi hi byela leswi: “Yuda na Israyele va tshama va sirhelelekile, un’wana ni un’wana ehansi ka murhi wakwe wa vhinya ni le hansi ka nkuwa wakwe, ku suka eDani ku ya eBera-xeba, emasikwini hinkwawo ya [Hosi] Solomoni.”—1 Tihosi 4:25.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 26, 27]

Voya Ni Ntsembyana

Eminkarhini ya Bibele, tinyimpfu a ti kurisiwa leswaku ku kumiwa ntswamba ni voya bya tona. Eka tinyimpfu ti nga ri tingani, n’wamapurasi a a kuma voya lebyi ringaneke byo endla swiambalo swa ndyangu wakwe. Loko se a ri ni tinyimpfu to tala, n’wamapurasi a a xavisela vaendli va malapi va kwalaho voya bya tona. Emitini yin’wana ni le swimitanini a ku ri ni vaendli va malapi. Eminkarhini ya khale, vanhu a va tirha ku tsemeta tinyimpfu.—Genesa 31:19; 38:13; 1 Samuwele 25:4, 11.

Ntsembyana, ku nga lapi leri dumeke ro endla swiambalo, a a ri endliwe hi tincinda ta ximila xa ntsembyana. (Eksoda 9:31) Ximila a xi tshoveriwa loko xi kurile. Rihlanga a ri omisiwa edyambyini kutani ri lovekiwa ematini leswaku ri olova. Endzhaku ko omisiwa, a ri kandziwa naswona tincinda a ti hambanisiwa kutani ti swuliwa ti va tiharani to rhunga. Vanhu va le vuhosini ni vatirhela-mfumo a va rhandza ku ambala swiambalo leswi endliweke hi ntsembyana.

[Xifaniso]

Ximila xa ntsembyana lexi omisiweke emahlweni ko va xi lovekiwa

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Ku Phota

Ncinda yin’we—yo tanihi ximila xa ntsembyana, voya kumbe voya bya mbuti—a swi tiyanga naswona i switsongo ku va swi tirhisiwa. Kutani tincinda to hlayanyana a ti hlanganisiwa swin’we kumbe ti swuliwa leswaku ti endla harani leyi tiyeke ni ku leha hi ku ya hi mpimo lowu lavekaka. Loko Bibele yi vulavula hi “nsati la fanelekaka” yi ri: “Voko rakwe u ri tshambulutele enhongeni yo luka, naswona u khome nhonga ya ku swula hi mavoko yakwe.” (Swivuriso 31:10, 19) Leyi i nhlamuselo ya ku phota, hi ku tirhisa nhonga yo luka ni nhonga ya ku swula, leti kahle-kahle ku nga tinhonga timbirhi ntsena.

Hi voko lerin’wana, wansati a a khoma nhonga yo luka, leyi nga ni tincinda leti yi tsondzeleke. Kasi hi voko lerin’wana, a a humesa tincinda tin’wana, a ti hlanganisa ti va harani kutani a ti tsondzela emakumu ka nhonga ya ku swula. Emakumu laman’wana ya nhonga yo swula a ku ri ni nchumu wa xiphepherhele lowu vitaniwaka sindza ra xiluva, leri a ri endla leswaku nhonga yo swula yi kota ku phota. Loko a tshika nhonga yo swula yi ncikinya, u jika-jikisa tincinda leti kukondza ti va tiharani ta mpimo wo karhi hi ku bumbula. Harani leyi swuliweke a yi tsondzeriwa eka nhonga yo swula kukondza tincinda hinkwato leti nga eka nhonga yo luka ti va to leha kutani ti lunghekela ku dayiwa kumbe ku rhungiwa.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 28, 29]

Ku Daya

Endzhaku ko phota ni ku basisa, voya ni tiharani ta ximila xa ntsembyana—kumbe lapi leri hlanganisiweke—a swi dayiwa hi mihlovo yo hambana-hambana. Ku loveka tiharani kumbe lapi hi ku phindha-phindha endzeni ka dayi a swi humesa muhlovo wo dzwihala. Hikwalaho ka leswi yi durhaka, dayi leyi saleke a yi kamiwa leswaku yi ta tlhela yi tirhisiwa endzhaku ka loko lapi ri humesiwile eka nchumu lowu a ri cheriwa eka wona. Kutani harani leyi dayiweke kumbe lapi a swi humesiwa leswaku swi ta oma.

Tanihi leswi a va nga ri na yona mihlovo yo endla dayi, vanhu va khale a va endla dayi leyi tshamaka nkarhi wo leha ya mihlovo yo hambana-hambana leyi humaka eka swiharhi ni le ka swimila swo hambana-hambana. Hi xikombiso, dayi ya xitshopana a yi endliwa hi matluka ya almond ni swikamba swa magrenada naswona dayi ya ntima a yi endliwa hi mahanti ya magrenada. Dayi yo tshwuka a yi endliwa hi timitsu ta nsinya lowu vuriwaka madder kumbe xitsotswana xa kermes. Muhlovo wa wasi a wu endliwa hi swiluva leswi vuriwaka indigo. Ku hlanganisiwa ka mihlovo leyi humaka eka tihumba ta le lwandle leti vitaniwaka murex to hambana-hambana a ku kota ku humesa mivala ni mihlovo yo tanihi xivunguvungu xa le vuhosini ku ya eka wa wasi ni wo tshwuka.

Xana a ku laveka tihumba tingani ta le lwandle leswaku ku ta dayiwa xiambalo? Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana humba yin’wana ni yin’wana a yi humesa dayi leyitsongo kutani a ku laveka tihumba ta kwalomu ka 10 000 leswaku ku humesiwa dayi leyi eneleke yo daya lapi ro leha kumbe leswaku ku endliwa muhlovo wa xivunguvungu wo dzwihala lowu durhaka lowu a wu xaviwa ntsena hi vanhu va le vuhosini. Hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Nabonidus wa le Babilona, voya lebyi dayiweke hi muhlovo wa xivunguvungu a byi durha hilaha ku phindhiweke ka 40 ku tlula voya lebyi dayiweke hi mihlovo yin’wana. Leswi muti wa khale wa Tiri lowu fuweke a ku ri wona lowu a wu dume hi ku xavisa dayi leyi, leyi durhaka, muhlovo wa xivunguvungu wu sungule ku vitaniwa xivunguvungu xa le Tiri.

[Swifaniso]

Xiphambati xa humba ya le lwandle

Eka lembe-xidzana ra vumbirhi kumbe ra vunharhu B.C.E. swilo leswi a swi ri na dayi ya xivunguvungu a swi kumeka eTel Dor, le Israyele

[Xihlovo Xa Kona]

The Tel Dor Project

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Ku Rhunga

Muchini wo rhunga a wu tirhiseriwa ku rhunga tiharani leti swuliweke ti va malapi lama nga ni mpimo wo endla swiambalo ni swilo swin’wana. Tiharani leti a ti hlanganisiwa hi ku ya hi ku leha ka tona laha a ku hlanganisiwa tiharani leti hingakanyanaka ni tiharani leti tsemakanyanaka. Loko ku ri karhi ku rhungiwa tiharani ta hingakanyana.

Muchini lowu a wu tirhisiwa eminkarhini ya Bibele a wu lo thwii, wu vekiwa ehansi wu tlhela wu leha. Eka yin’wana leyi nga lo thwii, a ku ri ni nchumu wun’wana lowu a wu ri ni ntiko lowu a wu vekeriwa emakumu ka tiharani leti nga eka muchini. Nchumu wolowo wa muchini wa khale lowu a wu ri ni ntiko wu tshuburiwe etindhawini to hlayanyana ta le Israyele.

Hakanyingi ku rhunga a ku ri ntirho wa le kaya kambe etindhawini tin’wana swimitana hinkwaswo a swi tinyiketele eka bindzu leri. Hi xikombiso, eka 1 Tikronika 4:21 hi kuma xikombo xa “yindlu ya lava a va rhunga lapi ro vevuka” entiyisweni a va ri vanakulobye hikwalaho ka ntirho wolowo.

[Xifaniso lexi nga eka matluka 26, 27]

“Harani ya wasi . . . ni voya lebyi pendiweke byi va bya xivunguvungu.”—Eksoda 26:1