I Yini Lexi Vangaka Ku Lwa eNdyangwini?

“Ematshan’weni ya leswaku ndyangu wu va vuchavelo eka mintshikelelo, swiphiqo ni tihanyi ta vanhu va le handle, hakanyingi wu tikomba wu ri wona wu tisaka kumbe wu vangaka mintshikelelo leyi.”—The Intimate Environment—Exploring Marriage and the Family.

VULAVISISI bya mhaka ya ku lwa ka swirho swa ndyangu i mhaka ya manguva lawa. Vulavisisi lebyikulu bya ha ku endliwa eka malembenyana ya sweswi. Vuyelo bya vulavisisi byo tano bya hambana-hambana, kambe swiyimo swa xisekelo leswi vangaka ku lwa emindyangwini swi kumiwile. A hi kambisiseni swin’wana swa swona.

Xana Ndyangu Wu Na Nkucetelo Wihi?

Valavisisi vo tala va kume leswi: “Loko mpatswa lowu va wu kambelaka wu ri lowu tshamelaka ku lwa, vana va kona na vona va tala ku lwa hi voxe, va tlhela va lwa ni vatswari va vona.”

Ku languta vanhu va lwa endyangwini hi koxe ku ni nkucetelo wo karhi eka n’wana. “N’wana la vonaka mana wakwe a biwa swi fana ni loko n’wana yoloye ku biwa yena,” ku vula muongori John Bradshaw. Muntshwa un’wana la vuriwaka Ed a a nga tsaki ku vona tata wakwe a ba mana wakwe. Hambi swi ri tano, hambi loko a a nga swi xiyi, a a ri karhi a dyondza leswaku vavanuna va fanele va lawula vavasati ni leswaku loko va ta kota ku endla sweswo, vavanuna va fanele va va xungeta, va va vavisa ni ku va tsongahata. Loko se a kurile, Ed u tirhise tihanyi ni vukarhi lebyi eka nsati wakwe.

Hi vutlharhi, vatswari van’wana va alela vana va vona ku hlalela nyimpi eka thelevhixini, sweswo i swinene. Kambe vatswari va fanele va tivonela swinene loko ku tiwa eka mahanyelo ya vona vini, tanihi leswi va nga xikombiso eka vana va vona lava amukelaka xin’wana ni xin’wana.

Xana Gome Ri Na Xiphemu Xihi?

Ku tika nyimba, ku pfumaleka ka ntirho, ku fa ka mutswari, ku rhurha, vuvabyi ni swiphiqo swa timali swi vanga gome, ku katsa ni swilo swin’wana. Vanhu vo tala va langutana na rona gome handle ko pfuxa madzolonga. Hambi swi ri tano, eka van’wana gome ri nga va endla va pfuxa madzolonga, ngopfu-ngopfu loko ri fambisana ni swivangelo swin’wana. Hi xikombiso, ku khathelela mutswari la kuleke—ngopfu-ngopfu loko mutswari a vabya—hakanyingi swi endla la n’wi langutelaka a n’wi khoma hi ndlela yo biha hikwalaho ko karhatiwa hi vutihlamuleri byin’wana bya ndyangu.

Ku kurisa vana swi vanga gome. Xisweswo, ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha ku andza hi ku ya hi vukulu bya ndyangu. Nakambe, vana va nga endla leswaku ku holova ka vatswari ku andza, hikuva “i ku phikizana hi vana loku hakanyingi ku endlaka vatekani va lwa,” hi ku vika ka Behind Closed Doors.

Langutelo Leri Hoxeke Exikarhi Ka Vaxisati Ni Vaxinuna

Dan Bajorek, loyi a fambisaka ntlawa lowu tsundzuxaka le Canada, u vula leswaku vavanuna va tihanyi, va ni langutelo leri hoxeke hi vavasati: “Ku nga khathariseki leswaku i va rixaka rihi, va kula va tiva leswaku vavanuna i Tihosi.” Hamish Sinclair, loyi a fambisaka nongonoko wo kambela vavanuna va tihanyi, u vula leswaku vavanuna va leteriwe leswaku va le henhla ka vavasati ni leswaku i mfanelo ya vona “ku va xupula, ku va laya kumbe ku va xungeta.”

Ematikweni man’wana, wanuna u tekiwa a ri na mfanelo yo khoma nsati wakwe tanihi nchumu wo karhi, tanihi hi xin’wana xa swingolongondzwana swakwe. Ku lawula ni ku tshikelela kakwe nsati, ku tekiwa tanihi loku ku n’wi endlaka wanuna ni ku va la xiximekaka. Hakanyingi vavasati va fumbuteriwa kumbe ku khomiwa hi ndlela yo biha, naswona tihuvo ti swi ba hi makatla, hikuva i nawu wa kona eka matiko yo tano. Wanuna u le henhla, naswona wansati u le hansi; u fanele a yingisa wanuna hi ku helela ku nga khathariseki leswaku a nga xiximeki, u ni vukarhi, mona kumbe vutianakanyi.

Muviki wa thelevhixini ya CBS, Morley Safer u vike leswi malunghana ni tiko rin’wana ra le Amerika Dzonga: “Le Latin Amerika a ku kona laha dyondzo ya leswaku wanuna i hosi yi andzeke ku fana na kona . . . Yi tirha kun’wana ni kun’wana ku katsa ni le tihubyeni, laha hikwalaho ko lwela ku dzuneka kakwe, wanuna a tiendlelaka xin’wana ni xin’wana handle ko chava ku xupuriwa, ngopfu-ngopfu loko muhlaseriwa a ri wansati.” U vule leswaku “a yi kona ndhawu leyi yi tekelaka vavasati ehansi” ku fana ni tiko leri. Kambe vuhosi bya wanuna ni ku tshikeleriwa ka vavasati ku andzile. A ku le tikweni rin’we ntsena, ku nga khathariseki leswaku ku ni matimba ku fikela kwihi kwalaho.

Minna Schulman, murhangeri wa ndzawulo yo langutana ni timholovo ta le mindyangwini ni ndzawulo ya maphorisa le New York, u vule leswaku vukarhi i xitirho xa vavanuna xo lawula ni ku kombisa matimba ni vulawuri eka wansati. U engeterile a ku: “Nyimpi ya le ndyangwini hi yi vona ku ri ku tirhisiwa ko biha ka matimba ni vulawuri.”

Van’wana lava bukutelaka vavasati, va tala ku tivona va nga pfuni nchumu, leswi swi endla ni vasati va vona va titwa va nga pfuni nchumu. Loko va va ba, va tivona va ri xokarhi, va tivona va tlhakukilenyana naswona va ri na vulawuri eka munhu un’wana. Va vona onge leswi swi va endla va vonaka va ri vavanuna. Kambe xana swi tano? Leswi va xanisaka vavasati lava tsaneke enyameni, xana swi va endla vavanuna va matimba hakunene, kumbe xana swi va kombisa va ri vavanuna lava nga pfuniki nchumu? Xana hakunene munhu wa xinuna wa matimba swi n’wi endla a va wanuna loko a fumbutela munhu wa xisati la tsaneke, ni la nga swi kotiki ku tlherisela? Wanuna wa mahanyelo lamanene u anakanyela ni ku twela lava tsaneke ni lava nga riki na matimba vusiwana, a nga va xanisi.

Xin’wana lexi kombisaka vuhunguki bya muxanisi, hi leswi a talaka ku sola nsati, a vula leswaku hi yena a n’wina endlaka a n’wi ba. A nga ha vula a ku: ‘Nchumu wo karhi a wu wu endlanga kahle. Hi yona mhaka leyi ndzi ku baka.’ Kumbe: ‘Swakudya swi hlwerile, kutani ndzi ku nyika leswi swi ku faneleke.’ Muxanisi yena u ri, i xihoxo xa wansati. Kambe, a ku na xihoxo xa munghana loyi un’wana lexi n’wi nyikaka xivangelo xo n’wi ba.

Xana Xihoko Xi Na Nkucetelo Wo Karhi?

Tanihi leswi xihoko xi hungutaka ku tikhoma naswona xi engetelaka ku tirhisa mintlhaveko, a swi hlamarisi leswi van’wana va vulaka leswaku xi nga vanga vukarhi. Hakanyingi munhu wa swi kota ku lawula mintlhaveko ya vukarhi loko a nga dakwanga, kambe loko a byi kile, wa kariha. Xihoko xi bvinya mianakanyo yakwe ivi xi herisa vuswikoti byakwe byo lawula vukarhi.

Hambi swi ri tano, van’wana va vula leswaku xiphiqo lexi xi vangiwa swinene hi gome ku tlula xihoko hi xoxe. Va vula leswaku munhu la tirhisaka xihoko leswaku a langutana ni gome, wa fana ni munhu la tirhisaka vukarhi ku endla leswi fanaka. Leswi swi vula leswaku muxanisi loyi, a nga va ni tihanyi to tano, hambi a nwile kumbe a nga nwanga. Kambe, ku nga khathariseki leswaku xivangelo hi xihi emhakeni leyi, xihoko a xi nge yi miyeti mintlhaveko ya munhu kambe hi ntolovelo xa yi pfuxa.

Ndlela Leyi Swihaxa-mahungu Swi Nghenisaka Xandla Ha Yona

Thelevhixini swin’we ni ndhawu ya tibayisikopo, hi ku vula ka van’wana, swi khutaza ku tshikeleriwa ka vavasati hi vavanuna naswona swi dyondzisa leswaku nyimpi i ndlela leyinene yo langutana ni timholovo ni vukarhi. “Le ndzeni-ndzeni ka mina a swi ndzi tsakisa loko ndzi vona bayisikopo ya Rambo,” ku vula mutsundzuxi un’wana wa mindyangu. “Hambi leswi mina [hi vumina] tanihi munhu la kuleke, la nga muhlayisi wa nawu, ndzi chavisiweke hi ndlela leyi Rambo a dlayeke vanhu vo tala swonghasi ha yona, kambe, mintlhaveko ya mina [ya le ndzeni] ya vun’wana a a yi navela leswaku a hambeta a dlaya.”

Tanihi leswi vana hi magidi ya tiawara va langutaka thelevhixini leyi kombisaka vukarhi bya ntsandza-vahlayi, ku pfinya ni ku tsongahatiwa ka vanhu van’wana, ngopfu-ngopfu vavasati, a swi hlamarisi leswi van’wana loko va kurile, va endlaka swilo sweswo swo biha eka van’wana. A ku khumbeki vana ntsena, ni lavakulu va khumbeka.

Nakambe, ngopfu-ngopfu eka malembe ya sweswinyana, mpimo wa vukarhi lebyi voniwaka, ku tikhoma ko biha ni ku tsongahatiwa ka vavasati hi laha swi kombisiwaka ha kona eka thelevhixini ni le ka tibayisikopo, swi andze hi ndlela leyi hlamarisaka. Handle ko kanakana, leswi hi swona swi andzisaka vukarhi bya le mindyangwini. Hi laha ntlawa wun’wana lowu lavisisaka wu vuleke ha kona, “mahanyelo ya tihanyi . . . ma vangiwa swinene hi ku hlalela vukarhi.”

Vuyelo Bya Ku Tihambanisa

Vanhu vo tala namuntlha a va ha vonani, va ni xivundza. Switolo leswikulu ni switolo swa mbhukuto, swi endla leswaku vanhu va nga ha xavi eka switolo swa le kusuhi leswi nga ni vanhu lava nga ni vunghana, lava tolovelekeke. Ku pfuxetiwa ka madoroba, swiphiqo swa ikhonomi ni ku pfumaleka ka mintirho swi endla mindyangu yi tshama yi ri varhurhi. Ku lwa ka vandyangu ku andze swinene eka vanhu lava nga tolovelanangiki ngopfu ni vanhu va ndhawu leyi va nga eka yona.

James C. Coleman, ebukwini yakwe leyi nge Intimate Relationships, Marriage, and the Family, wa hlamusela leswaku ha yini a anakanya leswaku lexi hi xona xivangelo xa kona. U ri loko u ri wexe, ku hunguteka mabulo lama akaka van’wana, naswona swi endla muxanisi a tikeriwa ku langutana ni xiyimo xakwe kahle ni ku kombela mpfuno eka munghana la n’wi tshembaka. Ku pfumaleka ka vanghana ni maxaka ya le kusuhi lama nga tirhaka tanihi vatsundzuxi swi endla munhu a endla xin’wana ni xin’wana hi ku olova, tanihi leswi mianakanyo yakwe ya siku na siku yi nga kanetiwiki hi munhu, la n’wi tivaka kahle. Swi hi laha Swivuriso 18:1 yi vulaka ha kona: “Munhu l’a tihlawulaka e ka v̌aṅwana o lav̌a ku tiṭakisa ntsena, wa hlunamela hikwaŝo le’ŝi nga ni fanelo.”

Mpfuno Eka Ndyangu Lowu Lwaka

Hi bule ntsena hi xiphemu xin’wana xa tinhlamuselo leti nyikeriweke malunghana ni ku lwa ka le ndyangwini. Ka ha ri na tin’wana. Leswi se hi voneke swin’wana swa swivangelo swa kona, sweswi a hi kambisiseni ntlhantlho wa kona. Loko u ri endyangwini lowu nga ni madzolonga, xana ku khomana hi ndlela yo biha ku nga herisiwa njhani? Bibele yi ri yini? Xana ku khomana ko biha eka swirho swa ndyangu ku ta pfuka ku herile? Xihloko lexi nga le ka tluka 10 xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ku Pfindlusa Mintlhaveko Ku Banana Hi Rhanga Ro Hisa

EKA nhlaselo wa ku lwa kunene, ku tirhisiwa swibakele; eka nhlaselo wa mintlhaveko ku tirhisiwa marito. Lexi hambanaka i matlhari lama tirhisiwaka. Swi hi laha Swivuriso 12:18 yi nge: “L’a v̌ulaka ŝa hav̌a wa tlhav̌a kukota tlhari; kambe nomu wa lo’wo tlhariha wa hanyisa.”

Xana khombo ra ku pfindlusiwa ka mintlhaveko, ku katsa ni ku ‘tlhava ka tlhari’ ri kule ku fikela kwihi? Dok. Susan Forward wa tsala: “Vuyelo bya fana ni bya ku biwa [hi mavoko]. U chava hi ndlela leyi fanaka, u titwa u nga ri na mpfuno naswona u ri le ku vavisekeni lokukulu” hi tlhelo ra mintlhaveko.

Ku pfindlusiwa ka mintlhaveko exikarhi ka vatekani: “Ku lwa exikarhi ka mpatswa lowu tekaneke a ko va mhaka ya mavoko ntsena. Nyimpi leyi kumbexana yi tlulaka hinkwato, i ya marito ni mintlhaveko,” ku vule muhlaseriwa un’wana wa nkarhi wo leha. Nxaniso wu nga katsa ku duvuleriwa, ku holoveriwa, ku tshamela ku sandziwa, tinhlamba leti tsongahataka ni ku tshembisiwa ku biwa kunene.

Marito ya ku duvulela lama tsongahataka, lama khomisaka munhu tingana kumbe lama chavisaka ma nga vavisa swinene. Eku sunguleni marito lama tsongahataka, lama onhaka vito ra un’wana, ma nga vonaka ma nga ri na khombo, tanihi mati lama tshonelaka eribyeni. Kambe munhu u hatlisa a tivona a nga pfuni nchumu. Wansati un’wana u te: “Loko a ndzo kota ku tihlawulela eka ku biwa kunene hi mavoko ni ku biwa hi marito, a ndzi ta hlawula ku biwa hi mavoko, phela, wa swi kota ku vona swivati swa kona, naswona vanhu va swi kota ku ku twela-vusiwana. Kasi ku biwa hi marito, ko ku pengisa ntsena. Timbanga ta kona a ti vonakali. Ku hava loyi a khathalaka.”

Ku pfindlusiwa ka mintlhaveko ya n’wana: Leswi swi nga ha katsa ku tshamela ku sandziwa ni ku tsongahatiwa hi xivumbeko, vutlharhi, xiyimo xa timali kumbe nkoka wa n’wana tanihi munhu. Ku duvulela swa onha hakunene. Hakanyingi vana va teka leswi vuriwaka hi ku duvulela tanihi nchumu wa xiviri, a va hambanyisi exikarhi ka leswi swi nga swa ntiyiso ni leswi ngo vuleriwa “ku tsakisa vanhu.” Sean Hogan-Downey dokodela wa ndyangu u te: “N’wana u twa ku vava, kambe vanhu hinkwavo va hleka, ivi a sungula ku ka a nga ha yi tshembi mintlhaveko ya yena.”

Xisweswo, minkarhi yo tala, ku ni ntiyiso wun’wama eka marito ya mutsari wa switsalwana ni matimu wa le Scotland, Thomas Carlyle, loko a te: “Sweswi ndza swi xiya leswaku ku duvulela, kahle-kahle i ririmi ra Diyavulosi; hikwalaho, ni khale a ndzi swi sola hi laha ku heleleke.”

Joy Byers, mutivi wa ta ku xanisiwa ka vana, u ri: “N’wana a nga dlayiwa hi ku n’wi xanisa hi mavoko, kambe u nga ha dlaya ni vumunhu bya yena, hi marito yo biha ya vatswari lama hambetaka ma vuriwa.” Magazini lowu nge FLEducator wu ri: “Ku hambana ni mafelangati lama nga voniwaka ivi ma hola, nxaniso wa mintlhaveko wu cinca mianakanyo ni vumunhu bya n’wana hi ndlela leyi nga vonakiki, leswi swi nga hundzulaka vuyena ni ndlela leyi a tikhomaka ha yona exikarhi ka vanhu van’wana, vutomi bya yena hinkwabyo.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku tolovelana ni madzolonga, swi ma khumba swinene mahanyelo ya n’wana loko se a kurile