Rimitsu Ra Xiphiqo Lexi Ndlela Leyi Vanhu Vo Tala Va Khumbekaka Ha Yona

“A ndzi twa ndlala kutani mi vumbe komiti leswaku mi kambisisa leswaku ha yini ndzi dlayiwa hi ndlala. A ndzi nga ri na ndhawu yo tshama eka yona kutani mi endle xiviko hi xiyimo xa mina. A ndzi vabya kutani mi ve ni nhlangano malunghana ni lava va nga swisiwana. Mi kambisise swiyimo hinkwaswo leswi vangelaka vusiwana bya mina kambe ni namuntlha ndza ha dlayiwa hi ndlala, a ndzi na kaya naswona ndza vabya.”—Mutsari a nga tiveki.

HAMBILESWI minhlangano ya misava yi endleke matshalatshala yo hlayanyana yo herisa ku sika ka vanhu, kambe leswi yi swi endleke a swi nyawuli. Hi xikombiso, hi 1996 Vandla ra Misava ra Swakudya ra Nhlengeletano ya Swakudya ni Vurimi ra Nhlangano wa Matiko (FAO) ri veke pakani ya ku hunguta hi le xikarhi nhlayo ya matiko lama kayivelaka swakudya—vanhu va kwalomu ka 400 wa timiliyoni—hi lembe ra 2015.a

Lexi tsakisaka, ku ni nhluvukonyana lowu endliweke. Kambe, khombo ra kona, xiviko xa sweswinyana xa FAO, eka The State of Food Insecurity in the World 2001, xi ri: “Entiyisweni, tsima ra ku pfuna vanhu lava nga kumiki swakudya leswi akaka miri ri sungule ku nanayila.” Xisweswo, swi vonaka onge vandla leri ri hlulekile ku fikelela xikongomelo xa rona. Entiyisweni, xiviko lexi xa pfumela leswaku “nhlayo ya vanhu lava nga kumiki swakudya leswi ringaneke yi engeteleke ngopfu ematikweni yo tala lama ha hluvukaka.”

Ha yini swi tika swonghasi ku hlula xiphiqo lexi? Leswaku hi kuma nhlamulo, swi nga ha lava leswaku hi rhanga hi hlamusela leswi ku sika swi vulaka swona kutani hi kambisisa ndlela leyi vanhu va khumbekaka ha yona swin’we ni leswi swi vangaka ku sika loku.

I Yini Lexi Vangaka Ku Sika?

Munhu u sungula ku sika loko tisele ta miri ti nga swi kumi swakudya leswi akaka miri, naswona hakanyingi ku ni swivangelo swimbirhi: (1) loko munhu a nga dyi swakudya leswi nga ni tiphroteyini, tikhalori, tivhithamini ni timinerali naswona (2) a tshamela ku tluleriwa hi mavabyi.

Mavabyi yo kota nchuluko, swimungwa-mungwana, dari ni mavabyi ya ku hefemula ma heta miri matimba naswona ma endla leswaku u lahlekeriwa hi swiaki swin’wana. Ma endla leswaku munhu a nga naveli swakudya naswona a nga rhandzi ku dya, sweswo na swona swi hoxa xandla eka nsiko. Hi hala tlhelo, n’wana la nga riki na swona swiaka-miri u khomiwa hi mavabyi hi ku olova. Leswi swi endla leswaku ku engeteleka nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi ku va mimiri ya vona yi nga wundlekangi kahle (PEM).

Ha yini vana va ri ekhombyeni lerikulu ra ku sika? Hi leswi va kulaka hi ku hatlisa naswona va lavaka tikhalori ni tiphroteyini to tala. Hi yona mhaka leyi vavasati lava tikeke ni lava an’wisaka va nga le khombyeni lerikulu ra ku sika.

Hakanyingi, n’wana u va ni xiphiqo a nga si velekiwa ni ku velekiwa. Loko mana wakwe a nga wundlekanga kahle loko a nga si tika niloko se a tikile, n’wana yoloye u ta velekiwa a nga ri na ntiko lowu ringaneke. Kutani, ku lumuriwa hi ku hatlisa, ku n’wi dyisa swakudya leswi nga fanelangiki ni ku pfumaleka ka tindlela ta nsivelo-mavabyi swi nga ha endla leswaku n’wana a sika.

Ku pfumaleka ka swiaki swa miri leswi faneleke swi endla leswaku n’wana a nga kuli naswona a nga hlakarheli kahle. U tshamela ku rila naswona u tala ku vabya. Loko xiyimo xakwe xi ya xi nyanya, swi ya swi vonaka leswaku wa ondza, matihlo ni thavathava (ehenhla ka nhloko) swa poveka, nhlonge ni tinyama letin’wana ta tsana, naswona miri a wa ha swi koti ku lawula mahiselo ni matitimelelo ya wona.

Vana va nga ha sika hi tindlela tin’wana. Na tona ti nga ha kavanyeta ndlela leyi va kulaka ha yona. Hi xikombiso, loko munhu a dya swakudya leswi nga riki na timinerali leti ringaneke—ngopfu-ngopfu iron, iodine na zinc—swin’we ni tivhithamini—ngopfu-ngopfu vhithamini A—a nga ha sika. Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko (UNICEF) wu vula leswaku ku kayivela ka vhithamini A ku khumba swihlangi swa kwalomu ka 100 wa timiliyoni emisaveni naswona ku endla leswaku munhu a fa matihlo. Naswona ku tsanisa fambiselo ra xitekela, swi endla leswaku n’wana a nga vi na matimba ngopfu ya ku lwa ni mavabyi.

Ndlela Leyi Vanhu Va Khumbekaka Ha Yona

Ku sika ku hlakata miri, ngopfu-ngopfu eka n’wana. Xirho xin’wana ni xin’wana—ku nga ha khumbeka fambiselo ra mbilu, tinso, khwiri, marhumbu, mahahu ni byongo.

Minkambisiso yo hambana-hambana yi kombise leswaku loko n’wana a nga kuli kahle, swi nga ha khumba ni miehleketo naswona swi endla leswaku n’wana a va dodombedzi. Xiviko lexi humaka eka Nhlangano wa Matiko xi vula leswaku vuyelo byo biha lebyi vangiwaka hi ku sika byi ta tshama nkarhi wo leha.

Vana lava poneke ku dlayiwa hi ku sika, va nga ha langutana ni vuyelo bya kona kukondza va va vakulu. Hi yona mhaka leyi UNICEF yi rileke hi ndlela leyi: “Ku hohloka ka vutlhari bya munhu hi mpimo lowukulu swonghasi—hikwalaho ka swivangelo leswi nga siveriwaka hi ku helela—ku va ku ri ku tlanga hi nchumu wa risima, swi hoxe ngopfu naswona swi kombisa ku tsandzeka hi mpimo lowukulu.” Hikwalaho, mimbuyelo leyi nga ta tshama nkarhi wo leha ya nsiko yi vanga swiphiqo leswikulu. Ndzavisiso lowa ha ku endliwaka wu kombisa leswaku vana lava nga wundlekangiki kahle loko va ha ri vatsongo va tala ku khomiwa hi mavabyi yo kota vuvabyi bya mbilu, vuvabyi bya chukele ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati loko se va kurile.

Kambe, hi ku ya hi UNICEF, ku sika ka vanhu a hi xiphiqo lexi nga va tsandzaka: “Vanhu vo tala lava sikaka va kondza va fa, va va va dlayiwa hi ku sika loku nga nyawuriki.” (Xiitaliki i xerhu.) Vana lava nga ni nsiko lowu nga nyawuriki va nga ha va ni swiphiqo swa rihanyo. Xisweswo i swa nkoka leswaku swi xiyiwa swiphiqo swa ku sika ka vana leswaku va ta tshunguriwa hi ndlela leyi faneleke.—Vona bokisi leri nga eka tluka 7.

Swivangelo Swa Kona I Swikulu

Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, ku pfumaleka ka swakudya hi kona ku vangaka ku sika. Kambe ku ni swivangelo swin’wana swa tiko, ikhonomi, ndhavuko ni mbango. Lexikulu eka swona i vusweti, lebyi khumbaka vanhu va timiliyoni, ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka. Hambiswiritano, vusweti hi byona byi vangaka ku sika byi tlhela byi nyanyisa xiphiqo lexi, tanihi leswi ku sika ku endlaka leswaku vanhu va nga bindzuli swi nyawula, xisweswo vusweti byi ku be.

Swi kona swin’wana leswi hoxaka xandla emhakeni leyi. Ku pfumala vutivi ku endla leswaku munhu a nga dyi hi ndlela leyi faneleke. Mavabyi lama tlulelaka, hilaha hi voneke hakona, na wona ma hoxa xandla emhakeni leyi. Ku ni swivangelo swin’wana swa tiko ni swa ndhavuko, ku fana ni ku aviwa ka swakudya hi ndlela leyi nga ringaniki ni ku tirhisiwa ka xihlawuhlawu eka vona. Hakanyingi vavasati hi vona va dyaka “emakumu naswona va kuma swakudya leswitsongo”—hileswaku, endzhaku ka loko vavanuna va dyile naswona vona va kuma swakudya leswitsongo eka swa vavanuna. Vavasati a va pfumeleriwi ku dyondza kahle, leswi a swi ta va pfuna leswaku va khathalela vana va vona hi mfanelo.

Tlhandlakambirhi, swivangelo swa mbango swi hunguta ntshovelo wa swakudya. Swin’wana swa swona i timhangu ta ntumbuluko ni tinyimpi. Hi ku ya hi buku leyi nge The State of Food Insecurity in the World 2001, ku sukela hi October 1999 ku ya eka June 2001, matiko ya 22 a ma hlaseriwe hi dyambu, ya 17 a ma hlaseriwe hi swidzedze kumbe tindhambhi, ya 14 hi nyimpi ya xin’wana-manana, manharhu hi vuxika lebyi vuyisaka ni n’wana evukatini naswona mambirhi hi ku tsekatseka ka misava.

Ndlela Yo Langutana Ni Xiyimo Lexi Ni Ku Xi Sivela

Xana n’wana a nga pfuniwa njhani ku langutana ni ku sika? Loko n’wana a nga wundlekanga kahle, swi nga ha va swinene leswaku a rhanga hi ku etlerisiwa exibedlhele. Hi ku ya hi buku ya madokodela leyi kandziyisiweke hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, madokodela ma ta kambisisa xiyimo xa n’wana kutani ma n’wi tshungula mavabyi man’wana ni man’wana la ma n’wi tluleleke kumbe ma n’wi pfuna leswaku a nga heleriwi hi mati emirini. Va nga ha sungula ku n’wi dyisa hakatsongo-tsongo, hakanyingi va sungula ku n’wi dyisa hi thumbu. Va nga ha heta vhiki ro sungula va endla tano.

Xiyenge xa vumbirhi xi nga ha landzela. N’wana u tlhela a dyondzisiwa ku a n’wa eka mana wakwe naswona u khutaziwa ku dya swo tala hilaha a nga kotaka ha kona. Enkarhini lowu, i swa koka leswaku u n’wi khutaza ni ku n’wi khathalela emirini. Loko n’wana a khathaleriwa naswona a kombiwa rirhandzu, a nga ha kula hi ndlela leyinene. Hi kona laha manana a nga ha nyikiwaka switsundzuxo leswaku a n’wi khathalela njhani n’wana wakwe hi ku n’wi nyika swakudya leswi akaka miri ni ku tshama a basile leswaku a nga tshuki a tlhelele exiyin’weni lexi fanaka. Kutani n’wana wa humesiwa exibedlhele. I swa nkoka leswaku n’wana a hamba a yisiwa exibedlhele kumbe etliliniki leswaku a tshama a ri karhi a kamberiwa.

Hambiswiritano, swi le rivaleni leswaku ku swi sivela ka ha ri emahlweni hi swona swi pfunaka swinene. Hi yona mhaka leyi ematikweni yo hambana-hambana, hulumendhe ni minhlangano yin’wana leyi nga riki ya mfumo yi sunguleke matsima yo endla leswaku vanhu va dya swakudya leswi akaka miri. Vanhu na vona va pfuna hi tindlela to tala ku lwisana ni ku sika, ku fana ni ku dyondzisa vanhu hi swakudya leswi akaka miri, ku sirhelela mati lama nwiwaka, ku aka swihambukelo, ku hlayisa tindhawu leti va tshamaka eka tona ti basile, ku seketela matsima ya nsawutiso swin’we ni ku khathalela vana loko va ri karhi va kula.

Kambe i yini lexi munhu un’wana ni un’wana a nga xi endlaka leswaku a papalata nsiko? Bokisi leri nga eka tluka 8 ri ni swiringanyeto swin’wana leswi pfunaka. Mutshila wa vutshunguri bya vana Georgina Toussaint u bumabumela leswaku manana a tlhelela eka dokodela la tshungulaka n’wana wakwe kumbe etliliniki endzhaku ka masiku ya nkombo a beburile, loko ricece ri ri na n’hweti kutani u fanele a ya n’hweti yin’wana ni yin’wana endzhaku ka sweswo. Manana u fanele a lava ni mpfuno wa madokodela loko n’wana a vonaka onge u heleriwa hi mati emirini, u tshamela ku chuluka kumbe miri wakwe wu hisa ngopfu.

Hambileswi swibumabumelo leswi nga laha swi nga pfunaka leswaku u antswisa swakudya leswi u swi nyikaka vana, kambe i ntiyiso leswaku ku sika ku hundzuke xiphiqo lexikulu—i xikulu lerova vanhu a va nge swi koti ku xi tlhantlha. Encyclopædia Britannica yi ri: “Hambiswiritano, swa ha ri xiphiqo lexikulu ku kuma swakudya leswi nga ta ringana vanhu hinkwavo ni ku dyondzisa vanhu hi swakudya leswi akaka miri.” Hikwalaho, xana wu kona ntshembo wa leswaku “ntungu lowu nga vonakiki hi ku olova” wu ta kala wu hela?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

XANA N’WANA WA WENA WA SIKA?

Xana madokodela ma swi vona njhani leswaku n’wana u wundleke kahle emirini? Va nga ha kambisisa swikombiso swin’wana swa mavabyi, va vutisa leswaku n’wana loyi u dya njhani kutani va lerisa leswaku ku endliwa vukambisisi elaboratori. Hambiswiritano, hakanyingi va tirhisa mpimo lowu vekiweke. Va pima miri wa n’wana kutani va wu pimanisa ni mimpimo leyi tirhisiwaka. Sweswo swa va pfuna leswaku va kumisisa kahle leswaku n’wana loyi u sike ku fikela kwihi.

Nchumu wa nkoka ngopfu i ntiko, ku leha ni mpimo wa voko. Loko va pimanisa ntiko ni malembe ya n’wana, va swi vona leswaku u sike ku fikela kwihi; n’wana la sikeke ngopfu u vonaka hi ku va a omelerile naswona a hume misiha. N’wana u tekiwa a vabya ngopfu loko ntiko wakwe wu ri ehansi ka lowu tolovelekeke hi mpimo lowu tlulaka 40 wa tiphesente, u tekiwa a ri eka mpimo lowu faneleke loko wu ri ehansi hi 25 ku ya eka 40 wa tiphesente, naswona wu nga bihanga ngopfu loko wu ri ehansi hi tiphesente ta khume ku ya eka 25. Loko malembe ya munhu ma nga fambisani ni ku leha kakwe, u va a ri ni xiphiqo lexikulu xa ku sika.

Mavabyi lama vangiwaka hi ku nga wundleki kahle i ku khwankhwa ni vuvabyi bya kwashiorkor, kumbe haswimbirhi. Swihlangi leswi talaka ku khwankhwa hi leswi swi nga exikarhi ka tin’hweti ta tsevu ku ya eka ta 18. Ku sungula ku vonaka hakatsongo-tsongo tanihi vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku pfumaleka ka tikhilojulu ni swiaki swin’wana swa miri kutani ku ya ku kula hikwalaho ka loko n’wana a nga an’wisiwi kumbe a nyikiwa masi lama tempuriweke ngopfu. N’wana u ondza ngopfu lerova misiha yakwe ya vonaka ehenhla ka marhambu, naswona a nga ha kuli kahle. Nakambe n’wana yoloye u ni “xikandza xa vanhu lavakulu,” wa hlohlonyiwa naswona u tshamela ku rila.

Rito leri nge kwashiorkor, ri tekiwe eka ririmi rin’wana ra le Afrika, naswona ri vula “n’wana la lumuriweke.” Swi vula n’wana la lumuriwaka nkarhi wu nga si fika. Vuvabyi lebyi byi khoma n’wana loko a ha ku lumuriwa, hambileswi byi vaka kona hi ku kayivela ka tikhilojulu, kambe byi sunguriwa hi ku kayivela ka tiphroteyini. Byi endla leswaku miri wu va ni mati yo tala, leswi endlaka leswaku n’wana a vonaka a ri ni khwiri lerikulu. Minkarhi yin’wana ku khumbeka ni xikandza, xi fana ni n’weti lowu thwaseke. U sungula ku handzukela nghohe ni ku cinca muhlovo wa misisi yakwe, yi tlhela yi tsemekela. Vana lava nga exiyin’weni lexi va pfimba xivindzi naswona va vonaka va tsanile, va ri ni gome. A swi ri tano hi Erik, loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni, loyi mana wakwe a n’wi an’wiseke n’hweti yin’we ntsena loko a ha ku beburiwa; kutani a n’wi dyisa masi lama tempuriweke ngopfu. Loko a ri ni tin’hweti tinharhu u dyisiwe murhu wa matsavu ni mati lama nga ni chukele naswona u siyiwe eka muakelani leswaku a n’wi khathalela.

Kasi ndlela ya vunharhu leyi munhu a vonakaka ha yona leswaku wa sika yi vonaka hi vuvabyi bya ku khwankhwa ni bya kwashiorkor. Mavabyi lawa hinkwawo ma nga ha dlaya loko ma nga tshunguriwi ka ha ri ni nkarhi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

SIRHELELA VANA VA WENA LESWAKU VA NGA SIKI!

◼ I swa nkoka leswaku ku antswisiwa swakudya leswi dyiwaka hi manana. Vamanana lava tikeke ni lava an’wisaka va fanele va dya swakudya leswi nga ni tikhilojulu ni tiphroteyini to tala. Tiphroteyini ta pfuna swinene eku endleni ka mafi ya manana. Kutani loko ku ri ni swakudya leswi nga nyawuriki, swa antswa mi ehleketelela ngopfu vavasati lava nga ni vana ni swihlangi.

◼ Eswiyin’weni swo tala, mafi ya manana hi wona ma nga swakudya leswinene swa xihlangi. Leswi i swa nkoka ngopfu endzhakunyana ka loko a ha ku bebula hikuva mafi ya manana ma ni masocha ya miri lama sirhelelaka xihlangi leswaku xi nga tluleriwi hi mavabyi. Etin’hwetini to sungula ta mune kumbe ku tlula, mafi ya manana ma ni swiaki hinkwaswo leswi xihlangi xi swi lavaka leswaku xi ta kula kahle.

◼ Hambileswi mafi ya manana ma vaka ma ha ri swakudya swa nkoka eka ricece exikarhi ka n’hweti ya vumune ni ya vutsevu, ricece ri va ri lunghekele ni ku dya swakudya swin’wana. Hakatsongo-tsongo ri tolovete mihandzu ni matsavu lama siriweke. Ri nyike swakudya swa muxaka wun’we hi nkarhi wun’we, u nga pfanganisi swakudya swo hambana-hambana. Endzhaku ka masiku mambirhi kumbe manharhu, loko se ri swi toloverile swakudya sweswo, ringeta swin’wana. Phela, hakanyingi u fanele u lehisa mbilu naswona u ringetela ko tala hi kona ricece leri ri nga ta dya swakudya leswi ri nga swi tiviki. Loko u lunghiselela swakudya sweswo tiyiseka leswaku hinkwaswo swi va swi base swi lo caca! Hlantswa swakudya ni swibya swa kona!

◼ Loko ricece ra ha ri ni tin’hweti ta ntlhanu ku ya eka ta kaye, hi ntolovelo ri lava tikhilojulu ni tiphroteyini to tala ku tlula leti ri ti kumaka eka mafi. Yana emahlweni u ri nyika swakudya swin’wana. U nga ha sungula hi ku ri nyika swakudya leswi endliweke hi tindzoho, kutani ku landzela nyama ni swakudya leswi endliwaka hi ntswamba. Swakudya swo sungula leswi xihlangi xi nyikiwaka swona swi fanele swi hlunguhliwa, endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, swi nga ha tsemeleriwa swi va switsongo. A swi fanelanga naswona a swi bumabumeriwi leswaku ku engeteriwa munyu kumbe chukele.

◼ Endzhaku ka tin’hweti ta nhungu, mafi ya manana a ma ha ri swakudya swa xisekelo swa n’wana, kambe mo engetela. Ricece ri sungula ku dya swakudya leswi dyiwaka ekaya. Swakudya swa kona swi fanele swi tshama swi basile swinene, naswona swi fanele swi tsemeleriwa swi va switsongo leswaku swi ta cakunyeka hi ku olova. Swakudya leswi faneleke swi katsa mihandzu ni matsavu, swakudya leswi endliweke hi tindzoho ni hi tinyawa.b Vana va fanele va nyikiwa swakudya leswi fuweke hi vhithamini A. Swakudya swa kona swi katsa mafi ya manana, matsavu ya rihlaza ni mihandzu yo kota malamula, manghoza, tikherotsi, maphopho kumbe mihandzu ya xitshopana. Vana lava nga ehansi ka malembe manharhu va fanele va dya ka ntlhanu kumbe ka tsevu hi siku.

◼ Swakudya swo hambana-hambana swi tamele swiaki leswi kotaka ku sirhelela xihlangi. Manana u fanele a lwela ku nyika xihlangi xakwe swakudya leswinene, naswona a nga xi sindzisi leswaku xi dya hambiloko se xi xurhe kumbe ku xi tsona loko xa ha swi lava ku dya.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Vativi va pfumela leswaku mafi ya manana hakanyingi hi wona ma nga swakudya swo antswa ku tlula hinkwaswo loko ricece ra ha ku velekiwa

[Xihlovo Xa Kona]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vana va ri karhi va dya koroni ni matsavu exikolweni le Bhutan

[Xihlovo Xa Kona]

FAO photo/WFP Photo: F. Mattioli

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

U nga ha teka magoza yo antswisa swakudya swa n’wana wa wena

[Xihlovo Xa Kona]

FAO photo