Ndlela Leyi Swakudya Leswi Fuweke Swi Nga Antswisaka Rihanyo Ra Wena Ha Yona

KUNENE swa tsakisa ku vona n’wana la dyaka kahle! Kambe, n’wana a ngo swi pfuketana a va ni rihanyo lerinene. “Minkarhi hinkwayo swakudya leswi nga riki swa le henhla kambe leswi fuweke a ku ri nchumu wa nkoka endyangwini wa ka hina, ku nga ri hi mhaka ya leswaku a ku tirhisiwa mali yo tala eswakudyeni ntsena, kambe nkarhi lowu tirhiseriwaka ku swi lulamisa ni ku swi dya swin’we na swona a swi ri swa nkoka,” ku tsundzuka Kate wa le Canada la tshamaka eBrazil. “Tanihi leswi mana wa mina a a nga tirhi, loko hi vuya exikolweni siku na siku a hi hlanganyetiwa hi minun’hwelo yo nandziha ya swakudya swa ni nhlikanhi swi ri karhi swi swekiwa naswona kumbexana ku ri phayi kumbe khekhe leri a ri bakeke.”

Hambi swi ri tano, ematshan’wini yo hanya hi swakudya leswi fuweke, “kwalomu ka vanhu va 780 [wa timiliyoni] ematikweni lama sweleke, un’we eka ntlhanu wa vaaka-tiko va wona, a nga kumi swakudya leswi eneleke,” hi ku ya hi The Economist. “Kwalomu ka magidi mambirhi ya timiliyoni ta vanhu lava kumaka swakudya leswi ringaneleke ku va xurhisa, va pfumala tivhitamini ni timinerali leti lavekaka.” Ntiyiso wu komba leswaku loyi a nga dyiki kahle wa tsana naswona a nga koti ku pfuna van’wana. Hikwalaho, mayelana ni vana lava sikaka, mutivi wa ta ikhonomi Eduardo Giannetti da Fonseca wa le Yunivhesiti ya le São Paulo, eBrazil, u tshahiwe a ku: “Ku [tlangisiwa loku ka swilo leswi pfunaka vanhu] ku bihe ku tlula nchumu wihi na wihi wun’wana. . . . Ndzi tshemba leswaku exikarhi ka vana lava ku ni tinyiko ni vuswikoti lebyi hetelelaka byi nga humesiwanga hikwalaho ka vusweti. Exikarhi ka vona, loko a vo va exiyin’weni xin’wana ku nga huma Albert Einstein wun’wana.” Magazini lowu nge Veja wu ri: “Tiko ri lahlekeriwa hi vanhu va vuswikoti lava ngo helela emoyeni hikwalaho ka swakudya leswi nga akiki naswona ri cukumeta vutlharhi, vuswikoti byo endla swilo, ni matimba lama hlayisiweke lama nga ha tirhaka.” Hikwalaho, ku nga khathariseki ku durha ka vutomi, vatswari lava tlhariheke va endlela vana va vona masungulo lama tiyeke hi ku tirhisa mali eka swakudya leswi fuweke.

Vuvekisi Bya Vutlharhi

“Vuvekisi” swi vula “ku tirhisa nchumu leswaku u pfuneka kumbe u vuyeriwa enkarhini lowu taka.” Xana u nga byi endla njhani vuvekisi hi swakudya? Loko a wu fanele ku hlawula, xana a wu ta hlawula ku tshika swilo swa vulovolovo kumbe swa mavito ivi u tirhisa mali yitsongo leyi u nga na yona u xava swakudya leswi fuweke?

“Switwi a swi tshami onge hi loko swi file ivi swi kala swi tlhekisiwa xikan’we-kan’we loko u velekiwa; vumbhoni byi ringanyeta leswaku fambiselo ra switwi ri tirha kahle emahlweni ko velekiwa,” ku vula The New Encyclopædia Britannica. Xisweswo, ndlela ya masungulo yo wundla n’wana i ku va ni manana la phameriwaka kahle. Goza ra vumbirhi—endzhaku ko veleka—i ku mamisa ricece, tanihi leswi mafi ya munhu ma nga ni swiaki hinkwaswo naswona ya sawutisa ni le ka mavabyi lama tolovelekeke. Facts for Life, buku ya Nhlangano wa Matiko yi ri: “Eka tin’hweti ti nga ri tingani to sungula ta vutomi bya n’wana, mafi ya ri woxe i swakudya ni swakunwa leswi kumekaka leswi nga swinene ngopfu. Loko ti ri na tin’hweti ta mune ku ya ka tsevu hi vukhale, tincece ti lava ni swin’wana swakudya, ku tlhandlekela ehenhla ka mafi.”

Hambi leswi miri wa munhu wu kotaka ku tipfumelanisa ni swiyimo hi ndlela leyikulu, a wu fanelanga wu khomiwa hi ndlela leyi nga nyawuriki. I swa nkoka leswaku wu akiwa hi swakudya leswi fuweke ku sukela emasungulweni ya vutomi. The World Book Encyclopedia yi ri: “Loko munhu se a ri na malembe ya 6 hi vukhale, byongo byi fikelele ntiko wa byona lowu heleleke wa kwalomu ka tiphawundi 3 (1,4 wa tikhilogiramu). To tala ta tisele ta byongo ti va ti ri kona loko a velekiwa, kutani ku engeteleka ka ntiko ku vangiwa swinene hi ku kula ka tisele. Hi nkarhi wa malembe lawa ya tsevu, munhu wa dyondza naswona u va ni mahanyelo lamantshwa hi mpimo lowu hatlisaka evuton’wini.” Hikwalaho, hambi loko n’wana a dya kahle endzhaku ka loko a hundze lembe rakwe ra vutsevu, i tisele titsongo swinene leti engetelekeke ta byongo leti nga ha vumbekaka. Kate u ri: “Swakudya leswi fuweke, i yin’wana ya tinyiko letikulu leti vatswari va nga ti nyikaka vana va vona. Hambi loko swo tala swa leswi vitaniwaka swilo swa nkoka evuton’wini swi nga kumeki, leswi hakanyingi ku ngo va ntsena swilo swa vulovolovo, vatswari lava vekisaka hi rihanyo ra byongo ni ra miri ra vana va vona va va nyika masungulo evuton’wini ku sukela loko va ha ri tincece, ku nga nchumu lowu nga ta ka wu nga siviwi hi nchumu.”

Ha Yini U Fanele U Cinca-cinca Swakudya?

N’wana u fanele a kuma swakudya leswi fuweke hi tiproteyini leswaku a kula emirini ni le mianakanyweni. Swakudya leswi nga fuwangiki swi hlwerisa nhluvuko wa n’wana exikolweni, nakambe n’wana a nga ha heleriwa hi ku tsakela, naswona a karhala, a nga koti ku yisa nyingiso kumbe ku tsundzuka leswi dyondzisiweke. Kwalomu ka 25 wa mavabyi yo hambana-hambana ya nkayivelo wa swiaki swo karhi ya vangiwa hi ku pfumaleka xa xin’wana xa swiaka-miri swa nkoka—tiproteyini, tivhithamini, mafurha lama lavekaka kumbe swiaka-miri swin’wana.

Anakanya mhaka ya Joaquim. U ri: “Ndyangu wa ka hina a wu ri evuswetini. Kambe a hi ri na nsimu kutani a hi byala xin’wana ni xin’wana lexi a hi xi dya. Hi nkarhi wun’wana ni wun’wana wa swakudya a ku ri na xinkwa lexi nga ni mavele ni rhayi lexi endliweke hi tindzoho letinene, naswona sweswo a swi hoxa xandla eka swakudya leswi fuweke. Kwalomu ka siku rin’wana ni rin’wana mana wa mina a sweka murhu lowu nga ni matsavu yo hambana-hambana, ku katsa ni tinyawa, kutani leswi a swi enerisa swilaveko swa hina swo tala hi tlhelo ra swiaka-miri. A hi nga dyi nyama yo tala, kambe a hi dya nhlampfi, hakanyingi byibyi, cod, na herring.” Wa engetela: “Mana wa mina a a ri na ntlhanu wa vana, naswona a ndzi tsundzuki ni un’we wa hina a vabyisiwa hi swin’wana handle ka mikhuhlwana. Ndzi anakanya leswaku swakudya swa hina leswi ringaniseriweke kahle swi hoxe xandla eka sweswo.” Mana wa vana va nkombo wa hlamusela: “A hi fanele hi kuma swakudya leswi fuweke handle ko tirhisa mali yo tala. Kutani hi endle xirhapa xa matsavu, lexi, hambi leswi a xi ri xitsongo, xi eneriseke swilaveko swa hina.” Wa engetela: “Vana va hina a va kalanga va khomiwa hi vuvabyi lebyikulu naswona minkarhi hinkwayo a va humelela kahle entirhweni wa vona wa xikolo.”

Miri wa wena wu lava tikhemikhali ta 22 eka leta 103 leti tivekaka ximfumo tanihi swiaka-miri. Hambi leswi swi nonon’hwaka ku tiva mpimo lowu lavekaka wa tivhitamini, timinerali, ni tiproteyini leti munhu a ti lavaka, swakudya leswi ringaneleke swi ta nyikela swilaveko swa wena. Buku yin’wana yi te: “Xilotlelo xa swakudya leswi fuweke i ku cinca-cinca swakudya, leswi katsaka muxaka wun’wana ni wun’wana wa swiaka-miri.”

Ku vuriwa yini hi loko vana va wena va venga swakudya swo karhi, tanihi matsavu lama bavaka? Hi ku ya hi musweki la nga ni ntokoto, vatswari va fanele va phamela “tinxaka hinkwato ta matsavu leti nga kona endhawini ya ka vona. Vanhu vo tala lavakulu a va dyi matsavu hikuva a va ya tivanga loko va ha ri vana. Tanihi leswi matsavu ya nyikelaka fiber ni swilaveko swa hina swo tala swa tivhitamini naswona ya nga durhiki, minkarhi hinkwayo vatswari va fanele va ya kumela vana va vona.” Kutani ke, ha yini u nga dyondzi maswekelo lamantshwa lama tirhisaka ngopfu matsavu, ni mihandzu leya ha ku khiwaka, kumbexana ya dyiwa ni murhu? Mayelana ni leswi vitaniwaka tikhilojulu leti nga pfuniki nchumu u ringanyete leswi: “Vatswari a va fanelanga va tshama va ri ni malekere endlwini handle ka loko ku ri ni swiendlakalo swo hlawuleka. Loko [vana] va nga swi kumi, a va nge swi dyi.”

Hambi leswi ku dya mpimo lowu ringaneleke wa swakudya leswi faneleke swi hungutaka makhombo ya nsiko, vanhu van’wana va tivangela swiphiqo hi voxe hi ku dya ku tlula mpimo. Ku dya tikhilojulu to tala ku tlurisa leti laviwaka hi miri swi nga ha ku vangela ku nyuhela, ku nga nchumu lowu fambisanaka ni vuvabyi bya chukela ni bya mbilu.a Tanihi leswi ku nga riki na murhi kumbe xiendlo xo karhi lexi nga sivaka mikhuva ya ku dya leyi faneleke, xiringanyeto lexinene i ku hunguta mafurha lawa u ya dyaka, swinyanganya, munyu ni byalwa. Nakambe, nsonga-vutivi wu vula leswi, “ku fanele ku tekiwa magoza yo hunguta ndlala, xivundza, gome, ku phirheka, vukarhi, nkarhalo, leswi xin’wana ni xin’wana xa swona xi nga tlhekisaka tsima ro dya ku tlurisa.”

Langutelo Lerinene Hi Swakudya Ni Rihanyo

Bibele a hi buku-ndzetelo ya madyelo; hambi swi ri tano, yi hi pfuna ku ringanisela etimhakeni ta rihanyo. Muapostola Pawulo u tsundzuxile emhakeni ya lava lerisaka van’wana ku “[tshika] swakudya leswi Xikwembu xi swi vumbe[le]ke leswaku swi amukeriwa hi ku nkhensa hi lava va pfumelaka ni ku tiva ntiyiso.” (1 Timotiya 4:3) Xikwembu xi lava leswaku hi eneriseka hi leswi hi nga na swona naswona hi swi tirhisa hi ndlela leyi faneleke. “Rifuwonyana le’ri nga ni ku tšhav̌a Yehova, ri tlurisa rifuwo le’rikulu le’ri nga ni mikarateko.”—Swivuriso 15:16.

Ku hava ni un’we namuntlha la nga ni rihanyo leri hetisekeke. Kutani ha yini u nga amukeli xiyimo kahle, u nga lahli switsundzuxo hinkwaswo naswona u nga vileli ku tlurisa? Ku khathala ngopfu kumbe hi ndlela leyi hundzeletiweke hi timhaka ta swakudya kumbe ta rihanyo swi nga hi vangela ku lahlekeriwa hi ku ringanisela ka hina.

Ku nga khathariseki leswi hi nga ha ringetaka ku swi endla ku khathalela rihanyo rerhu, hi laha swilo swi nga xiswona enkarhini lowu, hi ta hetelela hi dyuharile ivi hi fa. Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka, Bibele yi hi tiyisekisa leswaku Mfumo wa Xikwembu wu ta herisa nsiko ni mavabyi. Hambi leswi makungu ya vanhu yo herisa ndlala ma tsandzekeke, hi nga langutela misava leyi nga ta va ni swakudya swo tala leswi fuweke swa hinkwavo.—Pisalema 72:16; 85:12.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

SWIRINGANYETO SWO PFUNA N’WANA WA WENA A VA NI MIKHUVA LEYINENE YA MADYELO

◻ Veka xikombiso lexinene.

◻ U nga pfumeleli vana va dya ntsena leswi va swi lavaka.

◻ Papalata ku va ni swakudya swo tata khwiri ntsena kumbe malekere ekaya.

◻ Letela vana leswaku va xiya nkoka wa swakudya swo hambana-hambana.

◻ Veka nkarhi lowu nga hundzukiki wa swakudya, ku katsa ni wa swo fihlula.

◻ U nga pfumeleli vunavetisi bya TV byi lawula leswi u swi dyaka.

◻ U nga pfumeleli vana va titekela swakudya hi voxe exigwitsirisini.

◻ Letela vana ku pfuneta ku lunghiselela swakudya.

◻ Hlakulela ku tlangela swakudya swa siku na siku.