Ku Daya Malapi—Maendlelo Ya Khale Ni Ya Sweswi

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BRITAIN

XANA u tshame u swi xiya leswaku mivala yi hi khumba njhani? A swi hlamarisi leswaku ku sukela khale ka khaleni, vanhu a va rhandza ku cinca muhlovo wa malapi ya vona hi ku ma daya.

Loko hi xava swiambalo kumbe malapi yo rhunga swiambalo, a hi lavi lama nga ta kwalala. Leswaku hi dyondza tindlela leti tirhisiwaka ku daya malapi leswaku ma nga kwalali ni ndlela leyi ntirho lowu wu antswisiweke ha yona, hi endzele Muziyamu ya Mivala ya SDC le Bradford, en’walungwini wa Nghilandhi.a Kwalaho hi vone swin’wana swa swilo leswi nga tolovelekangiki leswi a swi tirhisiwa ku daya malapi khale.

Tidayi Leti A Ti Tirhisiwa Khale

Ku fikela exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, tidayi leti a ti tirhisiwa ku daya malapi a ti endliwa hi swilo swa ntumbuluko swo fana ni swimilana, switsotswana ni tinkatla. Hi xikombiso, ximilana lexi vitaniwaka woad a xi endla dayi ya wasi (1), ximilana xa weld a xi endla ya xitshopana (2), kasi xa madder a xi endla yo tshwuka. Dayi ya ntima a yi endliwa hi murhi wa logwood, kasi ximilana lexi vitaniwa archil a xi humesa muhlovo wa xivunguvungu. Nkatla leyi vitaniwaka murex a yi endla dayi yo durha swinene ya xivunguvungu, leyi a yi vitaniwa ya le vuhosini (3). Dayi leyi a yi tirhisiwa ku daya swiambalo leswi a swi ambariwa hi vafumi va le Rhoma.

Khale ka khale loko ku nga si va ni vafumi va le Rhoma, vanhu lava dumeke ni lava fuweke a va ambala swiambalo leswi dayiweke hi tidayi ta ntumbuluko. (Estere 8:15) Hi xikombiso, tidayi to tshwuka, a ti huma eka switsotswana swa xisati leswi vuriwaka kermes (4). Swi vonaka onge leswi a ku ri xihlovo xa dayi ya ribungu leyi tirhisiweke eku sasekiseni ka tabernakela ya le Israyele, ni ku daya tinguvu ta vaprista lava tlakukeke eIsrayele.—Eksoda 28:5; 36:8.

Ku Daya

Minkombiso leyi nga le Muziyamu ya Mivala yi kombisa leswaku ku daya a swi olovi, a hi ku nghenisa harani kumbe nguvu endzeni ka dayi ntsena. Minkarhi yo tala, swi lava leswaku ku tirhisiwa mordant, ku nga khemikhali leyi tswongiwaka hi dayi ni hi nguvu, leswaku haswimbirhi swi ta hlangana kahle. Loko ku tirhisiwe khemikhali leyi, dayi yi namarhela ngopfu engubyeni, xisweswo a yi humi loko u hlantswa nguvu ya kona. Ku tirhisiwa tikhemikhali to tala ta muxaka lowu, kasi tin’wana ta tona ti ni khombo.

Tindlela tin’wana ta ku daya ti humesa phunga leri nga rhandzekiki. Yin’wana ya tindlela leti yi lehile tlhelo yi rharhanganile, naswona a yi tirhisiwa ku endla muhlovo wo tshwuka. Dayi ya kona a ku dayiwa ha yona harani kutani yi humesa muvala wo tshwuka swinene lowu a wu nga cinciwi hi miseve ya dyambu, hi ku hlantswiwa hambi ku ri hi tikhemikhali ta ku hlantswa. Nkarhi wun’wana a ku landzeriwa tindlela to hambana-hambana ta 38 naswona swi teka tin’hweti ta mune ku heta ku daya! Tin’wana ta tinguvu to saseka leti vekiweke emuziyamu leyi hi leti dayiweke hi muvala wo tshwuka lowu vitaniwaka Turkey red (5).

Ku Fika Ka Tidayi Ta Xilungu

Ku vuriwa leswaku dayi yo sungula leyi nga endliwangiki hi swilo swa ntumbuluko yi endliwe hi William Henry Perkin hi 1856. Nkombiso lowu wu nga le muziyamu wu hlamusela ndlela leyi Perkin a yi endleke ha yona dayi leyi ya muhlovo wa xivunguvungu. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, se a ku endliwe tidayi to saseka swinene. Namuntlha ku endliwa tidayi ta kwalomu ka 8 000 leti endliweke hi vanhu (6). Tidayi ta ntumbuluko leta ha tirhisiwaka hi leti endliwaka hi murhi wa logwood na cochineal.

Emuziyamu yoleyo ya Mivala ni Malapi va hlamusela endlelo ro hlawuleka leri lavekaka namuntlha loko ku dayiwa tinguvu leti nga endliwangiki hi swilo swa ntumbuluko, to kota rayon. Viscose rayon, ku nga yona leyi rhandziwaka ngopfu eka ti-rayon leti tirhisiwaka sweswi, yi endliwe ro sungula hi 1905 leswaku yi ta xavisiwa. Tanihi leswi yi fanaka ni ntsembyana, tidayi to tala leti a ti kumeka hi minkarhi yoleyo a ti tirha eka yona. Kambe, swi bohe leswaku va endla mixaka yin’wana yo hlayanyana leyintshwa ya tidayi ta tinguvu ta manguva lawa, to kota rayon, polyester, nylon na acrylics fiber.

Mintlhontlho Ya Muvala Lowu Nga Kwalariki

Loko hi xava swiambalo kumbe tinguvu to karhi, hi lava leti nga kwalariki loko ti hlantswiwa. Hambiswiritano to tala ta kwalala loko ti hisiwa hi dyambu kumbe ti tshamela ku hlantswiwa, ngopfu-ngopfu loko ti hlantswiwa hi swisibi. Minkarhi yin’wana swiambalo swi nga ha kwalala loko swi twa nyuku kumbe swi cinca muhlovo loko swi hlantswiwa ni swin’wana. Leswaku swiambalo swi ta hatla swi kwalala kumbe e-e, swi titshege hi ndlela leyi dayi yi tswongekeke ha yona engubyeni ya kona. Ku tshamela ku swi hlantswa ni ku tirhisiwa ka swisibi leswi endleriweke ku susa swivati hi swona leswi endlaka leswaku swiambalo swi kwalala. Vaendli va tidayi va kambisisa tidayi ta vona ku vona leswaku a ti nge hatli ti huma loko swiambalo swi ri emun’wini, loko swi hlantswiwa hi xisibi niloko munhu a dzuka nyuku.

Riendzo ra hina ri hi endle hi xiya leswaku swiambalo swa hina swi rhungiwe hi malapi ya njhani. Kambe, nchumu lowu hi tsakiseke ngopfu i ku vona vutshila lebyi tirhisiwaka leswaku swiambalo swa hina swi nga kwalali hambiloko swi hlantswiwa ko tala.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Swifaniso 1-4: Courtesy of the Colour Museum, Bradford (www.colour-experience.org)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Xifaniso 5: Courtesy of the Colour Museum, Bradford (www.colour-experience.org); Xifaniso 6: Clariant International Ltd., Switzerland