Mpunga—Xana U Wu Lava Wu Swekiwile Kumbe Wu Nga Swekiwanga?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE INDIA

‘XANA mpunga u wu dya wu swekiwile kumbe wu nga swekiwanga?’ Xolexo i xivutiso lexi wena tanihi muendzi u nga ha vutisiwaka xona ekaya ra Maindiya. Le India, kwalomu ka 60 wa tiphesente ta mpunga lowu dyiwaka, wa fuhuriwa (ku virisanyana katsongo). Kambe swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku ematikweni ya le Vupela-dyambu, kwalomu ka un’wana ni un’wana u dya leswi Maindiya ma swi vitanaka mpunga lowu nga swekiwangiki!

Leswi hinkwaswo a swi nge hlamarisi loko u xiya leswaku a hi vulavuli hi ndlela yo lunghiselela mpunga leswaku wu dyiwa, kambe hi vulavula hi ndlela leyi Maindiya ma yi tirhisaka ku lunghiselela tindzoho ta mpunga loko ti ri karhi ti tshoveriwa. Kutani, ku endliwa yini eku lunghiseleleni koloko, naswona ha yini? Ku tshinela ekusuhi loko mpunga wu lunghiseleriwa tanihi tindzoho ta swakudya swi ta nyikela nhlamulo leyi twisisekaka.

Swakudya Swa Siku Na Siku Swa Timiliyoni

Vuyimburi ni tirhekhodo ta khale ti kombisa leswaku mpunga a wu rimiwa eIndia ni le China le ndzhaku, hi lembe ra gidi ra vunharhu B.C.E. Vaaki va khale va le India a va wu vitana dhanya, kumbe “muhanyisi wa rixaka ra vanhu.” Ra ha ri vito leri faneleke hikuva vanhu vo tala va hanya hi mpunga ku tlula swakudya swihi na swihi leswi rimiwaka. Vo tala va vanhu lava va tshama eAsia, laha hi ku ya hi musunguri un’wana, vanhu vo tlula 600 wa timiliyoni va kumaka hafu ya tikhilojulu eka mpunga ntsena, eka swakudya swa vona swa siku na siku, ni laha mpunga wo tlula 90 wa tiphesente wa misava hinkwayo wu byariwaka ni ku dyiwa kona.

Ndhawu yo tsakama leyi hisaka, ya le non’wini wa nambu wa Ganges i yin’wana ya tindhawu laha mpunga wu byariwaka kona emisaveni. Mpfula yo tala ni maxelo yo kufumela, ku katsa ni vatirhi vo tala, swi yi endla ndhawu leyi faneleke yo byala mpunga. A hi amukeleni xirhambo xa vanghana va hina lava tshamaka emutini wa le xifundzheni lexi ivi hi vona ku tshoveriwa ni ku lunghisiwa ka mpunga.

Ku Tshovela Masimu Ya Mpunga

Bazi ra hina ri hi yisa le Jaidercote eBengal Vupela-dyambu, kutani hi ya mahlweni ni riendzo ra hina hi nghena le ndzeni hi golonyi ya mavhilwa manharhu leyi kokiwaka hi munhu. Hi ku hatlisa hi vona ntirho lowu lavaka matimba emasin’wini. Laha ku hava ndhawu ya muchini wo tshovela! Ematshan’weni ya sweswo, vatatana, vafana, vamalume ni vamakwavo va khomekile emasin’wini ya mpunga hi vutshila, va tsema mahlanga ma nga ri mangani hi vukheta hi nkarhi wun’we hi masikelo lamatsongo. Un’wana wa vatshoveri loko a vona khamera ya hina u hatlisa a boha xikatsa xa yena hi ntambhu ya byanyi ivi a xi yimisela ehenhla a yimeka. Hi hlekisiwa hi ndlela leyi vanhu va muti lowu va nga tolovela ku tekiwa swifaniso ha yona.

Swikatsa swi siyiwa edyambyini leswaku swi ta oma siku rin’we kumbe mambirhi. Kutani swirho leswitsongo swa ndyangu swi nga ha pfuna ku yisa tinyandza letitsongo ta swikatsa leswi omeke va swi dzenengele kahle etinhlokweni ta vona.

Eku heteleleni, hi fika eximutanini. “Kunjhani Dada?” hi pfuxela muendzeriwa wa hina, hi ku tirhisa rito ro kombisa xichavo. Ku n’wayitela ka yena ka hi tiyisekisa leswaku hinkwaswo swi famba kahle, kutani hi vona nsati wa yena a hatla a suka a ya lulamisa tiya.

Loko ha ha nwa tiya ya hina ya ni mixo, hi vutisa leswaku a wu ri njhani ntshovelo wa lembe. “A wu nga bihanga ngopfu,” u hlamula hi ndlela ya ku tikhoma ka varimi, kambe u tlhela a rila hi leswaku hikwalaho ko tirhisiwa ka timbewu leti humesaka swinene emalembeni ya sweswinyana, masimu ya tikerisiwa ngopfu. Eku sunguleni a ma humesa ntshovelo wo hlamarisa, kambe sweswi swilo swi cincile. Tikhemikhali to nonisa leti lavekaka ta timbewu leti humesaka swinene ta durha, naswona a nga swi koti ku ti xava.

Ku Bula Ni Ku Fuhula

Loko hi heta ku dya swakudya swo khomisa nyoka, hi khutaza ndyangu ku ya emahlweni ni ntirho wa vona wo tshovela, lowu hi teleke ku ta wu hlalela. Emutini lowu ana ku bula se ku endliwile. Emutini lowu nge kusuhi ni laha hi nga kona vavasati va khomekile. Va ba swikatsa swa vona etshaleni ra musengele ivi va tshika tindzoho ti wela ehansi hi timbhovo leti nga kona. Mahlanga lama saleke ma pakiwa ma endla nhulu.

Mpunga lowu nga gayiwangiki, lowu nakambe wu tiviwaka tanihi mpunga lowu buriweke, wu funengetiwa hi makamba lama tsindziyeleke lama nga gayekiki ekhwirini. Kutani eka lava tsakelaka mpunga lowu nga swekiwangiki, goza rin’we ntsena ro hetelela i ku tlhorhela kumbe ku susa makhamba, kumbexana ku susanyana mungu ivi wu tlhela wu gayiwanyana loko wu ta yisiwa emakete wa matiko mambe lowu nga ni vuxiyaxiya lebyikulu.

Hambi swi ri tano, leswi tshoveriwaka laha a swi rhumeriwi kun’wana, kambe swi ta dyiwa hi mindyangu ya varimi. Va veka tindzoho ta vona endzeni ka tikri, kumbe dulu leri fuleriweke hi byanyi leri pimeke va ndyangu. Vanhu va le nambyeni wa Ganges hi ntolovelo va dya mpunga lowu fuhuriweke, kambe hi vungunya muendzeriwa wa hina, hi ringanyeta leswaku u fanele ku endla mpunga lowu nga swekiwangiki lembe leri.

U angula a ku: “A swi nge lunghi sweswo. Endhawini leyi hi tolovele mpunga lowu swekiweke, naswona lowu nga swekiwangiki a wu dyeki ku fana ni lowu.”

Hi twe leswaku mpunga lowu swekiweke wu lunghiseleriwa hi ku loveka ni ku fuhula, kambe a hi tiyiseki leswaku leswi swi endliwa njhani. Ha tsaka leswi munghana wa hina a lavaka ku hi kombisa ndlela leyi ndyangu wa yena wu tirhisaka yona. A ku laveki switirho leswi hlawulekeke hikuva ku endliwa mpimo wutsongo hi nkarhi, leswaku wu tirhisiwa hi va ndyangu swa vhiki kumbe mavhiki mambirhi. Va tata hanri leyikulu, kumbe nhlambeto, hi tindzoho leti nga ni makamba leti vekiweke endzeni ka tikri, ivi va chela kwalomu ka litara yin’we ya mati. Kutani swi virisiwa exitofini lexi vitaniwaka oonoon, hi ndzilo lowu nga nyawuriki wa tinhlanga leti pfurhaka, ku kondza mati ma phya. Kutani leswi nga endzeni swi lovekiwa vusiku hinkwabyo ebhavhini leri nga ni mati layo tenga, kutani endzhaku ko tsavuriwa swi tlhela swi tlheriseriwa endzeni ka hanri leswaku swi kahela ku kondza swi oma nakambe. Eku heteleleni, tindzoho ti anekiwa erivaleni leswaku ti omisiwa hi dyambu, minkarhi yin’wana ti pfa ti hundzuluxeriwa hi milenge.

Leswi swi tikombe onge i ntirho wo tala lowu engetelekeke eka hina, kambe ku na swin’wana leswi pfunaka eka endlelo leri handle ko enerisa va ndyangu. Ku fuhula ku endla tivhithamini ni swiaka-miri swin’wana etindzohweni ta mpunga leswaku swi tswongiwa swi ya nghena eka mbuva-mbewu, kumbe xiphemu xa swakudya, xa mpunga lowu buriweke lowu nga siriwangiki. Hi ndlela leyi a swi humi hi ku olova hi nkarhi wa ku hlantswiwa ni ku swekiwa loku nga ta landzela. Kutani swi va swakudya leswi akaka miri. Xiphemu lexiya xi engetelekeke xa swakudya hi ku kongoma xi nga ha vula ku hambana exikarhi ka vutomi ni rifu eka lava ngopfu-ngopfu va hanyaka hi mpunga.

Nchumu wun’wana lowu tlangeriwaka ngopfu hi varimi hi leswaku tindzoho leti fuhuriweke ti khuseka ku antswa ngopfu naswona ti tlhorheka hi ku olova. Sweswo xikan’we ni ku tsindziyela loku engeteriweke swi endla leswaku yi nga phemeleleki ngopfu.

Nantswo Wa Tindzoho

“Sweswi i nkarhi wa tiya ni swo khomisa nyoka,” ku vula muendzeriwa wa hina. Hi tlhelele ekaya ra yena laha Dida (Kokwana wa xisati) a lunghisaka moori. Mpunga lowu lowu bulukeke lowu wa ha ku endliwaka wu rhandziwa ngopfu hi vanhu hinkwavo, ngopfu-ngopfu vana. Dida u ntluntlamile etlhelo ka oonoon, u katinga mpunga lowu tataka swinwelo swi nga ri swingani lowu fuhuriweke, lowu tlhorheriweke, lowu a rhangeke a wu olovisa hi mati ivi a wu hlanganisa ni swimunywana. Tindzoho leti sweswi ti omile naswona ti hambanile kutani u chela ti nga ri tingani epanini leri nga ni sava leri hisaka. Loko a hisa sava, mpunga wa buluka wu kukumuka ku tlula mpimo wa yona wa ntolovelo. Kutani moori leyi heleleke yi wunguriwa hi ku hatlisa ehenhla ka sava hi xikatsa xa swindzhabyana yi nga si tshwa. Swindzhabyana leswi swi tirha ni ku ba swivokwana leswi lavaka ku nghena endzeni ka ngula ya moori lowu hisaka.

Hi dya moori ya hina ni khokhonati leyi ya ha ku tsemeleriwaka, kambe a hi tivonela leswaku hi nga dyi ngopfu, hikuva a hi tsundzuka leswaku swakudya swa nhlekanhi a swi nga ri kule.

Lunghiselelo ro hetelela ku ri vona i ku tlhorhela. Ku kondza ku ta fika sweswinyana, leswi a swi endliwa hi musi na tshurhi leswi tirhisiwaka hi mikondzo, leswi vitaniwaka dhenki, kambe sweswi, hambi ku ri etindhawini ta le makaya, michini leyi tlhorhelaka yi endla ntirho hi xihatla. Ku cinca loku ku rileriwa hi van’wana va minkarhi ya khale, tanihi leswi dhenki yi siyaka xiphemu lexikulu xa xifunengeto xa mpunga lowu hambanyisiweke hi nhlonge ya le ndzeni yo tshwuka, ya tindzoho (hanti) leti tiyeke, leswi nyikaka nantswo lowu hlawulekeke ni swiaka miri leswi engetelekeke eswakudyeni. Hambi swi ri tano, muchini wu hluvelela xin’wana ni xin’wana—makamba, mungu, ni switumbulukwa—wu siya ntsena mbuva-mbewu yo basa leyi nga ni xitachi lexi laviwaka ngopfu namuntlha.

Vavasati va hisekela leswaku hi dya swakudya leswi a va swi lunghiselela. Va sweke mpunga lowu fuhuriweke hi ku wu virisa, kutani sweswi wu fumbiwa hi tinhulu leti hisaka ehenhla ka matluka ya mabanana lama tirhaka tanihi swibye. Kutani ku landzela ku swekiwa ka ti-lentil, ku nga miroho ya ndhawu yoleyo ni tinhlampfi leti khomiweke edan’wini, leswaku swi dyiwa ni rhayisi. Hinkwerhu ha pfumela leswaku lexi i xin’wana xa swiphemu leswi tsakisaka ngopfu eriendzweni ra hina.

Ina, hambi wu dyiwa wu swekiwile kumbe wu nga swekiwanga, mpunga i swakudya swo xawula, i byin’wana bya byanyi bya rihlaza lebyi Xikwembu xi byi humeseke tanihi ‘timbewu le’ti lulamelaka v̌anhu.’—Pisalema 104:14.

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Jhal Moori

Eswiyengeni swo tala swa India, swakudya swo khomisa nyoka swa mpunga lowu bulukeke swi xavisiwa eswitaratini hi vaxavisi lava ambaleke swiambalo swa mihlovo-hlovo. Jhal moori leyi nandzihaka ni leyi xurhisaka yi nga ha lunghisiwa hi ku olova ivi yi ku wisisa swakudya swo khomisa nyoka leswi ana swi pakiweke.

Sungula hi xidzuvulo lexi teleke hi swikhekherhele, mpunga lowu nga riki na chukele lowu bulukeke, fafata leswi landzelaka leswaku yi va ni nantswo: matamatisi lama tsemeleriweke kahle, tinyala, rhakarhaka, viriviri ra rihlaza (a swi bohi), timanganyana, tiherekisi (a swi bohi), chaat masala (mpfangano wa swilungi leswi nga mapa, leswi kumekaka eswitolo swa Maindiya) kumbe swimunywana ni viriviri, hafu ya xipunu lexitsongo xa mafurha ya sinapi kumbe mafurha man’wana ya saladi. Hakasa swichelachelani hinkwaswo xikan’we hi ku hatlisa ivi u swi dya hi nkarhi wolowo.

Tanihi leswi minantswo yi hambanaka, vaxavisi va moori va pfumelela mudyi ku hlawula eka miroho ya yena leyi tsemeleriweke yo tala yo hambana-hambana ni swilungi leswaku u lava swihi na leswaku a cheleriwa swa ku fika kwihi. U nga ha phamela swichelachelani leswi swa swakudya eswibyeni leswitsongo leswi hambaneke, u tshika vaendzi va wena va tihlanganisela moori ya vona vini.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

(1) Ku bula mahlanga ya mpunga (2) Ku peperha (3) Dida u sweka “moori” (4) Ngula ya “moori” yi ri ni swichela-chelani swo hambana-hambana