Latvia

EXIKARHI ka Xitarata lexi vuriwaka Brīvības (kumbe, Xitarata xa Ntshunxeko) lexi nga le xikarhi ka doroba ra Riga, leri nga ntsindza wa Latvia, ku ni xifaniso lexi leheke timitara ta 42, lexi nga Xitsundzuxo xa Ntshunxeko. Xi khanguriwe hi 1935 naswona i xikombiso xa ntshunxeko wa swa tipolitiki. Hambiswiritano, ku ni muxaka wun’wana wa ntshunxeko wa xiyimo xa le henhla lowu vanhu va le Latvia va wu kumeke ku sukela hi va-1920—ku nga ntshunxeko lowu kumekaka hi ku tiva ntiyiso wa Bibele. Loko xiviko xin’wana xi vulavula hi muxaka lowu wa ntshunxeko, xi te: “Vanhu lava tolovelekeke, . . . vavanuna ni vavasati, va amukela rungula leri va ri karhi va xiririka mihloti ya ntsako.” Ku hundze makume ya malembe lava lwisanaka ni ntiyiso va ri karhi va ringeta ku kandziyela rungula leri ra risima, naswona va humelerile hi ndlela yo karhi. Kambe, hilaha hi nga ta swi vona hakona eka rungula leri, a xi kona lexi nga sivelaka voko ra Lowa Matimba Hinkwawo kumbe ra N’wana wa yena, loyi vulawuri bya yena ku nga riki na ndzilakana ni wun’we wa tipolitiki lowu nga byi sivelaka.—Nhlav. 11:15.

Ku sukela hi nkarhi wa ntlawa wa vukhongeri lowu vuriwaka Teutonic Knights, lowu nga tshubula doroba ra Riga hi lembe ra 1201, ku ya fika hi nkarhi wa Vukhomunisi bya Masoviet, tiko ra Latvia ri hlaseriwe ri tlhela ri fumiwa hi matiko yo tala, lama katsaka Jarimani, Poland, Rhaxiya na Sweden. Ri kume ntshunxeko ro sungula hi 1918. Kambe hi 1940 ri wele eka matiko ya Soviet. Ri tlhele ri kuma ntshunxeko wa rona hi 1991 kutani ri va Riphabliki ra Latvia.

Kambe, ntshunxeko wa tipolitiki wu fana ni ku tlanga matshopetana. Ntshunxeko wa xiviri wu ta tisiwa hi Yehovha ntsena naswona nchumu lowu vanhu va wu tsakelaka ngopfu hi mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu i xitshembiso lexi a xi tshembisaka xa ntshunxeko. (Luka 4:18; Hev. 2:15) Xana mahungu lamanene ma fikise ku yini eLatvia? Mhaka ya kona yi sungule eka xikhongelo lexi endliweke hi muphasi wa tinhlampfi, Ans Insberg.

Ans u tsale a ku: “Vusiku byin’wana ndzi ri elwandle ku nga ri na papa ni rin’we exibakabakeni, ndzi phofulele Hosi leswi nga le mbilwini ya mina, ndzi yi kombela leswaku yi ndzi yisa eka vanhu lava yi gandzelaka hi moya ni ntiyiso. (Yoh. 4:24) Se a ndzi karhele hi vukanganyisi lebyi ndzi byi voneke eka vanhu vo tala lava nghenaka kereke etikweni ra rikwerhu ra Latvia kutani a ndzi nga ha lavi no twa nchumu hi byona. Hiloko hi 1914 eCleveland, le Ohio, eU.S.A. ndzi vona filimi ya Bibele leyi vuriwaka ‘Photo-Drama of Creation,’ leyi humesiweke hi Swichudeni swa Bibele swa Matiko Hinkwawo, tanihi laha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona hi nkarhi wolowo. Yoleyo yi ve nhlamulo ya xikhongelo xa mina; hi yona ndlela leyi ndzi kumeke ntiyiso ha yona! Ndzi khuvuriwe hi January 9, 1916, kutani ndzi sungula ku chumayela, ndzi pfa ndzi tlhelela entirhweni wa ku phasa tinhlampfi loko ndzi heleriwa hi mali.”

Endzhakunyana ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, Ans u hisekele ku chumayela rungula ra Mfumo eLatvia. U tirhise mali ya yena leswaku a kombela vatsari va maphepha-hungu va le Latvia va kandziyisa swinavetiso leswi twarisaka Mfumo wa Xikwembu. Krastin̗š loyi a a ri mudyondzisi, u dyondze ntiyiso eka swinavetiso sweswo naswona swi nga endleka ku ve yena Xichudeni xo sungula xa Bibele xa le Latvia lexi tinyiketeleke eka Yehovha. Hi 1922, Ans u ve xirho xa yindlu-nkulu ya Swichudeni swa Bibele le Brooklyn, eNew York. Loko a ri kwale, a a hamba a endzela ehlalukweni—laha a a ku vitana “pulatifomo ya yena leyi a yi rhandzaka”—leswaku a ya chumayela ntiyiso wa Bibele eka vatirhi va le lwandle. U hete pfhumba ra yena ra laha misaveni hi November 30, 1962.

Hi 1925, ku pfuriwe Rhavi ro Ungamela Ntirho wa Yuropa N’walungu le Copenhagen, eDenmark. A ri ungamela ntirho wa Matiko manharhu ya Baltic—ku nga Estonia, Latvia na Lithuania—swin’we na Denmark, Finland, Norway na Sweden. Hi July 1926, Rees Taylor, wa le Britain u averiwe ku ta ungamela ntirho wa le Latvia. U simeke hofisi eRiga kutani a hlela leswaku ku va ni ntsombano lowutsongo. Eka vanhu va 20 lava a va ri kona, va 14 va hlanganyele entirhweni wo chumayela lowu endliweke ro sungula etikweni rero. Hiloko vamakwerhu va kuma mpfumelelo emaphoriseni wo khoma minhlangano erivaleni kutani ku te vanhu va 975 va ta yingisela tinkulumo ta Bibele eRiga, eLiepaja ni le Jelgava. Tinkulumo ta kona a ti nyikeriwa hi Xijarimani, ku nga ririmi ra vumbirhi leri vanhu vo tala va le Latvia va ri tivaka. Vo tala va kombele leswaku minhlangano leyi yi ya emahlweni yi khomiwa.

“NTSHUNXEKO WA VANHU”

Hi September 1927, vanhu va kwalomu ka 650 vo huma aEstonia, Latvia ni le Scandinavia va hlengeletane eCopenhagen leswaku va ta yingisela Joseph F. Rutherford la humaka eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo loko a nyikela nkulumo leyi nge “Ntshunxeko Wa Vanhu.” Haxawa xa kona ku humesiwe xibukwana lexi nga ni nhloko-mhaka yoleyo, lexi a xi hundzuluxeriwe hi Xilatvia naswona maphayona ma xi fambise ngopfu.

Maphayona wolawo ya le ku sunguleni a ma katsa ni vamakwerhu va kwalomu ka khume lava humaka eJarimani, lava teke eLatvia va ta pfuneta entirhweni wo chumayela. Un’wana wa vona a ku ri Johannes Berger loyi a a ri ni malembe ya 22 hi vukhale. U tsale a ku: “Nchumu wo sungula lowu maphayona ma wu endleke loko ma fika edorobeni leri ma averiweke rona a ku ri ku nyikela tinkulumo ta le rivaleni. Sweswo swi endle leswaku ku sala katsongo hi hlanganisa madoroba hinkwawo ya le Latvia hi ku nyikela tinkulumo. Edorobeni ra Sloka, hi hirhe sinema kutani Musumbhunuku wun’wana ni wun’wana hi xixika a ndzi nyikela tinkulumo. Vanhu a va ta va huma ekule hi tihanci ta vona letitsongo.” Loko a anakanya ta nkarhi wolowo, u engetele a ku: “Ndzi kume malunghelo yo tala hambileswi a ndzi nga dyondzekanga.”

Vahuweleri va Mfumo va kwalomu ka 40, lava eka vona va 15 a va khuvuriwile, va hlanganyele entirhweni wo chumayela hi 1928. Hi 1929, hofisi ya rhavi yi rhurhiseriwe eXitarateni xa Šarlotes, eRiga kutani ku khuvuriwa vanhu van’wana va kaye ku tlhela ku fambisiwa tibuku ni swibukwana swa 90 000 ensin’wini.

Hi 1927, jaha rin’wana leri vuriwaka Ferdinand Fruck ni mana wa rona, Emilie va khuvuriwile. Endzhaku ka malembe ya mune, loko Ferdinand a ri karhi a chumayela ebekari ya le dorobeni ra rikwavo, eLiepaja, u tikumele munhu la nga ta phayona na yena enkarhini lowu taka. N’wini wa bekari u tsutsumele eka makwavo loyi a a ri karhi a tsemeta misisi emuakweni lowu vandzamaneke ni bekari ya yena. Loko a fika eka yena u te: “Heinrich, hatlisa u ta haleno! Ku ni wanuna un’wana exitolo xa mina la vulaka timhaka tin’wana leti swi tikakanyana ku ti kholwa.” Heinrich Zech, a nga vonanga ntiyiso wa Bibele wu tika ku wu kholwa kutani ku nga ri khale u khuvuriwile. U fambe na Ferdinand naswona va endzele madoroba yo tala hi swikanyakanya va ya chumayela rungula ra Mfumo.

NKANETO WU SUNGULA

Hambileswi vamakwerhu a va nga tati ni xandla kambe ku hiseka ka vona ku nyangatse vafundhisi. Entiyisweni, mufundhisi la dumeke wa le Riga u xungete leswaku u ta hlongola mani na mani ekerekeni la yaka eminhlanganweni ya Swichudeni swa Bibele. Le Liepaja, vafundhisi va nyike vanhu swiphephana leswi a swi hehla vamakwerhu leswaku a va pfumeli eka Yesu Kreste kutani va byela vanhu leswaku va nga ti amukeli tibuku ta vona. Va tlhele va tsala rungula leri va onhaka vito eka phepha-hungu ra kereke leri dumeke.

Hi 1929 mfumo wu kale wu pfumelelana ni kereke leswaku maphayona ya le Jarimani ma hlongoriwa eLatvia. Hi 1931 minkandziyiso yo tala leyi pfunaka ku twisisa Bibele a yi yirisiwile. Kambe, xana minhlaselo leyi yi va pfale milomu vamakwerhu? Hofisi ya le Latvia yi tsale yi ku: “Nkaneto wa Diyavulosi wu lo hi nyika xivindzi xa leswaku hi ya emahlweni hi tshembeka. Swi tsakisa ngopfu ku hlanganyela entirhweni lowu laha . . . naswona hi tiyimisele ku ya emahlweni na wona.”

Hi 1931 vamakwerhu vo hlayanyana va le Britain va amukele xirhambo xo ya va maphayona ematikweni ya le Baltic. Van’wana va vona va pfunete hi ku tisa swakudya swa moya eLatvia swi huma ematikweni lama akelaneke na kona ya Estonia na Lithuania. Edwin Ridgewell, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 18 hi vukhale, a a averiwe eLithuania. Makwerhu Ridgewell, loyi se a nga le malembeni ya va-90 hi vukhale, u ri: “Mina ni vatirhi-kulorhi vambirhi, ku nga Andrew Jack na John Sempey hi nyikiwe xiavelo xo hlawuleka—xo yisa minkandziyiso eLatvia. A hi famba hi xitimela lexi yaka eRiga exikarhi ka vusiku kutani hi fihla minkandziyiso eka swiputsa leswi a swi kota ku nghena laha ku vekiwaka nhundzu ehansi ka switulu, laha ninhlikanhi a ku vekiwa minkumba. Loko hi nga si chika, a hi teka swiputsa sweswo hi swi veka swin’we ni swiambalo, etibegeni leti a ti endliwe hi ndlela yo hlawuleka, leti a ti kota ku ndlandlamuka. Nkarhi wun’wana ni wun’wana a hi endla xinkhubyana loko hi heta ku fikisa minkandziyiso yoleyo hikuva a hi tshama hi khome timbilu. Percy Dunham, loyi a a ungamela ntirho, a a hamba a hi yisa exitolo xa swakudya eRiga leswaku hi ya lalela kona.”

Ferdinand Fruck a a hamba a hlangana ni vamakwerhu endzilakanini wa Lithuania. A va n’wi nyika minkandziyiso leyi a a yi fihla ehansi ka byanyi lebyi a byi ri exithezini xa vumbirhi xa xitlati xa yena. Hambiswiritano, vatirhela-mfumo va sungule ku sola ntirho lowu a a wu endla hiloko maphorisa ma hamba ma ta secha minkandziyiso leyi yirisiweke exitlatini xa yena. Siku rin’wana loko phorisa ri ri karhi ri secha, a ri nga lavi ku khandziya exithezini xa vumbirhi, hiloko ri rhumela Ferdinand leswaku a ya secha hi yexe! Leswaku Ferdinand a ri tsakisa, u vuye a khome Swihondzo swo Rindza swi nga ri swingani swa khale kutani a fika a ri nyika swona. Hiloko ri eneriseka kutani ri khoma ndlela ri famba.

NTIRHO WU YA EMAHLWENI HAMBILOKO KU RI NI NKANETO

Percy Dunham la humaka eScotland, loyi ku vulavuriweke ha yena laha henhla, u averiwe ntirho wo ungamela nsimu ya le Latvia hi 1931. Percy u ve Xichudeni xa Bibele ku nga si fika lembe ra 1914 naswona ntokoto wa yena wu ve mpfuno. Hi 1931, hofisi ya rhavi yi tsale yi ku: “Lava nga swisiwana hi tlhelo ra nyama kambe va fuweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona eka Xikwembu va karhi va yisa ntirho emahlweni. . . . Va ya va andza vanhu lava tsakelaka rungula ra hina. . . . Vhiki rin’wana ni rin’wana vanhu va bela hofisi ya rhavi riqingho, va kombela tibuku ni ku lava ku tiva leswaku tin’wana ti ta kumeka rini.” Kutani loko xiviko lexi xi vulavula hi xiendlakalo xa nkoka entirhweni wa Xikwembu, xi ye emahlweni xi ku: “Eka nhlangano lowu ha ha ku vaka na wona eRiga, hi yime hi rito rin’we hi tsakile hi endla xiboho xo amukela ku vitaniwa hi vito lerintshwa [leri nge Timbhoni ta Yehovha], leri Hosi yi ri nyikeke vanhu va yona.”

Hi 1932, hofisi ya rhavi yi rhurhiseriwe eXitarateni xa Cēsu, eRiga. Hi rona lembe rero, Margaret (Madge) Brown, phayona ra le Scotland loyi a a ri phayona eIreland naswona a khuvuriweke hi 1923, u rhurhele eLatvia kutani a tekana na Percy Dunham. Hi nkarhi wolowo nkaneto wu tinyike matimba. Madge u tsale a ku: “Hi February 9, 1933, phepha-hungu ra le Riga ri hi hehle hi ku va Makhomunisi. Hi xamundzuku ka kona ku gongondze munhu kutani loko ndzi pfula nyangwa, maphorisa lama tameleke swibamu ma ndzi lerise ku yimisa mavoko. Ma hete tiawara ta nkombo ma ri karhi ma lavana ni tibuku leti yirisiweke. Ninhlikanhi, ndzi ma endlele tiya kutani ma yi nwa hi mbilu yo basa.

“Mphakelo wa tibuku ta vamakwerhu a wu fihliwe exithezini xa vumbirhi. Nimixo loko ndhuna ya maphorisa yi secha nuna wa mina, yi kume swilotlelo exikhwameni xa yena. Yi te: ‘Xana i swa yini swilotlelo leswi?’ Percy u te: ‘I swa xithezi xa vumbirhi.’ Hambiswiritano, a swi kalanga swi ta emianakanyweni ya maphorisa leswaku ma ya secha kwale henhla. Phela, loko se ma ri kusuhi ni ku famba, ndhuma ya maphorisa yi tlherise swilotlelo sweswo eka Percy! Hambileswi ma phendleke minkandziyiso yin’wana, ma vule leswaku a ma xi voni xivangelo xo yi teka.

“Nilokoswiritano, ma yi tekile swin’we ni mapapila yo karhi ni mali ku katsa ni muchini wo endla tikopi ni wo thayipa. Maphorisa ma seche ni le makaya man’wana ya tsevu ya Timbhoni ta le Latvia, kambe ntirho wa wona wu hundzuke nyuku wa mbyana naswona a ma hehlanga munhu.”

Hi nkarhi wolowo a ku ri ni vahuweleri va Mfumo lava nga fikiki eka 50 etikweni hinkwaro. Hambiswiritano, vamakwerhu va endle xikombelo xo tsarisiwa ximfumo leswaku va ta kota ku endla swilo hi nawu. Anakanya leswi a va tsakise xiswona hi March 14, 1933 loko va tsarisiwa tanihi Nhlangano wa Swichudeni swa Bibele swa Matiko Hinkwawo! Hambileswi vamakwerhu va nga wu kumangiki mpfumelelo wo amukela tibuku ta Bibele leti humaka ematikweni mambe, va tirhise lunghelo ra vona ra le nawini leswaku va kandziyisa swibukwana kona etikweni. Ntirho wo hundzuluxela hi Xilatvia a wu endliwa hi Aleksandrs Grīns, mutsari tlhelo ndhuna ya vahleri la dumeke wa phepha-hungu leri vuriwaka Rīts.

KU TSARISA XIMFUMO A KU TLHAVERIWANGA HI DYAMBU

Mfumo wu pfukeriwile hi May 1934 hiloko tiko ri fumiwa hi masocha. Valala va ntiyiso va tirhise mpfilumpfilu wa tipolitiki ku hehla vanhu va Xikwembu hi ku va Makhomunisi. Hi June 30, holobye wa timhaka ta xikaya u pfale hofisi ya rhavi ya Nhlangano wa Swichudeni swa Bibele swa Matiko Hinkwawo kutani ku tekiwa tibuku ni swibukwana swa 40 000 swin’we ni mali yo karhi. Vafundhisi va vekiwe eswikhundlheni swo nyika mpfumelelo eka lava tsarisaka. Sweswo swi endle leswaku swikombelo swo tlhela hi tsarisiwa ximfumo swi ariwa.

Hiloko hi 1939, ku pfuka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, kutani hi June 1940, mavuthu ya le Rhaxiya ma nghena eLatvia. Hi August, tiko ra Latvia ri ve tiko ra vu-15 leri welaka eka USSR, naswona ri cinciwe vito ri va Latvian Soviet Socialist Republic. Hi October 27, va ka Dunham va boheke ku rhurha eLatvia va siya vamakwavo lava rhandzekaka va le Latvia. Va tlhele va averiwa erhavini ra le Australia, laha hi 1951 Percy a heteke pfhumba ra yena ra laha misaveni kasi Madge u ri hete hi 1998.

Ku pfariwa ka hofisi ya rhavi, ku hlongoriwa ka vamakwerhu lava rhangelaka ntirho, miringo leyi tisiweke hi nyimpi ni mfumo wa tihanyi lowu landzeleke wa Makhomunisi, lowu heteke makume ya malembe, swi ve ni vuyelo lebyi nga tsakisiki entirhweni wa le tikweni. Kahle-kahle vamakwerhu va kale va ntshunxeka eka mfumo wa tihanyi lowu nga tiyiselekiki, loko ku sungula malembe ya va-1990.

YEHOVHA U CHAVELELA VANHU VA YENA LAVA TSHEMBEKAKA

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ntlawa lowutsongo wa Timbhoni le Latvia a wu nga swi koti ku vulavurisana ni yindlu-nkulu. Hambiswiritano, “nchavelelo lowu humaka eMatsalweni” wu va pfunile leswaku va tshama va ri ni ntshembo. (Rhom. 15:4) Loko nyimpi yi kuma ndzhuti yi wisa eku heleni ka malembe ya va-1940, rhavi ra le Jarimani ri hetelele ri swi kotile ku rhumela mapapila eka vamakwerhu va nga ri vangani va le Jelgava, Kuldīga, Riga na Ventspils.

Le Kuldīga, ku nga doroba leri nga tikhilomitara ta 160 evupela-dyambu bya Riga, Ernests Grundmanis, loyi a a ri ni malembe ya 20 a ri entiyisweni, u kume mapapila ma nga ri mangani lama humaka eJarimani lawa hi nkarhi wolowo a ma tamele swakudya swa xiviri swa moya. Rin’wana ra wona ri te: “Eka hinkwaswo, tshemba Yehovha Xikwembu, Tata wa hina lonene. U ta ku seketela a tlhela a ku tiyisa hi nkarhi lowu faneleke.” Hiloko papila rero ri tshaha 2 Tikronika 16:9, leyi nge: “Loko ku ri Yehovha, mahlo yakwe ma famba-famba emisaveni hinkwayo leswaku a kombisa ntamu wakwe eka lava mbilu ya vona yi hetisekeke eka yena.” Marito wolawo a ma fike hi nkarhi naswona a ma tiyisa nhlana!

Vamakwerhu va tirhise nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu va wu kumaka leswaku va chumayela hi xitshuketa. Hi xikombiso, Marta Baldone, loyi ntirho wa yena a ku ri ku kandza lava nga ni matshimbi exibedlhele xa Ventspils, u chumayele vanhu lava a a va kandza, un’wana wa vona a ku ri Alexandra Preklonskaya (loyi sweswi a nga wa ka Rezevskis). Alexandra u ri: “Marta u ndzi dyondzise leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha kutani vito rero ndzi ri rhandzile swinene.”

Peter, tata wa Alexandra, loyi a velekiweke hi 1880 na yena u dyondze ntiyiso wa Bibele. N’wana wa yena wa nhwanyana u ri: “Tatana u ve xirho xa ntlawa wa Makhomunisi loko ndzhundzhunuko wa 1917 wu nga si hela kutani a ya tshama eSt. Petersburg [laha ku sukela hi 1914 ku ya fika hi 1924 a ku vitaniwa Petrograd kasi ku sukela hi 1924 ku ya fika hi 1991 a ku vitaniwa Leningrad]. Kambe, leswi ndzhundzhunuko wu swi endleke, a hi swona leswi tatana a a swi languterile, hiloko a tshika ku va xirho xa wona kutani a boheka ku rhurha edorobeni rero. U te eLatvia laha ndzi nga fika ndzi n’wi tivisa eka Marta. Leswi tatana a a ri munhu la tshembekeke naswona a ri ni musa, u hatle a amukela ntiyiso. Hi 1951 u tlhelele eRhaxiya, kambe enkarhini lowu se a a ri mubohiwa hikwalaho ka leswi a a swi pfumela. U lovele eSiberia hi 1953.”

KU HLONGOLERIWA ESIBERIA

Le Latvia ku fana ni le matikweni man’wana lawa a ma lawuriwa hi mfumo wa Soviet, mfumo lowuntshwa wu sungule tsima ra wona ro endla leswaku tinhlengeletano hinkwato ta xintu ni ta politiki ti fambisana ni milawu ya mfumo wa Soviet. Makhomunisi ma tlhele ma sindzisa leswaku mapurasi hinkwawo ya vanhu ma lawuriwa hi Mfumo. Hikwalaho ka tsima leri, ku ve ni vanhu vo tala lava hlongoriweke etikweni, kambe eLatvia hi 1949 ku hlongoriwe vanhu va kwalomu ka 100 000, va hlongoleriwa le n’walungu wa Rhaxiya ni le Siberia. Endzhaku ka malembe mambirhi, Makhomunisi ma sungule ku hlongola magidi ya Timbhoni ta Yehovha, ma ti susa ematikweni lama nga ni vaaki ku katsa ni vahuweleri va kwalomu ka 20 eka va kwalomu ka 30 lava a va ha tshama eLatvia.

Hambileswi Valija Lange wa le Ventspils a a nga si khuvuriwa, a a ri un’wana wa lava ntlawa wa KGB (Soviet State Security Committee [Komiti ya Vuhlayiseki bya Mfumo wa Soviet]) wu va khomeke eka tsima ra wona ra September 1950. Loko va ri karhi va n’wi konanisa exikarhi ka vusiku eRiga, va n’wi vutisile va ku: “Ha yini wena tanihi muaka-tiko wa Soviet Union u lwa ni Mfumo?” Valija u hlamule hi ku titsongahata naswona a nga chuhanga a ku, “Xikongomelo xa mina i ku tirhela Yehovha Xikwembu ntsena, ku twisisa leswi a swi dyondzisaka ni ku swi byela van’wana.”

Vito ra Valija a ri tsariwe swin’we ni mavito ya Timbhoni tin’wana ta 19 eka nxaxamelo wa October 31, 1950. Hinkwavo lava a va tsariwe eka wona a va gweviwe malembe ya khume va tirhisiwa bya mahlonga eSiberia, naswona va tekeriwe nhundzu ya vona. Van’wana a va pfumeleriwa ku muka kambe loko va fika ekaya a va tlhela va gweviwa. Hi xikombiso, Paulīne Serova, u tlhele a kuma xigwevo xin’wana xo ya eSiberia malembe man’wana ya mune endzhaku ka loko valawuri va kume leswaku a a ri karhi a rhumeriwa minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi poso.

Loko vamakwerhu va ri le tikampeni ta nxaniso va hambete va chumayela ni ku endla vadyondzisiwa, un’wana wa lava va chumayeriweke a ku ri Jānis Garšk̗is. U khuvuriwe hi 1956 naswona sweswi u tshama eVentspils kutani u te, “Ndzi nkhensa Xikwembu leswi xi endleke leswaku ndzi ya tirha etikampeni ta nxaniso handle ka sweswo a ndzi nga ta va ndzi wu kumile ntiyiso.” Leri i lunghelo lerikulu ngopfu!

Tekla Onckule, muaka-tiko wa le Latvia, u hehliwe hi ku kucetela swa tipolitiki kutani a rhumeriwa eSiberia. Loko a ri edorobeni ra Omsk leri nga ekule, u fike a kuma ntiyiso eka Timbhoni leti a ti hlongoleriwe kwalaho. Tekla u ri: “A ndzi nge pfuki ndzi ri rivarile siku leri ndzi nga khuvuriwa ha rona. A ku ri nivusiku naswona mati ya nambu wa kona a ma titimela bya ayisi! A ndzo dyudyudyu hi xirhami kambe a ndzi tsakile.” Hi 1954, Tekla u tekane na Aleksei wa ka Tkach, loyi a khuvuriweke hi 1948 eMoldavia (laha sweswi ku nga Moldova) kutani hi ku famba ka nkarhi va hlongoleriwa eSiberia. Hi 1969, mpatswa lowu swin’we ni Timbhoni tin’wana ti nga ri tingani, va tlhelele eLatvia. Khombo ra kona, van’wana va vamakwerhu vo tala lava hlongoriweke eLatvia va lovele etikampeni ta nxaniso.

LAVA TLHELELEKE ETIKWENI VA LANGUTANE NI KGB

Timbhoni ti nga ri tingani ti swi kotile ku pona ku khomiwa. Alexandra Rezevskis u ri: “Ndzi pone ku hlongoriwa etikweni hileswi a ndzi nga tshami ndhawu yin’we naswona a ndzi tirha emapurasini yo hambana-hambana xisweswo ndzi kote ku balekela ntlawa wa KGB. Kambe hinkwako lomu a ndzi famba kona, a ndzi chumayela vanhu hinkwavo lava a ndzi hlangana na vona. A va yingisa naswona van’wana va amukele ntiyiso.” Vayimeri va ntlawa wa KGB a va wu hisekela ntirho wo hlotana ni Timbhoni ti nga ri tingani leti tsalanganeke, leti a ti sele eLatvia, va ti hehla hi ku lwa ni Mfumo wa Soviet. Mfumo wu kale wu hangalasa broxara leyi a yi hehla Timbhoni hi leswaku i tinhlorhi ta le Amerika. Leswi vamakwerhu a va tshama va vekiwe tihlo hi tinhlorhi ta Makhomunisi, a va fanele va tshama va xalamukile loko va ri karhi va chumayela naswona va khoma minhlangano ya vona exihundleni, etindhawini to hambana-hambana.

Endzhaku ka loko Alexandra a tekiwe hi Kārlis Rezevskis, va rhurhele endlwini leyi a yi ri ya vatswari va Kārlis. Leswi yindlu leyi a yi tumbele le makhwatini lama nga le kusuhi ni doroba ra Tukums, mpfhuka wa tikhilomitara ta 68 ku suka eRiga, a yi ri ndhawu ya kahle yo khomela minhlangano eka yona hi xixika. Dita Grasberga loyi hi nkarhi wolowo a a ri wa ka Andrišaka u ri: “A ndza ha ri ntsongo loko vatswari va mina va ya eminhlanganweni emutini wa va ka Rezevskis. A ndzi tsakisiwa hi ku famba hi bazi ro ya eTukums ivi hi tsemakanya makhwati hi milenge hi famba ehenhla ka gamboko. Kutani loko hi fika endlwini yoleyo, a hi tala ku twa nun’hwelo lowu phomisaka marha wa sopo yo nandziha leyi a yi ri karhi yi vila exitofini.”

Kārlis a a fihla minkandziyiso ekhwatini. Siku rin’wana u fihle masaka mambirhi ya tibuku kutani a fungha kahle lomu a ma fihleke kona. Kambe, vusiku byebyo ku ne mpfula leyikulu kutani yi khukhula mfungho wolowo. Kārlis u handze hinkwako a lavana ni masaka wolawo, kambe ko fana ni kwala. Ninamuntlha ma ha celeriwe kun’wana kwale makhwatini.

Hi ximumu, vamakwerhu a va khoma minhlangano emakhwatini, ekusuhi ni mativa kumbe eribuweni ra lwandle. Ku fana ni le matikweni man’wana lama a ma lawuriwa hi mfumo wa Soviet, vamakwerhu a va tirhisa micato ni swilahlo leswaku va nyikela tinkulumo leti sekeriweke eMatsalweni. Hi va-1960 ni hi va-1970, vamakwerhu lava humaka aEstonia, lava van’wana va vona a ku ri Viljard Kaarna, Silver Silliksaar na Lembit Toom, a va hamba va endzela eLatvia leswaku va ta nyikela tinkulumo ni ku tisa minkandziyiso ni ku teka swiviko swa ntirho wa nsimu swa vahuweleri lava khuvuriweke va kwalomu ka 25. Vamakwerhu lava endzeriwaka a va swi tsakela ngopfu ku amukela Xihondzo xo Rindza hi Xirhaxiya, lexi Pauls na Valija Bergmanis a va xi hundzuluxela hi Xilatvia, kutani va xi tsala hi voko etibukwini ta tinotsi.

“A HI NYIKETANA XIHONDZO XO RINDZA XIN’WE NTSENA”

Hi va-1970 na va-1980, vamakwerhu va le Estonia va kume Xihondzo xo Rindza eRhaxiya lexi tsariweke hi maletere lamatsongo kutani va xi ngungumerisa va ya na xona eLatvia. Leswi ku endla tikopi a ku ri nchumu lowu tolovelekeke hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va ri ni tindlela to ti endla emakaya ivi va ti nyika van’wana. Nkarhi na nkarhi a ku fika minkandziyiso yin’wana etikweni hi ndlela leyi fanaka, yi huma eLithuania ni le Ukraine.

Vida Sakalauskiene loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya khume hi vukhale, u ri: “A hi nyiketana Xihondzo xo Rindza xin’we ntsena. Ku hundze nkarhinyana ntlawa ha wun’we wu kuma magazini lowu ku endliweke kopi ya wona kutani wu hundziseriwa eka ndyangu ha wun’we leswaku hinkwavo va hlaya ni ku titsalela tinhla. A nga kona loyi a a pfumeleriwe ku tshama ni magazini wolowo ku kala ku hundza tiawara ta 24. Loko hi ri enhlanganweni, magazini a wu tameriwa hi mufambisi wa dyondzo kutani hina vayingiseri hi hlamula swivutiso swa dyondzo yoleyo hi ku ya hi leswi hi swi tsundzukaka kumbe leswi hi swi tsaleke ehansi.” Lunghiselelo leri ra moya ri pfune Vida loko a ha nghena xikolo leswaku a khomelela swi tiya entiyisweni. Ri tlhele ri pfuna ni makwavo Romualdas leswaku a tshama a tshembekile loko a ri ekhotsweni hikwalaho ka leswi a aleke ku hlanganyela eka swa tipolitiki.

MIXAKA HINKWAYO YA VANHU YI AMUKELA NTIYISO

Vera Petrova u hete malembe ya 27 a ri xirho lexi hisekaka xa ntlawa wa Makhomunisi. U ri: “Ntirho wun’wana lowu a ndzi wu endla a ku ri ku ya etikerekeni ndzi ya vona leswaku i swingani swirho swa Makhomunisi leswi yeke ekerekeni kutani ndzi ya vikela matsalana wa ntlawa wa le mugangeni wolowo. Hi nkarhi wolowo sesi wa mina un’wana u kume ntiyiso kutani a sungula ku ndzi chumayela. Leswi ndzi nga swi twa swi ndzi tsakisile hiloko ndzi kombela Bibele eka mufundhisi wa kereke ya Orthodox ya le Rhaxiya.

U te: “‘U yi lavela yini?’

“Ndzi n’wi hlamule ndzi ku: ‘Ndzi lava ku vona loko leswi u swi dyondzisaka swi pfumelelana na yona.’ A nga ndzi nyikanga kambe ndzi yi kume kun’wana kutani ndzi sungula ku yi hlaya. Ndzi hatle ndzi swi vona leswaku leswi kereke yi swi dyondzisaka a swi humi eBibeleni. Hiloko ndzi endla nhluvuko hi tlhelo ra moya kutani ndzi tshika ku va xirho xa ntlawa wa Vukhomunisi. Ndzi khuvuriwe hi 1985.”

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si sungula, Teofīlija Kalvīte, loyi a a ri muongori, u tekiwe hi meyara wa le Daugavpils. Khombo ra kona, loko nyimpi yi sungurile, u nyamalarile, swi nga tiviwi leswaku ku humelele yini hi yena. Teofīlija hi yexe u langutane ni maxangu yo tala naswona u vone vanhu vo tala va xaniseka ni ku fa. Loko nyimpi yi hela, u ve presidente wa nhlangano wa Xihambano xo Tshwuka eLatvia kutani Mfumo wu n’wi nyika masagwadi yo tlula 20 emalembeni ya yena ya 61 lama a ma heteke a tirha eka ta vutshunguri. Loko Teofīlija a ri ni malembe ya 65 hi vukhale, u hlangane ni Mbhoni leyi vuriwaka Paulīne Serova, kutani yi tirhisa Bibele ku n’wi hlamusela xivangelo xo va Xikwembu xi pfumelela vuhomboloki. Teofīlija u amukele ntiyiso kutani endzhaku ka sweswo a tiphina ngopfu hi lunghelo ro tshungula vanhu hi tlhelo ra moya. U tshame a tshembekile ku fikela loko a fa hi 1982.

“KASI I DIKIXINARI”

Hi 1981, Yurii Kaptola loyi a a ri ni malembe ya 18 hi vukhale u pfaleriwile hileswi a aleke ku hlanganyela eka swa tipolitiki. U ri: “Ndzi hete malembe mambirhi ya xigwevo xa mina eSiberia, laha a hi tshama ematendeni naswona hi tirha emakhwatini, hambiloko matitimelelo ya kona ma ri -30°C!a Minkarhi hinkwayo Yehovha a a ndzi wundla emoyeni. Hi xikombiso, siku rin’wana manana u ndzi rhumele phasele leri a ri tamele Bibele ya Matsalwa ya Xigriki ni swakudya. Loko murindzi a ri karhi a kambela phasela ra mina, mukamberi un’wana la nga ekusuhi u vone buku.

“Hiloko a ku: ‘I yini lexi?’

“Ndzi nga si pfula ni nomu u te: ‘Kasi i dikixinari,’ kutani a ndzi tshika ndzi famba.

“Ndzi ntshunxiwe hi 1984. Ematshan’weni yo tshama etikweni ra rikwerhu ra Ukraine, ndzi rhurhele eRiga, laha ndzi fikeke ndzi heta malembe mambirhi ndzi ri karhi ndzi hlanganyela ni ntlawa lowutsongo wa Timbhoni. Hambiswiritano, leswi tiko ra Latvia a ra ha fumiwa hi Soviet Union, ndzi tlhele ndzi vitaniwa leswaku ndzi ta joyina vusocha. Xana ku endleke yini? Hi August 26, 1986, ndzi tlhele ndzi gweviwa malembe ya mune ndzi tirha bya hlonga, kambe enkarhini lowu ndzi yisiwe eLatvia. Endzhaku ko heta xigwevo xa mina eRiga, ndzi yisiwe ekampeni ya le kusuhi ya Valmiera. Loko muavanyisi a ri karhi a kambisisa nandzu wa mina leswaku ndzi ta ntshunxiwa eku sunguleni ka 1990, u te: ‘Yurii, xigwevo xa wena xa ku pfaleriwa malembe ya mune a xi nga ri enawini. A wu nga fanelanga u voniwe nandzu.’ Hiloko ndzi ntshunxiwa wona nkarhi wolowo!”

Hi 1991, Yurii u ve xirho xa vandlha leri hi nkarhi wolowo a ko va rona ntsena eLatvia naswona a a ri nkulu wa vumbirhi eka rona. U ri: “Hakunene a ku ri nkarhi wa ntshovelo.”

Loko Yurii a fika ro sungula eLatvia, u vulavule ni wansati loyi a n’wi kumeke a ri karhi a basisa sirha. U ri: “Loko ndzi n’wi vutisa leswaku ha yini vutomi byi vonaka byi komile, u tshinele eka mina kutani hi bula. Ku nga ri khale, ku we rhavi lerikulu emurhini kutani ri wela laha a a ri karhi a tirha kona. Loko a a nga sukanga, a ri ta va ri n’wi vavisile. U ndzi nyike adirese yakwe kutani ndzi kombela makwerhu un’wana wa xisati leswaku a n’wi endzela. Hi 1987, wansati yoloye ni n’wana wa yena wa jaha ni n’wingi wa yena, va khuvuriwile.”

A VA RHANDZA VANHU KU NGA RI KU HANYA BYA LE KA BYANDLANA

Vantshwa vo tala lava humaka etindhawini to hambana-hambana ta Soviet Union na vona va rhurhele eLatvia leswaku va ya hoxa xandla entirhweni wo chumayela. A swi nga va oloveli kambe a va tiyimisele ku tinyiketela entirhweni lowu. Hi xikombiso, Anna Batnya, loyi sweswi a nga phayona ro hlawuleka, u kume ntirho efemeni yo rhunga ni ndhawu yo tshama ehositele. U ri: “Swiyimo a swi nga tsakisi nikatsongo. A hi chumayela hi xitshuketa eswitimeleni, eswitichini, etiphakeni ni le masirheni ni le kusuhi ni tikereke.

“Eswitimeleni leswi a swi tshama swi tele hi vanhu a hi chumayela hi vambirhi-mbirhi, hi nghena torokisi hi torokisi. Loko un’wana a ri eku chumayeleni lowun’wana a a tshama a veke tihlo loko ko tshuka ku humelele maphorisa. Hi ntolovelo vanhu lava nga ekusuhi na hina a va bula na hina. Sweswo swi endle leswaku hi tlhaviwa swivutiso hala ni hala. Loko xitimela xi yima, a hi ya eka torokisi rin’wana loko swi lava hi endla tano. Swi tsakise ngopfu ku vona Yehovha a ri karhi a katekisa ntirho wa hina wo chumayela.”

Angelina Tsvetkova u twe ntiyiso ro sungula endzhaku ka loko a ha ku heta ku khongela ekerekeni. U ri: “Hi 1984, Aldona Dron̗uka, la nga Mbhoni ya Yehovha u te eka mina a ndzi vutisa loko ndzi tshame ndzi hlaya Bibele. Ndzi n’wi hlamule ndzi ku: ‘Ndzi lo yi hlayanyana katsongo. Kambe a ndzi yi twisisi naswona ndzi ni swivutiso swo tala.’ Hi nyikane tiadirese kutani hi hamba hi bula hi Rito ra Xikwembu. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, Aldona u ndzi rhambele enkhubyeni wa vukati lowu a wu ri eLithuania kutani ndzi pfumela ku ya. A ku ri ni vanhu va kwalomu ka 300. Hi nkarhi wa swakudya, hi yingisele tinkulumo ta Bibele to hambana-hambana, ku nga nchumu lowu ndzi hlamariseke.

“Ndzi swi xiye kwalaho leswaku ndzi le ku dyondzeni ni Timbhoni ta Yehovha nileswaku nkhuvo wolowo wa vukati a ku ri nhlengeletano! Hambileswi swi ndzi hlamariseke, rirhandzu ni vun’we bya vanhu volavo lava titsongahateke swi ndzi khumbe mbilu. Hiloko ndzi khuvuriwa hi 1985 kutani hi 1994 ndzi sungula ku phayona. Vana va mina va ntlhanu eka va tsevu va khuvuriwile naswona lontsongo i muhuweleri la nga khuvuriwangiki.”

NTSHUNXEKO WO KHOMA TINHLENGELETANO LETIKULU

Emalembeni ya le xikarhi ka va-1980, swiyimo a swi ya swi antswa ematikweni yo tala ya Vukhomunisi kutani Timbhoni ta Yehovha ti kote ku hlangana ti ntshunxekile. Hi 1989 vanhu va kwalomu ka 50 va le Latvia va kote ku ya eNtsombanweni wa Muganga lowu nge “Ku Chava Xikwembu” ePoland. Marija Andrišaka, loyi sweswi a nga phayona ro hlawuleka, u ri: “Ku va swin’we ni vamakwerhu ku endle leswaku ndzi sungula ku kula hi tlhelo ra moya.”

Hi 1990, vanhu lava tlulaka 50 va le Latvia va ve kona eNtsombanweni lowu nge “Ririmi Leri Tengeke” lowu na wona a wu khomeriwe ePoland. Un’wana wa vona ku nga Anna Mančinska, u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a va kona entsombanweni lowu. U ri: “Loko ndzi ri karhi ndzi ya exitichini xa xitimela, ndzi kume leswaku ndzi rivale maphepha man’wana lawa a ndzi nga ta swi kota ku tsemakanya ndzilakana handle ka wona. Hiloko ndzi khandziya thekisi ndzi fika ndzi teka maphepha wolawo kutani ndzi tlhelela exitichini, loko ndzi fika ndzi kume leswaku xitimela xi fambile. Kutani ndzi tsutsumela exitichini lexi landzelaka kasi se xi hundzile na kona. Ndzi hetelele ndzi fike eLithuania hi thekisi, mpfhuka wa tikhilomitara ta 250 ku suka eRiga, ku ri kona ndzi kumaka xitimela. Ku famba hi thekisi swi ndzi dyele mali yo tala kambe a ndzi tisoli!” Sweswi Anna i xirho xa ndyangu wa Bethele ya le Latvia.

Hi 1991 vamakwerhu va hetelele va kote ku khoma mintsombano va ntshunxekile, etindhawini leti khale ka tona a ti lawuriwa hi mfumo wa Soviet. Mabazi yo hlayanyana lama humaka eLatvia ma ya eTallinn le Estonia, a ma tale hi vanhu lava yaka eNtsombanweni lowu nge “Varhandzi Va Ntshunxeko Wa Xikwembu.” Nhloko-mhaka yoleyo a yi faneleka kahle!

Ruta Barakauska wa le Vain̗ode u kombele Ādolfs nuna wa yena la nga riki Mbhoni leswaku a famba na yena eTallinn, kutani a pfumela. Ādolfs u ri: “A ndzi nga tiyimiselanga ku ya entsombanweni. A ndzi yela ku ya xava tinsimbhi ta movha. Kambe, endzhaku ka loko ndzi yingisele xiyimiso xo sungula, ndzi tsakisiwe hi tinkulumo ta kona, vunghana bya Timbhoni ta Yehovha ni leswi ti nga riki na nhlambha swin’we ni ndlela leyi ti rhandzanaka ha yona, kutani ndzi namba ndzi tshama ntsombano wu kala wu hela. Loko ndzi tlhelele ekaya, ndzi sungule ku dyondzeriwa Bibele kutani ndzi tikarhatela ku lawula vukarhi bya mina. Hi 1992 ndzi ve Mbhoni ya Yehovha leyi khuvuriweke kutani ndzi gandzela swin’we ni nkatanga.”

Eku sunguleni ka va-1990, a swi nga koteki ku hirha ndhawu leyi faneleke yo khomela ntsombano wa muganga eLatvia, hikwalaho vamakwerhu a va tala ku ya aEstonia ni le Lithuania. Ntsombano wo sungula lowu khomiweke eLatvia a wu ri hi 1998, a wu ku “Ku Hanya Hi Ndlela Ya Xikwembu,” wu khomeriwe eholweni leyikulu ya mintlangu eRiga. Holo leyi yi pandziwe yi va swiyenge swa tindzimi tinharhu: ku nga Xilatvia, Xirhaxiya ni Ririmi Ra Mavoko ra le Latvia. Endzhaku ka xikhongelo xo gimeta ntsombano, hinkwavo va phokotele mavoko naswona vo tala va hume mihloti ya ntsako, va nkhensa Yehovha hi xiendlakalo lexi xa nkoka.

NKARHI WA KU ANDZA KA XIHATLA

Loko nkarhi wa Vukhomunisi wu herile, ntirho wa le Latvia wu ye emahlweni hi rivilo lerikulu. Hambiswiritano, emahlweni ka 1995, Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo a byi nga ri kona hi Xilatvia, kutani minkarhi yin’wana swingheniso swa vamakwerhu a swi nga nandzihi ngopfu. Kambe, Timbhoni ti swi kotile ku antswisa emhakeni leyi hikwalaho ka ku hiseka ka tona. Loko Dace Šk̗ipsna, a hlamusela ndlela leyi a tweke ntiyiso ha yona ro sungula, u ri: “Hi 1991 ndzi fike ndzi xava buku yin’wana etlhelo ka patu laha ku xavisiwaka tibuku, buku ya kona a yi vulavula hi tihele ni vutomi endzhaku ka rifu. Ndzi nga si ya kule, ndzi twe un’wana a ndzi huwelela a ku, ‘U xave chefu!’

“Ndzi lo na twa sweswo ndzi namba ndzi yima. Hiloko ku ta Timbhoni ta Yehovha timbirhi—a ku ri wanuna ni wansati—kutani hi pfuxelana ivi hi bula hi Bibele. Kahle-kahle hi vulavule hi timhaka hinkwato ta nkoka: ku nga Hayidesi, Gehena, Khisimusi, xihambano ivi hi gimeta hi ku vulavula hi masiku ya makumu! Ku vula ntiyiso, swin’wana swa leswi a hi bula ha swona a ndzi nga swi twisisi kahle kambe swi ndzi tsakisile. Hi nyikane tinomboro ta riqingho kutani emavhikini lama landzeleke, mpatswa lowu wa Timbhoni wu hlamule swivutiso swa mina swo tala leswi khumbaka Bibele.”

“NDZA TSAKA LESWI NDZI NGA TSHIKANGIKI KU CHUMAYELA”

Jānis Folkmanis a a ri nghwazi yo tlakula tinsimbhi ya le USSR naswona mphikizano wo hetelela lowu a wu ngheneleke hi March 1993 wu endle leswaku a va nghwazi ya le Latvia. Jānis u ri: “Hi 1992, Jānis Cielavs mutirhi-kulorhi u ndzi rhambe leswaku ndzi ta rhiya ndleve loko a ri karhi a fambiseriwa dyondzo ya Bibele. Sweswo swi cince vutomi bya mina. Ndzi ve muhuweleri wa Mfumo endzhaku ka tin’hweti tinharhu ndzi kume sagwadi ro va nghwazi yo tlakula tinsimbhi eLatvia. Hiloko ndzi khuvuriwa hi August 1993. Loko ndzi chumayela laha hi jimelaka kona, muleteri wa mina a swi nga n’wi dyisi byi rhelela. Kambe ndza tsaka leswi ndzi nga tshikangiki ku chumayela. Vanghana va mina Eduards Eihenbaums na Edgars Brancis va ta hlamusela xivangelo xa kona.”

Eduards u ri: “Jānis Folkmanis u vule leswaku a nga ndzi fambisela dyondzo ya Bibele mahala. Ndzi te: ‘Loko yi ri ya mahala, a hi nambe hi sungula sweswi.’ Hiloko hi sungula! Leswi ndzi swi dyondzeke a swi twisiseka, kambe dyondzo leyi ndzi yi twisiseke ngopfu a ku ri ya ku pfuxiwa ka vafi, naswona a yi twisiseka ngopfu ku tlula dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Nkatanga u sungule ku dyondzeriwa na yena kutani hi khuvuriwa hi 1995.”

Edgars u ri: “Jānis a a hisekela ku chumayela laha a hi jimela kona. U ndzi kombele ka mune leswaku a ndzi fambisela dyondzo ya Bibele kambe ndzi ala. Hambiswiritano ndzi amukele Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! ni buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. Kambe hi nkarhi wolowo a ndzi tshamela ku tivutisa leswaku, ‘Ha yini mutlangi la dumeke swonghasi a rhandza Bibele?’ Ndzi kale ndzi tshika ku tivutisa ivi ndzi sungula ku dyondzeriwa. Vuyelo bya kona byi ve byihi? Ndzi khuvuriwe hi 1995 naswona sweswi ndzi phayona ro hlawuleka.”

Van’wana va boheke ku hlula mikhuva yo biha leswaku va tsakisa Xikwembu. Hi xikombiso, Aivars Jackevičs, a a nga nwi o chela ndlala. U ri: “Hi mahelo-vhiki a ndzi tihanyela hi byalwa, ndzi fihlula hi biya ivi ku landzela vodka. Madyambu man’wana hi January 1992, a ndzi ri ekaya voko ra mina ri bandichiwile, ndzi ri ni gome naswona ndzi ri karhi ndzi anakanya ku tisunga. Tolo ka kona a ndza ha ku tekeriwa swilo swa mina hi swigevenga loko ndzi dakwile. Hiloko ndzi twa munhu a gongondza. A ku ri muakelani wa mina—yena luya a buleke na mina hi Bibele ko hlayanyana. Hi burile hiloko a kombela ku ndzi fambisela dyondzo ya Bibele kutani ndzi pfumela.

“Hi siku ra dyondzo, a ndzi nga byi khumbi byalwa kutani sweswo swi ndzi pfunile leswaku ndzi endla nhluvuko. Endzhaku ka loko ndzi dyondze leswi hakunene swi endlekaka hi vafi nileswaku a ndzi nge hisiwi etiheleni—ku nga nchumu lowu minkarhi hinkwayo a wu ndzi khomisa rhumbyana—ndzi sungule ku dyondza kanharhu hi vhiki. Kuteloko ku nga si hela tin’hweti ta mune se a ndzi ri muhuweleri la nga khuvuriwangiki. Hambiswiritano, Bibele yi hi lemukisa leswaku ‘Loyi a ehleketaka leswaku u yimile a tivonela leswaku a nga wi.’ Khombo ra kona, siku rin’wana ri kale ri xa mina ni vanghana va mina vo biha hi ri karhi hi tinwela byalwa, kutani hi nwe ku tlula mpimo lerova ndzi tlhela ndzi teriwa hi mianakanyo yo tisunga. Kambe Yehovha u ni tintswalo naswona u lehiselana mbilu, vamakwerhu lava nga ni rirhandzu va tile va ta ndzi khutaza. Ntokoto lowu wu ndzi dyondzise dyondzo ya nkoka! Hi 1992 ndzi khuvuriwile kutani namuntlha ndzi xirho xa Bethele ya le Latvia.”—1 Kor. 10:12; Ps. 130:3, 4.

Māris Krūmin̗š, loyi na yena a tirhaka eBethele, u boheke ku ma hundzula hilaha ku heleleke mahanyelo ya yena leswaku a ta kota ku tirhela Yehovha. Māris u ri: “Endzhaku ko va socha, a ndzi pfilunganyekile. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi hlongoriwile eyunivhesiti hikwalaho ko xwa eka tidyondzo tin’wana. Leswi a ndzi kala xo xi endla, ndzi tlule nawu kutani vusiku byin’wana ndzi khomiwa endzhaku ko pfuxa mholovo hikwalaho ko dakwa. Loko ndzi ri exitokisini, ndzi anakanye hi milawu leyi ndzi yi tluleke kutani ndzi gimeta hi leswaku yo tala ya yona yi sekeriwe eka milawu ya Xikwembu. A ku ri ro sungula ndzi khongela ndzi kombela Xikwembu leswaku xi ndzi rivalela kutani ndzi hlambanya leswaku ndzi ta xi lavisisa.

“Loko ndzi ntshunxiwile ekhotsweni, ndzi ye etikerekeni to hambana-hambana, kambe hinkwato leti ndzi yeke eka tona vanhu va kona va ndzi khomise tingana. Hiloko ndzi sungula ku hlaya Bibele ni tibuku tin’wana ta vukhongeri. Hi 1990, ndzi hlangane ni khale ka mudyondzi-kulorhi exitimeleni kutani ndzi kuma leswaku se i Mbhoni ya Yehovha. Eka riendzo rero ro koma, Yehovha u pfule mbilu ya mina kutani ndzi n’wi yingisela loko a ri karhi a hlamusela leswi Xikwembu xi tiyimiseleke swona hi vanhu ni lexi vangelaka ku xaniseka emisaveni. Ndzi sungule ku dyondza kutani hi 1991 ndzi va muhuweleri. Hi 1992 ndzi khuvuriwile. Haxawa ka kona, ndzi ve xirho xa kaya ra Bethele ya le Latvia kutani hi 1995 ndzi tekana na Simona, loyi a a ri phayona leri humaka eFinland.”

Edgars Endzelis a a ri xichudeni lexi dyondzelaka vugqweta. U ri: “Eku sunguleni ka va-1990, a swi vonaka leswaku swiyimo swa politiki swi ta cinca. A ndzi ri exikolweni xa vugqweta eRiga naswona swichudeni swo tala a swi bula hi xikongomelo xa vutomi. Ndzi dyondze tibuku ta filosofi ni ta vukhongeri bya le Vuxeni. Naswona a ndzi ri karhi ndzi dyondza ntlango wun’wana wo tisirhela lowu vuriwaka aikido. Hiloko mina ni nkatanga Elita, hi hlangana ni Timbhoni ta Yehovha.

“Eka nhlangano wo sungula lowu hi yeke eka wona, hi amukeriwe hi mandla mambirhi hi Timbhoni leti vulavulaka Xilatvia ni Xirhaxiya. Rirhandzu leri ra xiviri ri hi tsakise ngopfu. Hi nkarhi lowu fanaka, ndzi hele matimba loko muleteri wa mina a vula leswaku lava nga vaka tinghwazi ta ntlango wa aikido hi lava nga swirho swa vukhongeri bya Vubudha bya Zen. Hiloko ndzi namba ndzi ku swi thyaa, swa ntlango wa aikido! Endzhakunyana ka sweswo, ndzi tseme misisi ya mina yo leha kutani hi March 1993, mina na Elita hi khuvuriwa. Ku sukela nkarhi wolowo, ndzi ve ni lunghelo ro tirhisa vutivi lebyi ndzi nga na byona etimhakeni ta nawu leswaku ndzi pfuna ku ‘lwela ni ku simeka mahungu lamanene hi nawu’ eLatvia.—Filp. 1:7.

RIPFUMELO RA VAKRESTE RI RINGIWA

Hi 1993, swichudeni swa mune leswi a swi dyondzela vuyimbeleri eJelgava swi ringiwe ripfumelo loko khwayere ya swona yi averiwa ku ya yimbelela enkhubyeni wa Siku ra Ntshunxeko. Hambileswi vanhwanyana lava a va ha ku kuma ntiyiso, va tiyimisele ku tsakisa Xikwembu. Hikwalaho, va tsalele mukongomisi wa khwayere ya vona, hi ku titsongahata va kombela ku ka va nga yimbeleli enkhubyeni wolowo hikwalaho ka leswi ripfalo ra vona ra Vukreste a ri nga va pfumeleli. Xana mukongomisi loyi u angule njhani? U tsalele vatswari va vanhwanyana lava a vula leswaku loko vo ka va nga yimbeleli va ta hlongoriwa exikolweni. Ku fana ni majaha lawaya manharhu ya Vaheveru, vanhwanyana lava va yingise Yehovha.—Dan. 3:14, 15, 17; Mint. 5:29.

Un’wana wa vona a ku ri Dace Puncule. U ri: “Lexi hi pfuneke leswaku hi tshama hi tshembekile i ku khongela eka Xikwembu ni nseketelo wa vamakwerhu. Hi hlongoriwile exikolweni kambe a ndzi si tshama ndzi tisola hileswi ndzi yimeke ndzi tiyile entiyisweni. Hakunene, Yehovha u ndzi khathalele hilaha ku heleleke. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, ndzi kume ntirho ehofisini leyi tirhanaka ni timhaka ta nawu, ntokoto lowu ndzi wu kumeke wu ndzi pfunile hi ku famba ka nkarhi eBethele laha ndzi tirheke kona ku sukela hi 2001.”

Mhaka ya ngati na yona yi ringe ripfumelo ra vamakwerhu van’wana. Hi September 6, 1996, Yelena Godlevskaya, nhwanyana la nga ni malembe ya 17 hi vukhale, u tlumbiwe hi movha kutani a tshoveka exisutini. Leswi Yelena a a wupfile hi tlhelo ra moya, a a tiyimisele ku papalata ngati. (Mint. 15:29) Hi nkarhi wolowo, madokodela yo tala eLatvia a ma nga ma tivi matshungulelo lama nga tirhisiki ngati, hikwalaho ma arile ku n’wi endla vuhandzuri loko a nga pfumeli ku pomperiwa ngati. Endzhaku ka vhiki, madokodela mambirhi ma n’wi pompele ngati hi nkani loko a ha etlele nivusiku kutani a fa.

Marina, mana wa Yelena a a nga si va Mbhoni hi nkarhi wolowo. U ri: “A swi hlamarisa ku vona ndlela leyi n’wana wa mina a a ri ni ripfumelo leri tiyeke ha yona eka Yehovha ni le ka switshembiso swakwe. U tshame a tshembekile.” Marina se u khuvuriwile naswona yena swin’we ni ndyangu wa yena va langutele ku amukela Yelena loko a pfuka evafini.—Mint. 24:15.

VAVANUNA LAVA KULEKE EMOYENI VA ENDLA NTIRHO WA NKOKA

Nhlayo ya vahuweleri leyi andzaka hi xihatla yi endle leswaku ku va ni xilaveko xa vavanuna lava wupfeke emoyeni lava nga ta rhangela ntirho. Hi 1992 vamakwerhu vanharhu lava vulavulaka Xilatvia kambe va kuleleke eUnited States, va averiwe eLatvia leswaku va ya va varhumiwa. Loko ku katsiwa ni vasati va vona, a ku ri Valdis na Linda va ka Purin̗š na Alfreds na Doris va ka Elksnis ivi ku va Ivars. Hinkwavo ka vona va fike eRiga hi July 1992. Yindlu ya vona ya makamara ya mune yi ve kaya ra varhumiwa, vuhlayiselo bya tibuku ni hofisi ya vahundzuluxeri.

Ku va ni misavu swa pfuna loko u ri karhi u dyondza ririmi rimbe. Doris Elksnis u ri: “Loko ndzi ri karhi ndzi fambisa dyondzo ya Bibele ni vanhwanyana van’wana vambirhi, ndzi ringete ku va hlamusela ndlela leyi Sathana a tirhiseke nyoka ha yona ku vulavula na Evha. Kambe, ndzi tirhise rito ra Xilatvia leri twalaka ku fana niloko u vula ‘nyoka.’ Kasi ndzi vule leswaku Diyavulosi u vulavule hi nguluve!”

Hi 1994, ku te Peter na Jean va ka Luters va huma eAustralia. Peter u velekeriwe eLatvia kambe a kulela eAustralia naswona u khuvuriwe hi 1954. Khombo ra kona, Jean, loyi a nga hatla a rhandziwa hi vanhu hikwalaho ka rirhandzu ni tintswalo ta yena, u lovile hi 1999. Peter u endle xiboho xo tshama eLatvia kutani sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi. U ri: “Loko hi fika, hi kume leswaku vamakwerhu va le Latvia va hisekela ntirho wo chumayela. Hambiswiritano, mavandlha a ma nga si averiwa nsimu leyi ma faneleke ma yi tirha, hambi ku ri swiyenge swin’wana swa doroba ra Riga a swi nga si chumayeriwa. Nakambe, emavandlheni yo tala nkulumo ya le rivaleni a yi nga nyikeriwi vhiki rin’wana ni rin’wana. Timhaka leti hinkwato ti hatle ti lulamisiwa.”

MATHWASANA YA LE GILIYADI MA VA MPFUNO LOWUKULU

Varhumiwa vo sungula lava humaka exikolweni xa Giliyadi va fike eku sunguleni ka lembe ra 1993. Mimpatswa leyi humaka eSweden, ku nga Anders na Agneta va ka Berglund na Torgny na Lena va ka Fridlund, va averiwe edorobeni ra Jelgava, leri nga ni vaaki vo tlula 60 000 ni vahuweleri va 28. Anders, loyi sweswi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi, u ri: “Loko hi fika, hi fambe ni vamakwerhu ensin’wini naswona a hi tshama hi khomekile swin’we na vona! Masiku man’wana, a hi tsutsuma kunene loko hi ya fambisa tidyondzo ta Bibele, hi heta tiawara ta nhungu hi nga dyanga nchumu! Ku hiseka ka vona a ku tiyisa nhlana. Vo tala va vanhu lava a va fambiseriwa dyondzo ya Bibele sweswi va le ntirhweni wa nkarhi hinkwawo.”

Torgny Fridlund u ri: “Endzhaku ko heta tin’hweti tinharhu hi ri karhi hi dyondzisiwa ririmi, hi titwe hi lunghekile ku vulavula ni vanhu. Hi hlawule nsimu leyi nga si tirhiwaka ku sukela hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, kambe vanhu a va nga swi tekeli enhlokweni leswi hi va byelaka swona. Swi tikomba onge ndlela leyi a hi chumayela ha yona a yi hoxile! Endzhaku ko bula hi mhaka leyi, hi ringete ndlela yin’wana—hi hlaya tsalwa emutini wun’wana ni wun’wana. Endzhaku ka sweswo hi sungule tidyondzo to hlayanyana ni vanhu.”

Mathwasana lama engetelekeke ya le Giliyadi ma sungule ku fika hi April 1995. A ma katsa Basse na Heidi va ka Bergman va le Finland, lava sweswi va endzelaka mavandlha lama vulavulaka Xirhaxiya. Basse u ri: “Ndzi kombele vamakwerhu va kwalaho leswaku va ndzi byela loko ndzi vula leswi nga riki swona ensin’wini. Hakunene va endle tano hi mbilu yo basa, va ndzi pfunile ensin’wini niloko hi ri eminhlanganweni! Masiku lawa, ndza tsaka ku twa vamakwerhu va ku, ‘Basse se u ri tiva kahle ririmi ra rikwerhu.’”

Carsten na Jannie va ka Ejstrup, lava humaka eDenmark va tirhe swin’we eLatvia kukondza Jannie a fa hikwalaho ka vuvabyi bya khensa a ri emalembeni ya va-30 hi vukhale. Carsten u ri: “Ndlela yo antswa leyi ndzi nga dzunisaka Yehovha ha yona i ku ya emahlweni ndzi tshembekile exiavelweni xa mina xa vurhumiwa.” Hakunene vamakwerhu volavo i xikombiso lexinene!

KU FIKA KA MATHWASANA YA XIKOLO XA NDZETELO WA VUTIRHELI

Ku sukela hi 1994, mathwasana yo tlula 20 lama humaka eBritain, eJarimani ni le Poland lama a ma ri eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli ma averiwe eLatvia. Lama rhangeke ma fika i Michael Udsen na Jess Kjaer Nielsen, wona a ma huma eDenmark. Ma averiwe edorobeni leri nga ni tifektri ra Daugavpils, ku nga doroba ra vumbirhi lerikulu eLatvia.

Jess u ri: “Siku rin’wana ni ndzhenga hi n’hweti ya January xirhami xi ri karhi xi ba, hi ye edorobeni ra Daugavpils, leri nga kwalomu ka tikhilomitara ta 240 edzonga-vuxa bya doroba ra Riga. Kahle-kahle a ku wa gamboko eRiga loko hi nghena emovheni—ku nga xibebe xa khale lexi a xi tele hi minkandziyiso. Makwerhu loyi a a chayela a nga xi tivi Xinghezi kasi na hina a yo na yi xa loko swi ta eka Xilatvia ni Xirhaxiya. Endzhaku ko famba mpfhuka wa tikhilomitara tin’wana ni tin’wana ta 50, makwerhu loyi a a yima a lunghisa swin’wana enjhinini. Lexi a hi tiyiseka hi xona hi leswaku a a nga lunghisi xikufumerisi xa movha; phela hala movheni xirhami xa kona a xi ba ku fana ni hala handle! Hambiswiritano, hi ri tiyiserile pongo ra movha wolowo kukondza hi fika eDaugavpils exikarhi ka vusiku. Hi nkarhi wolowo a ku ri ni vahuweleri va 16 edorobeni rero. Loko lembe leri tlhandlamaka ri hela, nhlayo yoleyo a yi andze yi phindheka kambirhi.”

KU HUNDZULUXELA HI XILATVIA

Emahlweni ka lembe ra 1992, hi xitalo minkandziyiso a yi kumeka hi Xirhaxiya, ku nga ririmi leri vanhu vo tala va le Latvia va kotaka ku ri vulavula. Hambiswiritano, vo tala a va rhandza ririmi ra rikwavo. Xiviko xin’wana xi ri: “Lexi tsakisaka hi leswaku vahuweleri vo talanyana lavantshwa a va tiva ku hundzuluxela, kutani hi vone moya lowo kwetsima wa Xikwembu wu kongomisa ntirho wa vamakwerhu lava va timbilu letinene.”

Hikwalaho ka ku tikarhata ka vahundzuluxeri, Xihondzo xo Rindza hi Xilatvia xi hume kan’we hi n’hweti ku sukela hi January 1995 ivi xi sungula ku huma kambirhi hi n’hweti hi January 1996. Ku ni tibuku ni tibroxara to hlayanyana leti se ti kumekaka hi Xilatvia ku katsa ni Xalamuka!

Eku sunguleni ka lembe ra 1993, vahundzuluxeri va rhurhele emuakweni lowu nga eXitarateni xa Brīvības, va suka ekaya ra varhumiwa ra le Riga, laha a yi ri yitsongo ndhawu yo tirhela eka yona. Hiloko hi August 1994, va rhurhela etihofisini leti lunghisiweke vuntshwa ta le xitandini xa nomboro 40 eXitarateni xa Miera. Xana swi tise ku yini leswaku vamakwerhu va kuma xitandi lexi xintshwa?

NYIKO LEYI HUMAKA EMBILWINI

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, George Hakmanis na Sigrid, nkatakwe, va suke eLatvia va ri vahlapfa. Mpatswa lowu wu dyondze ntiyiso eLondon le Nghilandhi, kutani wu khuvuriwa hi 1951. Haxawa ka kona, wu rhurhele eUnited States kutani hi 1992 wu vuyela eLatvia wu fika wu tshama malembe ya ntlhanu.

Endzhaku ka loko Latvia yi kume ntshunxeko eka Soviet Union hi 1991, vanhu a va kota ku koxa switandi leswi nga tekiwa hi Mfumo kutani va swi tsarisa hi mavito ya vona. Sigrid na sesi wa yena, loyi na yena a nga Mbhoni, va hlayise maphepha ya swilo swa le nawini leswi khumbaka ndyangu wa ka vona, ku ringana malembe ya 50, kutani va kote ku kuma xitandi xa nomboro 40 eXitarateni xa Miera. Loko se va xi kumile, va nyikele ha xona enhlengeletanweni ya Yehovha. Hiloko vamakwerhu va lunghisa muako lowu a wu ri exitandini lexi, va endla tihofisi ta vahundzuluxeri leti nga ni swithezi swa ntlhanu ni makamara yo rhurhela vanhu va 20.

Milton G. Henschel wa Huvo leyi Fumaka u ve kona loko muako lowu wu nyiketeriwa hi August 20, 1994. Loko a ri kwalaho, u kombele vamakwerhu leswaku va xava ni xitandi lexi vandzamaneke na xona xa nomboro 42 eXitarateni xa Miera, lexi a xi ri ni muako wa swithezi swa tsevu. N’wini wa xona loyi a a tshama eUnited States u pfumerile ku xi xavisa. Hiloko vamakwerhu va lunghisa muako lowu kutani ndyangu wa Bethele wu andza wu va ni swirho swa 35. Ku sukela hi nkarhi wolowo, ku andza loku veke kona ku endle leswaku ku engeteriwa tihofisi ni makamara lama kotaka ku rhurhela swirho swa 55 swa ndyangu wa Bethele.

KU TSARISIWA XIMFUMO

Ku tsarisa ntirho ximfumo eLatvia ka ha ri xiphiqo. Hi 1996, vatirhela-mfumo va ale ku hi tsarisa ximfumo, va tiyimelela hi mavunwa lama vuriweke hi vatsari va maphepha-hungu emhakeni leyi khumbaka Yelena Godlevskaya. Xirho xa palamendhe xi kale xi vula leswaku ntirho wa hina wu nga ha yirisiwa! Hambiswiritano, vamakwerhu va hambete va hlangana ni vatirhela-mfumo leswaku va va hlamusela hi ta ntirho wa hina. Eku heteleleni, hi October 12, 1998, mukongomisi wa Hofisi ya Timhaka ta Vanhu va Tiko u tivise ku tsarisiwa ka mavandlha mambirhi—ku nga ra Riga Center ni ra Riga Torn̗akalns—swa nkarhi lowu ringanaka lembe. Endzhaku ka n’hweti, vandlha ra le Jelgava na rona ri tsarisiwile.

Nawu wa le Latvia wu lava leswaku mavandlha lamantshwa ma tsarisiwa lembe ni lembe. Leswaku vandlha ri kala ri tsarisiwa hilaha ku nga heriki, ku fanele ku va ni mavandlha lama nga riki ehansi ka khume, lama tsarisiweke nkarhi wo ringana malembe ya khume. Lawa ma ha rindzeleke ku tsarisiwa, ma swi kota ku khoma minhlangano ma nga kavanyetiwi hi mfumo.

KU KUMA TINDHAWU TO KHOMELA MINHLANGANO EKA TONA

Ku andza loku veke kona hi va-1990 ku endle leswaku ku laveka tindhawu letikulu to khomela minhlangano eka tona. Hi 1997, ku ve ni muako lowunene lowu a wu xavisiwa le Daugavpils, naswona vamakwerhu hi vona ntsena lava a va lava ku wu xava. Hiloko wu sungula ku lunghisiwa hi December 1998, ivi endzhaku ka tin’hweti ta nhungu, vamakwerhu vo tlula 140 edorobeni rero va sungula ku khomela minhlangano eHolweni ya vona ya Mfumo, va tsakile.

Holo ya Mfumo yo sungula ya le Jūrmala leyi vamakwerhu va nga lo tiakela yona yi hetiwe hi 1997. Xichudeni xin’wana xa Bibele xa kwalaho xi tsakisiwe hi ntirho lowunene lowu endliweke loko ku ri karhi ku akiwa lerova xi kombela Timbhoni leswaku ti xi akela yindlu ya xona! Vamakwerhu va arile hikuva xikongomelo xa vona a hi ku endla mali. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu va le xifundzheni xa Riga lexi vuriwaka Torn̗akalns, va xave sinema leyi a yi hisiwe hi ndzilo. Hi August 1998, sinema leyi se a yi lunghisiwe yi va Holo ya Mfumo yo xonga!

MPFUNO LOWU HUMAKA EFINLAND

Vamakwerhu va le Finland va hoxe xandla swinene entirhweni wa le Latvia va kala va wu ungamela ku sukela hi 1992 ku ya fika hi 2004. Nakambe rhavi ra le Finland ri kandziyisa timagazini hinkwato ta le Latvia naswona emalembeni lama hundzeke, ri rhumele vamakwerhu lava nga ni vuswikoti leswaku va ta kongomisa ntirho. Vona va katsa Juha Huttunen ni nkatakwe, Taina, lava teke eLatvia hi 1995. Sweswi Juha i xirho xa Komiti ya Rhavi. Ruben na Ulla va ka Lindh, lava hi vumbirhi bya vona va heteke malembe yo tlula 80 va ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo, na vona va hoxe xandla swinene leswaku ntirho wu ya emahlweni. Makwerhu Lindh u hete mune wa malembe a ri xirho xa Komiti ya Tiko ra Latvia a nga si tlhelela eka rikwavo le Finland.

Ku engetela kwalaho, vamakwerhu vo tlula 150 va le Finland va pfuna ematsimeni yo hambana-hambana yo aka. Hikwalaho ka ku tikarhata ko tano ka rirhandzu ka vahuweleri, maphayona ni varhumiwa va le Latvia loko va ri karhi va chumayela ni hikwalaho ka mikateko leyi fuweke leyi Yehovha a va katekiseke ha yona, ku simekiwe rhavi etikweni hi September 1, 2004.

MATSIMA YO HLAWULEKA YO CHUMAYELA

Vahuweleri vo tala va le Latvia va tshama emadorobeni ni le swidorobanini kumbe ekusuhi na swona. Eku sunguleni ka lembe ra 2001, mavandlha ma kume papila leri a ri rhamba vahuweleri ku tirhisa nkarhi wun’wana wa vona wo wisa leswaku va hlanganyela eka matsima yo hlawuleka yo chumayela etindhawini leti nga le kule. Vahuweleri va 93 lava hlanganyeleke va aviwe va va mintlawa ya kaye kutani va averiwa eswidorobanini swo hlaya swa le makaya ni le swimitanini.

Vjačeslavs Zaicevs, la nga xirho xa ndyangu wa Bethele u teke masiku yo wisa leswaku a ta hlanganyela eka tsima leri. U ri: “A ku ri nkarhi lowu tsakisaka wo tivana ni vamakwerhu. Loko hi heta ku chumayela a hi dya swin’we, hi rungulelana mintokoto kutani hi hlela ntirho wa mundzuku. Ivi hi tlanga bolo hi tlhela hi titimula etiveni. A swi fana niloko hi ri eParadeyisini.”

Vamakwerhu va hete tiawara leti tlulaka 4 200 va ri karhi va chumayela—ku nga xiringaniso xa tiawara leti tlulaka 41 muhuweleri ha un’we—va fambise tibuku leti tlulaka 9 800, va endla maendzo yo vuyela ya 1 625 va tlhela va fambisa tidyondzo ta Bibele ta 227. Ku sukela nkarhi wolowo ku hleriwe leswaku lembe ni lembe ku va ni tsima ro tano.

VO TALA VA YI VONA NDLELA LEYI YISAKA ENTSHUNXEKWENI WA XIVIRI

Mhaka ya hina yi sungule hi Ans Insberg, muaka-tiko wa le Latvia la khongeleke Xikwembu siku rin’wana ni vusiku a ri elwandle, a xi phofulela leswi nga embilwini ya yena. Ans a a lava vanhu lava gandzelaka Xikwembu “hi moya ni ntiyiso.” (Yoh. 4:24) Yehovha u xi twile xikhongelo xexo lexi humaka embilwini. Ku sukela hi nkarhi wolowo, vanhu lava tlulaka 2 400 lava nga ni timbilu letinene eLatvia va dyondze ntiyiso lowu humaka eBibeleni naswona van’wana lava laveke ku va nhlayo leyi ringanaka na yoleyo va karhi va dyondzeriwa Bibele. Ina, ntirho wa ha lo vuya!—Mat. 9:37, 38.

Timbhoni ta Yehovha ta le Latvia ti tiyimisele ku pfuna vanhu hinkwavo lava lavaka ntshunxeko wa xiviri, ku nga ri lowu yimeriwaka hi xifaniso lexi nga Xitsundzuxo xa Ntshunxeko, lexi nga eXitarateni xa Brīvības, kambe hi ku va kongomisa eka Mfumo wa Xikwembu. Ku nga ri khale, lava navelaka Mfumo wolowo naswona va gandzelaka Yehovha “hi moya ni ntiyiso,” va ta ntshunxiwa eka maxangu hinkwawo ni ku xaniseka. Ina, va ta swi twa leswaku swi njhani ku kuma ntshunxeko lowu heleleke—ku nga “ntshunxeko lowu vangamaka wa vana va Xikwembu.”—Rhom. 8:21.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 190]

“A ndzi nge pfuki ndzi ri rivarile siku leri ndzi nga khuvuriwa ha rona. A ku ri nivusiku naswona mati ya nambu wa kona a ma titimela bya ayisi! A ndzo dyudyudyu hi xirhami kambe a ndzi tsakile.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 203]

“Ndzi twe un’wana a ndzi huwelela a ku, ‘U xave chefu!’”

[Bokisi/Mimepe leyi nga eka tluka 184, 185]

NKATSAKANYO WA Latvia

Tiko ra kona

Tiko ra Latvia ri aname tikhilomitara ta kwalomu ka 450 ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu ni tikhilomitara ta 210 ku suka en’walungwini ku ya edzongeni. Tiko leri ri taleriwe hi makhwati. Swiharhi swa kona swi katsa ti-beaver, timhofu, ti-elk, ti-lynx tixale, tisili, tinguluve ta nhova ni timhisi. Ku ni swinyenyana swo tala swo hambana-hambana leswi katsaka ti-stork, ti-heron, ti-nightingale na tigongondzwani.

Vanhu va kona

Vaaki vo tlula 2,3 wa timiliyoni va tshama eRiga, ku nga ntsindza wa kona. Vukhongeri lebyi dumeke ngopfu i bya Lutere, bya Rhoma Khatoliki ni bya Orthodox ya le Rhaxiya. Kambe vanhu vo tala va le Latvia a va ngheni kereke.

Ririmi ra kona

Tindzimi leti vulavuriwaka ngopfu i Xilatvia lexi vulavuriwaka hi vanhu va kwalomu ka 60 wa tiphesente, ni Xirhaxiya lexi vulavuriwaka hi vanhu vo tlula 30 wa tiphesente. Vo tala va vulavula tindzimi to hlayanyana.

Ndlela yo tihanyisa

Vanhu va kwalomu ka 60 wa tiphesente va tirha etifemeni, loko lavan’wana va 40 wa tiphesente va tirha emasin’wini.

Swakudya swa kona

Ku rimiwa mazambhana, maxalana, ti-sugar beet, matsavu yo hambana-hambana ni swibyariwa leswi nga ni tindzoho. Swifuwo swa kona swi katsa tihomu, timbuti, tinguluve ni tinyimpfu. Tihuku na tona ti tele.

Maxelo

Ku ni moya wo tsakama naswona ku tala ku va ni mapapa. Hi ximumu a ku hisi ngopfu naswona hi xixika a ku titimeli ngopfu.

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ESTONIA

RUSSIA

LATVIA

Valmiera

RIGA

Jūrmala

Sloka

Tukums

Ventspils

Kuldīga

Liepaja

Vain̗ode

Jelgava

Daugavpils

LITHUANIA

BALTIC SEA

Gulf of Riga

[Xifaniso]

Riga

[Bokisi/Mepe lowu nga eka tluka 186]

Swifundzha Swa Mune Swa Latvia

Tiko leri ra Latvia ri avanyisiwe hi swifundzha swa mune, leswi nga ni mindzilakana ya ntumbuluko xi tlhela xi saseka, naswona xin’wana ni xin’wana, vanhu va kona va ni ndhavuko wa vona. Xifundzha lexikulu xa Vidzeme lexi ndzilakana wa xona ku nga Nsonga-nkulu wa Riga, xi ni madoroba lama fuweke lama nga ni swigodlo, ku nga ra Sigulda ni ra Cēsis, swin’we ni ntsindza wa Latvia, ku nga Riga. Hi le vuxeni ku na xifundzha xa Latgale lexi nga riki na tintshava kambe xi nga ni mativa ya mati ya wasi, ni doroba ra Daugavpils ku nga rona ra vumbirhi hi vukulu etikweni hinkwaro. Xifundzha xa Zemgale lexi ku vuriwaka leswaku hi xona xi phamelaka tiko ra Latvia, xi le dzongeni wa Nambu wa le Vupela-dyambu wa Daugava, lowu khulukaka wu suka eBelarus wu tsemakanya eLatvia wu ya eNsonga-nkulu wa Riga. Xifundzha lexi xi ni swigodlo swimbirhi swo xonga leswi tipulani ta swona ti mpfampfarhutiweke hi Rastrelli mumpfampfarhuti wa Muntariyana, loyi a mpfampfarhuteke Winter Palace eSt. Petersburg, le Rhaxiya. Exifundzheni xa vumune xa Kurzeme ku ni mapurasi, makhwati ni timbuwa, naswona ku ni Ribuwa ra Baltic, madoroba lama vitaniwaka Ventspils na Liepaja swin’we ni tindhawu leti ku phasiwaka eka tona tinhlampfi.

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

1 VIDZEME

2 LATGALE

3 ZEMGALE

4 KURZEME

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 192, 193]

Ku Chumayela Mufundhisi Swi Cince Vutomi Bya Yena Ni Bya Mina

ANNA BATNYA

U VELEKIWE HI 1958

U KHUVURIWE HI 1977

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U kuriseriwe endyangwini wa Timbhoni le Ukraine, a pfuna vanhu vo tlula 30 va kala va khuvuriwa, naswona i phayona ro hlawuleka.

NDZI rhurhele eLatvia hi 1986 loko ndzi twa leswaku ku ni xilaveko xa vahuweleri. A hi nga swi koti ku chumayela hi ntshunxekile, xisweswo a ndzi tumbeta Bibele ya mina endzeni ka nkwama wa swakudya kutani ndzi ya eka vanhu lava nga etiphakini ni van’wana lava a va ri etindhawini ta mani na mani. A hi bula ngopfu hi ntshembo wa Mfumo naswona a hi tirhisa Tibibele ta hina ntsena loko munhu wa kona a tsakela. Leswi vanhu a va nga hi rhambeli ngopfu emakaya ya vona hikwalaho ko chava maxaka kumbe vaakelani, hakanyingi a hi dyondza ni lava tsakelaka etindhawini leti hi hlanganeke na vona eka tona.

Minkandziyiso a yi pfumaleka swinene. Entiyisweni, eka malembe ma nga ri mangani, vandlha ra hina a ri ri ni buku yin’we ntsena ya Xirhaxiya leyi sekeriweke eBibeleni leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. Loko hi ri ensin’wini a hi tirhisa rungula leri hi ri dyondzeke ebukwini leyi, xisweswo a hi nga fanelanga hi yi nyika munhu la nga riki Mbhoni!

Loko mina ni munghana wa mina hi ri karhi hi chumayela ekusuhi ni kereke hi hlangane na Pyotr Batnya, la nga mufundhisi. Leswaku hi sungula bulo na yena, hi n’wi vutise leswaku hi nga yi xava kwihi Bibele. U te: “Na mina ndza yi tsakela Bibele.” Hiloko hi va ni bulo ro tsakisa. Siku leri landzeleke, hi tlhele hi hlangana na yena ekusuhi ni phaka, hiloko hi n’wi komba tluka leri kombisaka leswi nga endzeni ka buku leyi nge Ntiyiso kutani hi n’wi vutisa leswaku u tsakela ku bula hi xihloko xihi. Hiloko a hlawula lexi nge “Mikhuva Leyi Toloveriweke Leyi Nga Tsakisiki Xikwembu.” Hi ve ni bulo leri vuyerisaka leri nga endla leswaku a fambiseriwa dyondzo ya Bibele hi makwerhu wa xinuna.

Leswi a a hlomisiwe hi vutivi lebyi kongomeke bya Bibele, Pyotr u sungule ku vutisa vafundhisi lavan’wana swivutiso kutani a kuma leswaku va tsandzeka hambi ku ri ku hlamusela tidyondzo ta xisekelo ta Bibele! Endzhakunyana, Pyotr u tshike kereke kutani a tinyiketela eka Yehovha.

Hi 1991, mina na Pyotr hi tekanile kutani hi sungula ku phayona swin’we. Khombo ra kona, u file ekhombyeni ra movha endzhakunyana ka malembe ma nga ri mangani. Xana ndzi langutane njhani ni xiyimo lexi, lexi khomisaka gome? Lexi ndzi pfuneke ngopfu i ku hisekela ntirho wa nsimu, ndzi pfuna van’wana leswaku va tiva “Xikwembu xa nchavelelo hinkwawo.” (2 Kor. 1:3, 4) Entiyisweni, hi 1997, ndzi ve ni lunghelo ro hlawuriwa ku va phayona ro hlawuleka.

[Xifaniso]

Pyotr

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 200, 201]

A Ndzi Navela Hulumendhe Leyi Nga Ni Vululami

INDRA REITUPE

U VELEKIWE HI 1966

U KHUVURIWE HI 1989

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA A a ri Mukhomunisi kutani u sungule ku phayona hi 1990 naswona u pfune vanhu vo tlula 30 leswaku va khuvuriwa.

LOKO ndza ha kula a ndzi nga pfumeli eka Xikwembu kumbe eBibeleni. Nilokoswiritano, nkarhi hinkwawo a ndzi lwela leswi nga swinene, naswona a ndzi nga swi twisisi leswaku ha yini vanhu va tsandzeka ku simeka hulumendhe leyi nga ni vululami.

Loko ndzi hlangana ni Timbhoni ta Yehovha ro sungula, swi ndzi hlamarise ngopfu leswi ti nga ndzi komba swona eBibeleni. Leswi ti swi vuleke a swi twisiseka! Leswi ndzi swi dyondzeke hi Mfumo wa Xikwembu ni hi vululami lebyi Yesu a byi kombiseke swi ndzi khumbe mbilu. Hi 1989 ndzi khuvuriwile etiveni, naswona endzhakunyana ka tin’hweti ta tsevu ndzi ve phayona ra nkarhi hinkwawo. Enkarhini wolowo mina ni nuna wa mina a ho va ni n’wana wun’we. Endzhakunyana hi ve ni mahahla. Nuna wa mina Ivan na yena i Mbhoni ya Yehovha naswona hikwalaho ka nseketelo wa yena wa rirhandzu ndzi kote ku ya emahlweni ndzi phayona.

Loko vana va hina va ha ri vatsongo, minkarhini yo tala a ndzi chumayela hi xitshuketa eswitarateni ni le tiphakini. Entiyisweni, mahahla ya hina a ma endla swi olova ku chumayela hi xitshuketa hikuva a ma tsakisa vanhu, kutani sweswo a swi va endla va titwa va ntshunxekile ni ku tsakela ku vulavula na mina.

Loko ndzi ri karhi ndzi chumayela ephakeni le Riga, ndzi hlangane na Anna. A a tshame ebenceni a yimele ku sungula ka khonsati naswona se a a xave ni thikithi ro nghena. Hambiswiritano, a a lava ku dyondza swo tala hi leswi Bibele yi swi tshembisaka vanhu lerova a nga ha nghenanga ekhonsatini. Hi hlaye matsalwa swin’we kutani hi hlela ku tlhela hi hlangana ephakini. Endzhakunyana ka tin’hweti ta tsevu, Anna (la nga exineneni) u ve makwerhu wa hina wa moya naswona sweswi i muhundzuluxeri erhavini. Hakunene, mbilu ya mina yi khapakhapa hi ntsako loko ndzi anakanya hi ndlela leyi Yehovha a ndzi katekiseke ha yona entirhweni wa mina wo chumayela.

[Xifaniso]

Ndzi ri ni ndyangu wa mina

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 204, 205]

Va Fanele Va Xiye Leswi A Ndzi Ri Karhi Ndzi Swi Anakanya

ANDREY GEVLYA

U VELEKIWE HI 1963

U KHUVURIWE HI 1990

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA I phayona, tlhelo mulanguteri wa doroba ni mulanguteri wa xifundzha la khomelaka, loyi a nga yima na yena i Yelena nsati wakwe.

LOKO ndzi ri exitimeleni xo ya eRiga hi January 1990, vavasati vambirhi va ndzi vutise loko ndzi tshame ndzi hlaya Bibele. Va fanele va xiye leswi a ndzi ri karhi ndzi swi anakanya, hikuva a ku ri khale ndzi ri karhi ndzi lava ku hlaya Bibele kambe ndzi nga swi koti ku yi kuma. Ndzi nyike Indra Reitupe un’wana wa vavasati lava adirese ni nomboro ya mina ya riqingho. (Vona bokisi leri nga eka matluka 200-201.) Endzhakunyana ka masiku ma nga ri mangani, vavasati lava va tile naswona a ndzi va rindzele hi mahlo-ngati. Ndzi tsakisiwe hi vutshila bya vona byo tirhisa Bibele loko va hlamula swivutiso swa mina. Endzhakunyana ka sweswo, Pyotr Batnya khale ka mufundhisi loyi a veke phayona ra nkarhi hinkwawo, u sungule ku dyondza na mina Bibele.—Vona bokisi leri nga eka matluka 192-3.

Endzhaku ka tin’hweti ta mune ndzi ye ro sungula eminhlanganweni. Loko ku ri ximumu, kan’we hi n’hweti minhlangano a yi khomeriwa ekhwatini ku sukela hi awara ya khume nimixo ku ya fika nimadyambu hi awara ya tsevu. Vamakwerhu a va bula hi tinkulumo leti hlawuriweke eka xiyimiso xa Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni le ka tinkulumo ta Nhlangano wa Ntirho naswona hakanyingi a ku va ni loyi a khuvuriwaka, leswi vulaka leswaku a hi va ni nkulumo ya nkhuvulo ku nga si va nkarhi wo wisa.

Vutivi lebyi a ndza ha ku byi kuma swin’we ni rirhandzu leri vamakwerhu va ndzi kombeke rona eminhlanganweni swi ndzi tsakisile. A ndzi lava ku khuvuriwa hi ku hatlisa hilaha swi nga kotekaka hakona. Ndzi ve ni lunghelo rolero eku heleni ka n’hweti ya August lembe rero naswona ndzi khuvuleriwe etiveni.

Eku sunguleni ka va-1990, ndzi dyondze Bibele ni vanhu vo hlayanyana laha ndzi tirhelaka kona tanihi mumpfampfarhuti wa swifaniso ni muvatli. Van’wana va ve vamakwerhu va mina va moya. Hi 1992, Yehovha u ndzi tsakise ngopfu—nsati wa mina la rhandzekaka, Yelena, u ve makwerhu wa mina wa moya.

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 208]

Ndzi Tlhelele eTikweni Ra Rikwerhu Endzhaku Ka Malembe Ya 50

ĀRIJA B. LEIVERS

U VELEKIWE HI 1926

U KHUVURIWE HI 1958

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA I muaki wa le Latvia, u tshame ematikweni yo hlayanyana loko a nga si tlhelela eLatvia a ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu.

HI NKARHI wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Tatana u kunguhate leswaku ndyangu wa hina wu rhurha eLatvia. Ndzi hetelele ndzi tekiwile naswona mina ni nuna wa mina hi ye hi ya tshama eVenezuela. Loko ndzi ri kwale ndzi hlangane ni Timbhoni ta Yehovha ro sungula naswona ndzi pfumele ku fambiseriwa dyondzo ya le kaya ya Bibele hi makwerhu wa xisati la nga murhumiwa. Hi dyondze hi Xijarimani. Loko ndzi sungula ku ya eminhlanganweni ndzi dyondze Xipaniya, ku nga ririmi ra ximfumo ra le Venezuela.

Hi 1958 ndyangu wa ka hina wu rhurhele eUnited States kutani ndzi khuvuriwa endzhaku ka tin’hweti timbirhi. Loko nuna wa mina a file, mina ni n’wana wa mina wa nhwanyana hi rhurhele eSpaniya laha ndzi fikeke ndzi va phayona. Hi nkarhi wolowo Jenerala Franco a a hi khome hi voko ra nsimbhi naswona vanhu lava chavaka Xikwembu ni lava titsongahateke a va ri ni torha ra ntiyiso. Eka malembe ya mina ya 16 ndzi ri eSpaniya, ndzi ve ni lunghelo ro pfuna vanhu va kwalomu ka 30 leswaku va khuvuriwa.

Endzhaku ka ku hohloka ka Vukhomunisi bya Soviet hi 1991, ndzi endzele eLatvia kutani ndzi kuma leswaku a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Hi 1994 ku hetiseke leswi a ndzi swi navela, ku nga ku tlhelela etikweni ra rikwerhu leswaku ndzi ya phayona kona—se a ku hundze malembe ya 50 ndzi rhurhile.

Hakunene nsimu ya le Latvia a yi lunghekele ku tshoveriwa. Hi xikombiso, ndzi chumayele wanuna loyi a a kombele yin’wana ya tibuku ta hina. U vule leswaku, n’wana wa yena wa nhwanyana u rhandza timhaka ta moya naswona u lava ku ya n’wi nyika yona. Ndzi teke adirese ya yena, hiloko ndzi sungula dyondzo ya Bibele ni nhwanyana loyi kutani a khuvuriwa ku nga si hela lembe. Ndzi nkhensa Yehovha leswi a ndzi nyikeke lunghelo ni matimba yo phayona etikweni ra rikwerhu endzhaku ka nkarhi wo leha swonghasi.

[Xifaniso]

Loko ndza ha ri ni malembe ya 20 hi vukhale

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 216, 217]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA ELatvia

1916 Ku khuvuriwa Ans Insberg loyi a a ri mutluti. Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, u kombele vatsari va maphepha-hungu va le Latvia leswaku va n’wi nghenisela rungula leri twarisaka Mfumo wa Xikwembu eka phepha-hungu.

1920

1926 Ku simekiwa hofisi eRiga.

1928 Ku humesiwa xibukwana lexi nge Freedom for the Peoples, ku nga nkandziyiso wo sungula hi Xilatvia. Ku fika makhalipotiya yo huma eJarimani.

1931 Percy Dunham a vekiwa ku va mukongomisi wa rhavi.

1933 Nhlangano wa Swichudeni swa Bibele swa Matiko Hinkwawo (International Bible Students Association [IBSA]) wu tsarisiwa ximfumo.

1934 Hulumendhe yi pfala hofisi ya IBSA.

Ku hava swiviko swa ku sukela hi 1939 ku ya fika hi 1992.

1940

1940 Tiko ra Latvia ri wela eka matiko ya Soviet Union; va ka Dunham va boheka ku rhurha etikweni.

1951 Timbhoni ti hlongoleriwa eSiberia.

1960

1980

1991 Tiko ra Latvia ri tlhela ri tifuma.

1993 Ku fika varhumiwa vo sungula lava leteriweke eGiliyadi.

1995 Xihondzo xo Rindza xi kandziyisiwa kan’we hi n’hweti hi Xilatvia.

1996 Ku simekiwa Komiti ya Tiko eRiga.

1997 Ku hetiwa ku akiwa ka Holo ya Mfumo yo sungula le Jūrmala.

1998 Mavandlha mambirhi eRiga ma tsarisiwa ximfumo.

2000

2001 Ku hleriwa tsima ro sungula ro hlawuleka ra ntirho wo chumayela.

2004 Ku simekiwa rhavi eLatvia hi September 1.

2006 Ku hetiwa miako yo engetela rhavi; ku ni vahuweleri lava tlulaka 2 400 eLatvia lava hisekaka.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

2,000

1,000

1920 1940 1960 1980 2000

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 176]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Hofisi yo sungula ya Swichudeni swa Bibele eRiga a yi ri emuakweni lowu hi 1926

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Nkulumo leyi nge “Ntshunxeko Wa Vanhu” leyi vekiweke hi Xilatvia yi tise rungula leri tsakisaka hi 1928

[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Rees Taylor

[Xifaniso lexi nga eka tluka 180]

Ferdinand Fruck, u khuvuriwe hi 1927

[Xifaniso lexi nga eka tluka 180]

Heinrich Zech ni nkatakwe Elsa, va ri emahlweni ka xitolo xa vona eLiepaja

[Swifaniso leswi nga eka tluka 183]

Edwin Ridgewell (eximatsini) na Andrew Jack va ngungumerise minkandziyiso yi ya eLatvia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 183]

Percy na Madge va ka Dunham

[Xifaniso lexi nga eka tluka 183]

Vatirhi va le hofisini ni Timbhoni tin’wana hi va-1930

[Xifaniso lexi nga eka tluka 191]

Nxaxamelo wa mavito ya Timbhoni leti ntlawa wa KGB wu ti khomeke hi 1950. To tala ti rhumeriwe eSiberia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 191]

Le Siberia eku sunguleni ka va-1950

[Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Vamakwerhu a va yingisela tinkulumo leti akaka emoyeni eminhlanganweni leyikulu yo kota exilahlweni lexi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Pauls na Valija va ka Bergmanis va hundzuluxele “Xihondzo xo Rindza” hi Xilatvia, ivi va xi kopululela etibukwini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Vamakwerhu a va kota ku endla tikopi ta “Xihondzo xo Rindza” lexi tsariweke hi maletere lamatsongo (xo fana ni lexi kombisiweke laha) ivi va xi nyika van’wana

[Swifaniso leswi nga eka tluka 197]

Paulīne Serova u dyondzise Teofīlija Kalvīte ntiyiso, loyi a a ri muongori

[Xifaniso lexi nga eka tluka 199]

Yurii Kaptola hi 1981

[Xifaniso lexi nga eka tluka 199]

Namuntlha, a yime emahlweni ka khotso leri a nga tshama a pfaleriwa eka rona

[Swifaniso leswi nga eka tluka 202]

ENtsombano wa 1998 lowu nge “Ku Hanya Hi Ndlela Ya Xikwembu,” lowu veke wo sungula eLatvia, a ku ri ni ririmi ra mavoko

[Swifaniso leswi nga eka tluka 207]

Endzhaku ka tin’hweti tinharhu Jānis Folkmanis a nyikiwe sagwadi ro va nghwazi ya ku tlakula tinsimbhi eLatvia, u ve muhuweleri wa Mfumo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 207]

Loko Māris Krūmin̗š a ri khotsweni, u khongele Xikwembu ro sungula

[Xifaniso lexi nga eka tluka 210]

Dace Puncule u hlongoriwe exikolweni hikwalaho ko ala ku yimbelela tinsimu ta rixaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 210]

Yelena Godlevskaya u lovile endzhaku ko pomperiwa ngati hi nkani

[Xifaniso lexi nga eka tluka 210]

Valanguteri va swifundzha ni vasati va vona va aka mavandlha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Ndyangu wa Bethele ya le Latvia

[Swifaniso leswi nga eka tluka 215]

Komiti ya Rhavi hi 2006

Peter Luters

Anders Berglund

Hannu Kankaanpää

Juha Huttunen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Miako yinharhu ya rhavi leyi nga le Xitarateni xa Miera, le Riga

[Swifaniso leswi nga eka tluka 218]

Vanhu va Yehovha eLatvia se va chumayela va ntshunxekile

[Swifaniso leswi nga eka tluka 218]

Sinema leyi hisiweke hi ndzilo (eximatsini) yi hundzuriwe Tiholo ta Mfumo timbirhi (ehansi)