Tana U Ta Vona Makete Ya Le Afrika

NDLELA yin’wana leyinene leyi u nga dyondzaka ha yona ndhavuko, mikhuva ni maswekelo ya tiko ro karhi i ku ya etimakete ta le tikweni rero. Emakete u nga vona vanhu va ndhawu, ku dya swakudya swa vona ni ku xava swilo leswi va swi xavisaka. U ta hlangana ni vaxavisi lava nga tolovelekangiki, lava tikarhatelaka ku vulavula na wena ku nga khathariseki leswaku u vulavula ririmi rihi.

Swi nga ha ku tikela ku kuma timakete leti tsakisaka swinene ku tlula leti nga kona laha Afrika. Ti pfumala ni vuphelo bya marha hi ku tala ka vanhu ni swilo swa mixaka yo hambana-hambana leswi va swi xavisaka. Kwalaho u nga xiya ntsako lowu vanhu va le Afrika va nga na wona, lowu nga riki kona ematikweni man’wana ya le ntsungeni. A hi fambe hi ya emakete ya xiviri laha edorobeni ra Douala, eCameroon.

Ku Ya eMakete Hi Ku Tirhisa Vutleketli Bya Xiafrika

Emadorobeni lamakulu yo tala ya laha Afrika, vutleketli byo chipa ni lebyi hatlisaka byo ya emakete i ku famba hi xithuthuthu. Eswitarateni swo tala ku ni vachayeri va swithuthuthu lava khandziyisaka vanhu. Loko u ri ni xivindzi, u nga kombela un’wana wa vona leswaku a ku khandziyisa. ECameroon, vutleketli byebyo lebyi tolovelekeke hi byona lebyinene hikuva a byi durhi naswona u nga kota ku ya etindhawini to hambana-hambana hi ku hatlisa.

Nakambe ku ni mathekisi yo tala lawa ku nga khale ma tirhisiwa hi vanhu vo tala lava chavaka ku khandziya xithuthuthu. Hakanyingi vanhu vo hlayanyana va khandziya movha wun’we leswaku va hlanganisa mali ya vona hinkwayo kutani va hakela.

Matafula Lamakulu Ya Madzana

Loko u ya ro sungula emakete u nga ha hlamarisiwa hi ku tala ka vanhu ni matafula lama veketeriweke etlhelo ka switarata. Mintshungu ya vanhu ku katsa ni vana va rhwale swilo leswi va swi xavisaka etinhlokweni. Loko u langutisa kahle u ta vona leswaku swin’wana swa swilo leswi nga eswirhundzwini swa vona i tihuku leti hanyaka, malamula lama vandliweke ni mirhi yo hambana-hambana.

Eka madzana ya matafula ya mapulanga ku veketeriwe matsavu, khavichi, tikherotsi, marhakarhaka, ti-eggplant, makwembe, tinyawa, mihlata, matamatisi, marhupi ni mixaka yo hambana-hambana ya lethasi. Vaendzi lava humaka entsungeni va nga ha va va nga swi tivi hinkwaswo swilo leswi xavisiwaka tanihi leswi swin’wana swa swona swi nga riki kona ematikweni ya vona kambe swi rhandziwaka ntsena eAfrika. Kumbexana matafula lamakulu lama nga ni mivalavala yo tala hi lawa ku xaviseriwaka viriviri ro tshwuka ni ra xitshopana eka wona, leri hatimaka loko ri tlhaviwa hi dyambu ra nimixo hileswi ra ha ku khiwaka. Matafula lamakulu yo tala ma ni maavhokhado, mabanana, mapapalamusi, ti-melon, swihenga, malamula ni maswiri. Ndlela leyi mihandzu yoleyo yi langutekaka ha yona yi phomisa ni marha naswona ya xaveka swinene! Marhupi, mintsumbula ni rhayisi, ku nga swakudya leswi rhandziwaka ngopfu etikweni rero—na swona swi veketeriwe kahle swin’we ni tinyala ni swinyalana leswi humaka ematikweni man’wana.

Eka makete yin’wana ya le Douala, vaxavisi vo tala i Vahausa ni Vafula. Vaxavisi volavo va vonaka hi ku olova hileswi va ambalaka tinguvu to leha ta wasi, to basa kumbe ta xitshopana leti vuriwaka ti-gandoura kumbe ti-boubou ni leswi va n’wayitelaka loko va ku xeweta hi ririmi leri vuriwaka Xifulfude. Vaxavisi va le timakete teto va tshama va tsakile. Loko hi ye emakete, muxavisi un’wana la vuriwaka Ibrahim, u hlawule tinyala tinharhu letikulu kutani a ndzi nyika tona. Hiloko a ku: “Byela nsati wa wena a ti sweka hakatsongo-tsongo ni rhayisi leyi cheriweke swinyunyuteri.”

Ekusuhinyana ni kwalaho, ku xavisiwa nyama ya swifuwo leswi swa ha ku tlhaviwaka, ngopfu-ngopfu ya homu ni ya mbuti. Vavanuna va matimba va pakatsa nyama ya swifuwo sweswo kutani va yi veka ematafuleni. Vaxavisi va nyama lava nga ni vutshila byo yi tsemelela kahle, va khoma mikwana ya vona kutani va rhamba vaxavi leswaku va hlawula xiphemu xa nyama lexi va xi lavaka. Ku xavisiwa ni timbuti, tihuku ni tinguluve leti hanyaka eka lava lavaka ku titlhavela hi voxe.

Ku Dya eMakete

Emakete ku tshama ku ri ni tindhawu to dyela eka tona. Etimakete ta le Cameroon, u nga dya swakudya ematafuleni lamakulu. Etindhawini leti ku xavisiwaka swakudya eka tona ku tlangiwa vuyimbeleri lebyi tungulaka ni tindleve leswaku ku kokiwa vanhu lava nga ha lavaka ku xava swakudya, kambe ti kona ni tindhawu leti nga riki na pongo laha munhu a nga xavaka swakudya swa Xiafrika naswona a tibulela ni vanhu va ndhawu yoleyo. Mavito ya swakudya swa mixaka-xaka leswi swekiweke ma nga ha tsariwa ebodweni naswona un’wana ni un’wana la nga ma tolovelangiki mavito ya swakudya leswi dyiwaka etikweni rero a nga ha vutisa van’wana leswaku va n’wi hlamusela wona.

Mixaka yimbirhi ya swakudya leswi tolovelekeke ngopfu i rhayisi ni fufu, ku nga ntsumbula, mabanana kumbe marhupi lama vondziweke. Nakambe ku xavisiwa nhlampfi yo katingiwa, nyama ya homu ni nyama ya huku leyi tisiwaka ni murhu wa mandhandha, wa timanga, kumbe wa matamatisi. Vaxavisi va le tindhawini teto va teka nkarhi ku lunghiselela swakudya sweswo lerova u kuma nkarhi lowu ringaneke wo bula ni vanhu van’wana.

Kutani ku te tiweta timbirhi ti hi tisela swakudya. Yin’wana a yi khome thireyi leyikulu leyi a yi ri ni tipuleti ta nsimbi leti a ti tele hi rhayisi, tinyawa ni fufu yo hisa. Swakudya sweswo swi cheriwa murhu wa mandhandha naswona ku veketeriwa swiphemu swa nyama ni swa nhlampfi leswi katingiweke. Ku tisiwa ni xibodlhelana lexi nga ni viriviri ro tshwuka leri bavaka swinene leswaku ri tirhisiwa hi lava rhandzaka swakudya swo bavela. Weta ya vumbirhi yi tise thawula ni sambelo leri nga ni mati leswaku hi hlamba mavoko. Swa fanela ku endla tano hikuva swakudya swa tiko rero swi dyiwa hi mavoko. Swi tolovelekile leswaku muxavi a khongela a nga si dya ni ku twa lava tshameke ekusuhi na yena va vula na vona va ku “Amen.”

Ku Chumayela Mahungu Lamanene eMakete

I khale timakete ti pfuna vanhu emigangeni yo tala leswaku va endla mintirho leyi va hlanganisaka ni van’wana. Ti endla leswaku vanhu va xava ni ku xavisa swilo nakambe ti va pfulela tindlela to byelana mahungu, ku hlangana ni vanghana hambi ku ri ku kuma ntirho. Bibele yi vula leswaku Yesu u ye etindhawini ta vuxaviselo laha a dyondziseke vanhu hi Xikwembu a tlhela a tshungula lava vabyaka. Na muapostola Pawulo u vulavurisane “ni lava a va tshuka va va kona endhawini ya ku xavisela.” (Mintirho 17:16, 17; Marka 6:56) Ku fana ninamuntlha, Timbhoni ta Yehovha eCameroon ti kume leswaku timakete i tindhawu letinene leti u nga chumayelaka mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu eka tona.—Xi lo nyikeriwa.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Viriviri ra mivalavala