Ha Yini Vavanuna Va Ba Vavasati?

VATIVI van’wana va vula leswaku vanhu lava dlayaka vavasati ngopfu, i swigangu swa vona. Ku endliwe vulavisisi byo hlayanyana hi xikongomelo xo herisa ku xanisiwa ka vavasati hi vanuna va vona. I wanuna wa njhani la xanisa nsati wakwe? U kule njhani? Xana a a rhandza tinyimpi loko ma ha gangisana? Xana wanuna yoloye a xanisaka nsati wakwe wa pfuneka loko madokodela ma n’wi tshungula?

Vativi va lemuke leswaku vanhu lava va xanisaka vasati va vona a va fani. Un’wana a nga n’wi xanisi ngopfu nsati wakwe. A nga n’wi bi nsati wakwe naswona a nga tiveki hi ku tshamela ku xanisa nsati wakwe. Loko ku ri yena, a nga ehleketi hi ku ba nsati hikuva mhaka ya ku ba nsati ku va ku ri nhlohlotelo wa vanhu van’wana. Kasi hala tlhelo, ku ni un’wana loyi a tshamelaka ku xanisa nsati. A nga na mhaka, u tshamela ku n’wi xanisa.

Kambe, mhaka ya leswaku vaxanisi va vavasati va tirhisa tindlela to hambana-hambana ku va xanisa, a swi vuli swona leswaku tindlela tin’wana a ti bihanga. Phela, ndlela yin’wana ni yin’wana ya ku xanisa vavasati yi nga va vavisa—hambi ku ri ku va dlaya. Hikwalaho, mhaka ya leswaku un’wana a nga na madzolonga ngopfu kumbe a ma bihanga ngopfu loko ma pimanisiwa ni man’wana, a yi endli leswaku ma amukeleka. A ku kona ku xanisiwa ka vavasati loku “amukelekaka.” Kutani ke, i yini lexi nga endlaka leswaku wanuna a ba nsati loyi a fungheke leswaku u ta n’wi rhandza vutomi byakwe hinkwabyo?

Nkucetelo Wa Ndyangu

A swi hlamarisi leswi vavanuna vo tala lava xanisaka vasati va vona, va kuleleke emindyangwini leyi nga ni madzolonga. Michael Groetsch, la heteke malembe lama tlulaka 20 a kambisisa ku xanisiwa ka vavasati, wa tsala: “Vanhu vo tala lava xanisaka vasati va vona va kulele ‘emakaya ya tinyimpi. Loko va ha ri tincece ni swihlangi, va kulele emakaya lama madzolonga ni ku tseketselana a swo va ‘tshamelo maxelo.’” Hi ku ya hi mutivi un’wana, wanuna la kuleleke endhawini yo tano “a nga tekelela mukhuva wa tata wakwe wo venga vavasati. Mufana u dyondza leswaku wanuna hi yena a faneleke a lawula vavasati minkarhi hinkwayo, nileswaku ndlela yo kota ku va lawula i ku va chavisa, ku va vavisa ni ku va tsongahata. Hi nkarhi lowu fanaka, ndlela ntsena leyi nga ta endla leswaku a tsakeriwa hi tata wakwe, i ku endla leswi tata wakwe a swi endlaka.”

Bibele yi swi veka erivaleni leswaku ku tikhoma ka mutswari ku nga n’wi khumba n’wana swinene, hi ndlela leyinene kumbe yo biha. (Swivuriso 22:6; Vakolosa 3:21) Ina, xiyimo xa le kaya a xi endli leswaku swi fanele leswaku wanuna a xanisa nsati wakwe, kambe xo hi pfuna ku vona ntsena lomu timbewu ta madzolonga ti byariweke kona.

Nkucetelo Wa Ndhavuko

Ematikweni man’wana, ku ba wansati swi tekiwe swi ri ntolovelo, naswona swa amukeleka. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Etindhawini to tala vanhu va tiva leswaku wanuna u ni mfanelo ya ku ba nsati wakwe kumbe ku n’wi kayakayisa.”

Hambi ku ri ematikweni lama ku xanisiwa ka vavasati ku nga amukelekiki eka wona, vanhu vo tala va hambeta va va ba. Ndlela ya vuphukuphuku leyi vavanuna van’wana va ehleketaka ha yona, yi tsema nhlana. Hi ku ya hi magazini wa Weekly Mail and Guardian wa le Afrika Dzonga, nkambisiso lowu endliweke eCape Peninsula, wu kume leswaku vavanuna vo tala lava vulaka leswaku a va va xanisi vavasati va vona a va vona onge ku ba wansati a swi amukeleka naswona sweswo a hi madzolonga.

Swi le rivaleni leswaku langutelo ro tano lero biha ri sungula evuhlangini. Hi xikombiso, le Britain, nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku 75 wa tiphesente ta vafana lava sukelaka emalembeni ya 11 na 12, va vona onge ku ba wansati swa amukeleka loko a ku vungunyile.

Ku Xanisa Vavasati A Swi Amukeleki

Timhaka leti andlariweke laha henhla to pfuna ntsena ku hlamusela ku xanisiwa ka vavasati, kambe a ti endli leswaku swi amukeleka. Loko hi veka mhaka hi ku kongoma, ku ba nsati i xidyoho lexikulu emahlweni ka Xikwembu. ERitweni ra xona, ku nga Bibeleni, ha hlaya: “Vavanuna va fanele ku rhandza vasati va vona ku fana ni mimiri ya vona. Loyi a rhandzaka nsati wakwe wa tirhandza, hikuva a nga kona munhu loyi a tshameke a venga nyama yakwe; kambe wa yi wundla ni ku yi khathalela, hilaha Kreste na yena a endlaka hakona evandlheni.”—Vaefesa 5:28, 29.

Bibele yi profete khale leswaku “emasikwini yo hetelela” ya mafambiselo lawa ya swilo, vanhu vo tala va ta “xanisa van’wana,” va “nga ri na rirhandzu ra ntumbuluko,” naswona va ta “leva.” (2 Timotiya 3:1-3; The New English Bible) Ku andza ka ku xanisiwa ka vavasati ko va xikombiso xin’wana xa leswaku hi hanya enkarhini lowu hlamuseriweke evuprofetweni lebyi. Kambe hi nga endla yini ku pfuna vanhu lava xanisiwaka? Xana wu kona ntshembo wa leswaku vanhu lava xanisaka vasati va vona va nga cinca langutelo ra vona?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Wanuna la xanisaka nsati wakwe wa fana ni munhu la beke munhu un’wana la nga n’wi tiviki.”—When Men Batter Women

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vavanuna Lava Nga Vamakhonya Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Le Latin Amerika, vavanuna lava tshamaka ematikweni lama tirhisaka Xinghezi va vitaniwa “vavanuna lava nga vamakhonya.” Xiga lexi xi kombetela eka vavanuna lava tikukumuxaka naswona va xanisaka vavasati. Kambe vavanuna lava nga vamakhonya a va kumeki eLatin Amerika ntsena, hilaha swiviko leswi landzelaka swi kombisaka hakona.

Egipta: Nkambisiso lowu endliweke tin’hweti tinharhu le Aleksandriya wu kombise leswaku lexi hi xitalo xi endlaka leswaku vavasati va vaviseka, i madzolonga ya le kaya. Hi wona lama endlaka leswaku vavasati lava endlaka 27,9 wa tiphesente va ya lava vutshunguri.—Résumé 5 of the Fourth World Conference on Women.

Thailand: Le dorobeni lerikulu ra Bangkok, vavasati lava endlaka 50 wa tiphesente lava tekiweke va biwa nkarhi ni nkarhi.—Pacific Institute for Women’s Health.

Hong Kong: “N’wexemu, nhlayo ya vavasati lava vulaka leswaku va biwe hi vavanuna va vona yi engeteleke hi tiphesente leti tlulaka 40.”—South China Morning Post, July 21, 2000.

Japani: Nhlayo ya vavasati lava lavaka vutumbelo yi tlakuke ku suka eka 4 843 hi 1995 ku ya eka 6 340 hi 1998. “Lava ringanaka n’we-xa-nharhu va vule leswaku a va lava vutumbelo hikwalaho ka ku biwa hi vavanuna va vona.”—The Japan Times, September 10, 2000.

Britain: “Eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta tsevu, le Britain, vavasati va pfinyiwa, va biwa kumbe ku tlhaveteriwa. Hi ku ya hi xiviko xa Maphorisa ya le Scotland, “maphorisa ma kuma tinqingho leti ringanaka 1 300 leti humaka eka vanhu lava hlaseriweke hi madzolonga ya le kaya siku ni siku—leswi vulaka leswaku ti le henhla ka 570 000 hi lembe. Eka tinqingho teto, leti ringanaka 81 wa tiphesente, i ta vavasati lava hlaseriwaka hi vavanuna.”—The Times, October 25, 2000.

Peru: Swiviko swa milandzu hinkwayo leyi vikiwaka emaphoriseni i milandzu ya vavanuna lava beke vasati va vona.—Pacific Institute for Women’s Health.

Rhaxiya: “Hi lembe rin’we ntsena, vavasati va le Rhaxiya lava ringanaka 14 500 va dlayiwe hi vavanuna va vona, kasi van’wana lava ringanaka 56 400 va lamatiwile kumbe ku vavisiwa ngopfu etinyimpini ta le makaya.”—The Guardian.

Chayina: Profesa Chen Yiyun, mukongomisi wa Ndzawulo ya Timhaka ta Mindyangu ya le Jinglun u ri: “Xiphiqo lexi xa ha ku sungula. Xiphiqo lexi xi engeteleka hi rivilo lerikulu emadorobeni. A va ha ri na mhaka ni vaakelani, loko va lava ku lwa, vo lwa.”—The Guardian.

Nicaragua: “Nhlayo ya vavasati lava biwaka eNicaragua yi ya yi engeteleka. Nkambisiso wun’wana wu kombisa leswaku n’wexemu ntsena, vavasati lava endlaka 52 wa tiphesente va le Nicaragua va biwe hi vavanuna va vona.”—Mahungu ya BBC.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Leswi Vangelaka Madzolonga

Hi ku ya hi nkambisiso lowu endliweke hi Richard J. Gelles wa le Yunivhesiti ya Rhode Island, eU.S.A., leswi landzelaka hi swona leswi endlaka leswaku vavanuna va ba vavasati ni ku va twisa ku vava emintlhavekweni:

1. Wanuna loyi u swi toloverile ku lwa ni va le kaya.

2. Wanuna loyi i mahlalela.

3. Wanuna loyi u tirhisa swidzidzirisi kan’we hi lembe.

4. Loko a ha tshama eka vona, u vone tata wakwe a hima mana wakwe.

5. Va tshama swin’we va nga tekananga; va lo tlhakisana.

6. Loko wanuna loyi a tirha, u endla ntirho wa xiyimo xa le hansi.

7. Wanuna loyi a nga dyondzekanga.

8. Wanuna loyi u le xikarhi ka malembe ya 18 na 30 hi vukhale.

9. Un’wana wa vatswari va yena, kumbe havumbirhi bya vona, a va tshamela ku ba vana ekaya.

10. Wanuna loyi i xisiwana.

11. Wanuna ni wansati wa kona va huma eka mindhavuko leyi nga faniki.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Madzolonga ya le kaya ma nga va khumba swinene vana