Xana Swakudya Swa Wena Swi Fuwe Ku Fikela Kwihi?
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE BRAZIL
Xana u swi hlawurisa ku yini swakudya swa wena? Loko u xava swakudya, hi yihi mimpimanyeto leyi yi ku lawulaka? Xana i xiphutseri lexo saseka? Nxavo? Ku swekeka hi ku olova? Marungula yo xavelela ya vunavetisi? Kumbe i ndlela leyi swakudya swi langutekaka ha yona ni nantswo wa swona? Ku endla minhlawulo leyinene swi nga endla leswaku u dya swakudya leswi fuweke kumbe swakudya swo tata khwiri ntsena, leswaku rihanyo ra wena ri antswisiwa kumbe ri onhiwa.
VUSWETI i xivangelo-nkulu xa nsiko. Ha-mbi leswi vo tala va nga tekelaka swakudya ehansi, timiliyoni tin’wana a hi kanyingi ti dya swakudya leswi fuweke. “Laha kaya hi dya xin’wana ni xin’wana lexi hi xi kumaka,” ku vule muaki un’wana wa le Brazil, tata wa vana va tsevu. Leswi hakanyingi xo va xinkwa xo phyama ni kofi yo taleriwa hi mati, kumbe mpunga ni timbaweni. Entiyisweni, hi ku ya hi xiviko xa Nhlangano wa Swakudya ni Vurimi wa Nhlangano wa Matiko, vaaka-tiko va tiphesente ta 20 va fa hi ndlala. Loko ematikweni man’wana ya Afrika dyandza ri heta vanhu, le Asia ku ni nhlayo leyikulu swinene ya vanhu lava sikaka. Hi ku ya hi xiviko xin’wana, hambi ku ri eUnited States, tiphesente ta 12 ta vaaka-tiko kumbe 30 wa timiliyoni ta vanhu, a va na swakudya leswi eneleke.
Swakudya leswi nga fuwangiki a swo va ni khombo ntsena, kambe swa dlaya. Mukambisisi William Chandler u ri: “Nsiko lowu vangiwaka hi ku dyisa vana swakudya leswi nga fuwangiki wu dlaya vanhu vo tlula lava dlayiwaka hi dyandza leri tolovelekeke hi makhamba ya 10. Nsiko lowu fambisanaka ni nchuluko, i mudlayi-nkulu emisaveni.” UNICEF (United Nations Children’s Fund) ya vika: “Ku hava ntungu, ku hava ndhambi, hambi ku tsekatseka ka misava kumbe nyimpi yihi na yihi, leswi dlayeke vana va 250 000 hi vhiki ntsena.” Kambe hi ku ya hi vandla leriya ra UN, yoleyo i nhlayo ya vana lava faka hikwalaho ka nsiko ni mavabyi lama vangiwaka hi wona emisaveni hinkwayo. Entiyisweni, mhangu leyi vangiwaka hi nsiko a yi hlamuseleki: Vuswikoti byo dyondza bya hunguteka, vatirhi va heleriwa hi matimba, ntshovelo entirhweni ni nkoka wa leswi endliwaka, wa hunguteka.
Kasi, ku dya swakudya swo enela, leswi faneleke, swi nga herisa nsiko ni mavabyi lama vangiwaka hi wona, yo kota ku tsana ka ngati ni mavabyi man’wana. Mpfuno wa hulumendhe wo kota swakudya swa ninhlikanhi swa le xikolweni ni swakudya swo phakela swisiwana, swi nga ha hunguta nsiko etindhawini tin’wana, kambe hi ku ya hi vatirheli va UNICEF, ku laveka 91 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi lembe na lembe leswaku ku hungutiwa mafu ya vana lama vangiwaka hi nchuluko, nyumoniya, ni swimungwa-mungwana. Van’wana va nga ha vula leswaku, ‘leyi i mali yo tala ngopfu.’ Kambe xiviko xi komba leswaku leyi i mali leyi vanhu va le Amerika va yi tirhiselaka ku xava tintanghu ta mintlangu, naswona le Yuropa va yi tirhisela vhinyo hi lembe. Nchumu wun’wana wo tika i ku hunguta ku tlangisa swilo. Hambi leswi timiliyoni ta kwalomu ka 32 ta vanhu va le Brazil ti nga ni ndlala, Ndzawulo ya Vurimi ya le Brazil yi vika “mpimo wa ntshovelo lowu onhakaka [wu endla 5,4 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi] hi nkarhi wa ku tleketliwa ni ku hlayisiwa ka wona wu fika eka 18 ku ya ka 20 wa tiphesente ta ntshovelo wa tiko wa vurimi.” Ku ni swiphiqo leswikulu swa vurimi, ncheleto, ku hlayisiwa ka swakudya, ni ku rhwariwa swi yisiwa ematikweni yo tala; kambe, misava yi nga ha swi kota ku phamela vanhu hinkwavo hi mpimo lowukulu. Kutani ke, xana u nga langutana njhani ni ntlhontlho wo phamela va ndyangu wa wena?
Ku Va Ni Mali A Swi Enelanga
Ematikweni lama hluvukaka hakanyingi vanhu va kota ku phamela mindyangu ya vona hi ku va ni mintirho mimbirhi kumbe minharhu. EBrazil, hi lembe vanhu va 1,5 wa timiliyoni va siya mindyangu ni vanghana va rhurhela emadorobeni lamakulu ku ya lava ntirho ni swakudya. Hambi leswi hi mpimo wo karhi rihanyo ri titshegeke hi leswi vanhu va swi dyaka, mali ya vona yo tala yi helela eswiambalweni, ndhawu yo tshama eka yona, ni le vutleketlini.
Hambi swi ri tano lexi tsakisaka, swakudya leswi tolovelekeke, swo tanihi mpunga, timbaweni, mugayo, mazambala, ntsumbula ni tibanana, leswi fambisanaka ni nyamanyana ni nhlampfi, i swakudya-nkulu leswi fuwisaka swa mindyangu yo tala emisaveni hinkwayo. Mutivi wa dyondzo ya swakudya wa le Brazil José Eduardo de Oliveira Dutra u te: “Mpunga ni tinyawa i mpfangano lowu fuweke swinene wa swiaka-miri. Hi swakudya swo tano leswi nga nyawuriki ni leswi nga durhiki, swa koteka ku heta dyandza [etikweni].” Ina, swakudya leswi nga durhiki ni leswi fuweke swi nga ha kumeka laha u tshamaka kona. Kumbe u nga ha tibyalela swin’wana swa swakudya leswi.
Hambi loko u nga ha va ni mali leyi eneleke, xana u yi tirhisela swakudya leswi fuweke swa ndyangu wa wena? Kumbe xana u kuceteriwa hi vunavetisi bya vutlharhi ni lebyi phikelelaka bya leswaku u hlawula swilo leswo nyanganya kumbe swakudya swo tata khwiri ntsena, ivi xisweswo u honisa xilaveko xa tiproteyini, timinerali, ni tivhitamini? Xana u kokiwa hi nantswo ku tlula ku fuwa ka swona? The World Book Encyclopedia yi ri: “Leswaku va kuma rihanyo lerinene ni ku tshama va ri na rona, vanhu va fanele va va ni vutivi bya xisekelo hi miri wa munhu ni leswaku wu tirha njhani. Hi kona ntsena va nga kunguhataka leswaku i yini leswi nga ta pfuna miri kumbe leswi nga ta ka swi nga wu pfuni kumbe leswi nga onhaka rihanyo ra vona. Ku dyondza hi rihanyo swi fanele swi va xiphemu xa dyondzo ya munhu un’wana ni un’wana.”
I ntiyiso, a hi hanyeli ku dya ntsena, kambe swakudya i nchumu wa nkoka evuton’wini bya hina. Bibele yi vulavula hi ku dya kahle tanihi hakelo ya ku tirha hi ku hiseka, yi ku: “Leŝaku loko munhu a dya, a nwa, a ṭakela ntiro hikwawo wa ku tikarata ka yena, na ŝona i ku nyika ka Šikwembu.” (Eklesiasta 3:13) Xana swakudya leswi fuweke u swi languta swi ri swa nkoka ni leswi bohaka? Loko swi ri tano, hi kombela u kambisisa xihloko lexi landzelaka mayelana ni ndlela leyi swakudya leswi faneleke swi nga ku vuyerisaka ha yona, wena ni ndyangu wa wena.