Matluka Ya Ntsumbula Swakudya Swa Siku Na Siku Swa Timiliyoni

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

MHAKA yi sungule kwalomu ka lembe ra 1600, loko Maputukezi ma tise ntsumbula, kumbe manioc, wu huma le Amerika Dzonga wu ya eAfrika. Ku vuriwa leswaku ntsumbula wu huma le Brazil, hikuva rito “manioc” ri huma eka tinxaka ta Vatupi va le Brazil le Nkoveni wa Amazon.

Timitsu ta wona ti rhandziwa ngopfu hi vanhu va le Afrika, kambe ku vuriwa yini hi matluka lawa ya rihlaza ra ntima? Van’wana va ma tirhisa tanihi mirhi eka timbanga leti pfulekeke kumbe ku tshungula marhuda. Hambiswiritano, eka timiliyoni ta le Central African Republic ni le matikweni yo hlayanyana ya le Afrika, matluka i swakudya swa siku na siku, hikuva ma nga swekiwa ma va swakudya leswi phomisaka marhi. Entiyisweni, rin’wana ra marito yo sungula leri varhumiwa va Watch Tower va ri dyondzaka laha i ngunza. Lexi i xiculu lexi phomisaka marha lexi endliweke hi matluka ya ntsumbula naswona i swakudya swa tiko ra Central African Republic—swakudya leswi muendzi la teke eAfrika xikarhi swi ngo boha leswaku a swi ringeta.

Valungu vo tala lava tshamaka eAfrika a va lavi ni ku khumba swakudya leswi swi endliweke hi matluka lawa, hikuva va swi teka swi ri swakudya swa vaaka-tiko, ku nga ri swa vanhu vambe. Kambe ntiyiso wu ri yini? Ematikweni ya le Central African Republic, Sierra Leone, na Zaire, matluka lawa i swakudya swa siku na siku emindyangwini yo tala.

Loko u haha hi xihaha-mpfhuka kumbe u famba-famba le Central African Republic, u vona tiko ro saseka ra rihlaza—mirhi, makhwati, timbala ta byanyi bya rihlaza, naswona exikarhi ka tona, masimu lamatsongo ya ntsumbula ni matluka ya wona lama hambaneke ya rihlaza lera ntima. Muti wun’wana ni wun’wana wu rhendzeriwe hi masimu ya ntsumbula. Vanhu va wu byala ekusuhi ni makaya ya vona, hambi ku ri entsindza, eBangui, u ta kuma ntsumbula etimbaleni letitsongo ni le swiphen’wini leswi nga ni misava etlhelo ka tindhawu ta le dorobeni laha ku tshamaka vanhu kumbe etlhelo ka patu lerikulu. Entiyisweni, i swakudya swa nkoka exiphen’wini lexi xa misava.

Ringeta Ngunza

Loko varhumiwa lavantshwa va fika, hi ku hatlisa va rhambiwa hi vanghana va vona leswaku va ta ringeta ngunza. Leswi i swakudya leswi katsaka mpandzwa lowu tivekaka lowu endliweke hi matluka ya ntsumbula. Vavasati va laha va tiva ku wu sweka hi ndlela leyi phomisaka marhi. Wansati un’wana ni un’wana u vonaka a ri ni maswekelo ya yena n’wini. Nchumu wo sungula lowu swinhwanyetana swi wu dyondzaka eka vamana wa swona hi ku sweka, hi leswaku ngunza wu swekisiwa ku yini.

Va tinyungubyisa loko va hlamusela leswaku i yini ni leswaku va wu swekisa ku yini. Vavasati va tsaka loko u tikomba u tsakela swakudya leswi swa ka vona. Xo sungula, va ta ku byela leswaku matluka ya ntsumbula a ma durhi, naswona ma kumeka hi xitalo, ni leswaku u nga ma kha hi nguva ya mpfula ni hi nguva leyi nga riki ya mpfula. Hi minkarhi ya swiphiqo swa ikhonomi ni ku hohloka ka nkoka wa mali, matluka ya ntsumbula ma tirha ngopfu eku phameleni ka ndyangu. Nakambe u nga rivali leswaku hakanyingi mindyangu ya Vantima i yikulu. Hikwalaho ku ni milomu yo tala leyi faneleke ku phameriwa, ni makhwiri yo tala lama faneleke ku xurha. Maswekelo ya ngunza ya teka tiawara to hlayanyana. Matluka ma fanele ma susiwa nantswo wa wona lowo bavela ma nga si dyiwa. Ma humesiwa chefu leyi hi ndlela ya xintu, leyi katsaka ku ma kandza, ni ku ma virisa nkarhi wo leha.

Mafurha lawa vavasati va le Afrika va tsakelaka ku ma tirhisa loko va sweka ngunza i mafurha ya ncindzu. Swo boha u va ni mafurha ya kona lama endliwaka kwalaho yo tshwuka. Ngunza ni timanga titsongo naswona kumbexana ni nyalanyana ni galiki i swakudya swa siku na siku swa ndyangu. Kambe ku vuriwa yini loko u ta endzeriwa hi vaendzi ke? Hikwalaho ngunza wu fanele wu va nchumu wa nkoka, nchumu lowu va nga ta wu tsundzuka. Hikwalaho muendzeriwa u ta engetela ni swichelachelana swakwe leswi a swi rhandzaka—nhlampfi leyi swekiweke hi musi kumbe maqatha ya nyama ya homu lama swekiweke hi musi—ku ku galiki ni tinyala to tala, xikan’we ni botere ya timanga leyi endliweke ekaya. Hinkwaswo leswi swi cheriwa embiteni yin’we. Xiphemu lexi saleke xo sweka i ku lehisa mbilu ni ku virisa nkarhi wo leha.

Namuntlha muendzeriwa wa hina u hi swekele ngunza ni mpunga. Nhulu ya mpunga leyi ehenhla ka yona ku cheriweke nkombe wun’we kumbe mimbirhi ya ngunza i swakudya swo nandziha eka Vantima xikan’we ni le ka vanhu vambe. Chela ni virivirinyana, loko se swi te tano, se wa swi tiva leswaku ngunza i yini. Dyana swakudya leswi u rhelerisa hi nghilazi ya vhinyo leyo tshwuka, kutani u ta kuma nantswo lowu heleleke.

Xana A Wu Lavi Ku Ringa Ngukassa Kumbe Kanda?

Loko u tsemakanya tiko u suka evuxeni u ya evupela-dyambu, u ta xiya leswaku vanhu va sweka ngunza hi tindlela to hambana-hambana. Kutani ku vuriwa yini hi ngukassa? Hi siku leri titimelaka naswona mpfula yi na, ngukassa, murhu kumbe xiculu lexi swekiweke hi tinxaka hinkwato ta swilo swa le masin’wini, wu nga va wona nchumu lowu ku faneleke. Mafurha ya ncindzu, ti-plantain, timanga, mihlata, tindzoho (ta mavele), phela ni matlukanyana ya ntsumbula hinkwaswo swi swekiwa xikan’we, kambe a ku cheriwi munyu—ni ndzoho ni yin’we ya munyu. Xexo hi xona xihundla xa kona! Vuyelo bya kona i swakudya swo nandziha ni leswi akaka miri. Naswona loko u ta teka riendzo ro leha, longa kanda. Wona wu endliwa hi makamba ya ntsumbula lama kandziweke xikan’we ni nhlampfi kumbe nyama leyi swekiweke hi musi. Kanda wu swekiwa hi ku phutsela mpfangano lowu hi matluka ya ntsumbula ivi u swi sweka hi musi wa ndzilo tiawara to hlayanyana kukondza swi tiya swi tlhela swi oma. Wu nga tshama masiku, naswona u nga wu dya ni xinkwa. Wu lunghele vafambi.

Loko u endzela eAfrika nkarhi wihi na wihi, ha yini u nga kombeli ntsumbula? Wu ringete, ivi u tiphina ha wona swin’we ni timiliyoni letin’wana!