Swakudya Swo Xawula Leswi Hi Nga Swi Kumaka
HI MUTSARI WA XALAMUKA! EMEXICO
ANGÉLICA ni vandyangu wa yena va khume a va tshama exidorobanini xa le matiko-xikaya etikweni ra Oaxaca, le Mexico. A va ri swisiwana, naswona swakudya swa vona a ku ri xinkwa xa mavele, tinyawa, murhu lowu nga ni viriviri, mpunga lowu nga akiki miri, xinkwa xo tsokombela ni tiya. Angélica u ri: “A hi nga kuli ngopfu. A hi komile naswona hi hume misiha. A hi tshamela ku vabya—hi twa ku vava ekhwirini, hi ngheniwa hi switsongwatsongwana ni ku khomiwa hi mikhuhlwana.”
Angélica ni ndyangu wa ka vona va endle xiboho xa ku rhurhela eDorobeni ra Mexico, va ri ni ntshembo wa leswaku va ta kuma ntirho lowu nga ta va pfuna leswaku va va ni timali. U kholwa leswaku swakudya leswi va swi dyaka sweswi swi antswa ngopfu hikuva swi katsa masi, mandza, nyama, rivomba, matsavunyana ni swakudya swin’wana swo hambana-hambana leswi tengisiweke. Xana swakudya swa vona se swi aka miri hakunene?
Ndlala—Xana Yi Hangalake Ku Fikela Kwihi eMisaveni?
Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 800 wa timiliyoni va le khombyeni ra ku dlayiwa hi ndlala. Hi ku ya hi Xiviko xa Misava xa Rihanyo xa 1998 xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), ku fa ka vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu loku endlaka kwalomu ka 50 wa tiphesente, ku vangiwa hi ndlala. Hambi ku ri lava ponaka, minkarhi yo tala rihanyo ra vona a ri nyawuli.
Kasi hi hala tlhelo, van’wana va vula leswaku vanhu vo tlula 800 wa timiliyoni va le khombyeni ra ku landza maxaka hikwalaho ko dya ngopfu. Loko munhu a nga dyi swakudya swa mixaka-xaka a nga ha khomiwa hi mavabyi lama hambetaka yo fana ni ku nyuhela, ku pfaleka ka misiha ya mbilu hi mafurha, ku famba ka ngati hi rivilo lerikulu, vuvabyi bya chukele, ku tshwa ka xivindzi ni vuvabyi bya khensa ya mixaka-xaka. Loko yi katsakanya mhaka leyi, WHO yi ri: “Xisweswo ku sika ku vanga mavabyi yo hambana-hambana, ku katsa ni ku gon’wela, ku endla leswaku miri wu nga wundleki, ku dya ngopfu; ka dlaya, ku endla vanhu va va swigono, ka va lamata, ku va dlaya mahlo naswona ku sivela vanhu leswaku va nga endli nhluvuko lowukulu emisaveni hinkwayo.”
Etikweni rin’we, u nga ha kuma vanhu lava sikaka u tlhela u kuma lava dyaka ngopfu. Ekaya rin’we, u nga ha kuma vana lava sikaka hi ndlala u tlhela u kuma vanhu lavakulu lava nyuheleke hi mhaka ya ku dya ngopfu. Minkarhi yin’wana munhu loyi a sikaka loko a ha ri n’wana wa nyuhela loko a kula. Lava va nyuhelaka ku tlula mpimo hi lava va rhurhaka etindhawini ta le makaya va ya tshama edorobeni.
Vanhu vo tala a va byi twisisi vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka rihanyo ra vona ni ndlela leyi va dyaka ha yona. Kumbexana leswi swi vangiwa hi leswi swi nga vonakiki hi ku hatlisa leswaku rihanyo ra munhu ri khumbeka njhani hi ndlela leyi a dyaka ha yona. Kambe swakudya leswi nga ni rihanyo swi nga sivela mavabyi yo tala. Kahle-kahle, WHO yi ringanyeta leswaku ku fika eka tiphesente ta 40 ta mavabyi ya khensa, ma nga siveriwa hiloko munhu a dya hi ndlela leyinene naswona a endla vutiolori. Xana u nga yi antswisa njhani ndlela leyi u dyaka ha yona?
Ku Dya Swakudya Leswi Akaka Miri
Van’wana va anakanya leswaku swakudya swi avanyisiwe hi mintlawa yinharhu leyikulu. Ntlawa wo sungula wu katsa swakudya leswi nga mavele-ndzoho, swo fana ni koroni, mpunga, mavele ni bali swin’we ni marhanga yo fana ni mazambhana, yucca ni mitsumbula. Swakudya leswi swa tikhabohaydreti, swi nyika matimba hi xihatla. Ntlawa wa vumbirhi i tinyawa, to fana ni maboncisi, ti-soybean, ti-lentil, ti-chick-pea ni tinyawa letikulu, ni swakudya swin’wana leswi humaka eka swifuwo, swo tanihi nyama, nhlampfi, matandza ni masi swin’we ni swin’wana leswi endliweke hi swona. Swakudya leswi swa tiprotheyini swi ni iron, zinc ni tivhithamini to hambana-hambana. Ntlawa wa vunharhu wu katsa mihandzu ni matsavu. Munhu u kuma tivhithamini ta nkoka ni timinerali eka swona. Swi tlhela swi nyika munhu rhafeji ni matimba naswona vhithamini C ya ntumbuluko yi kumeka eka swona ntsena.
Hi ku ya hi Dok. Héctor Bourges, holobye-nkulu wa nkongomiso wa swakudya wa le Salvador Zubirán National Institute of Nutrition (INNSZ) wa le Mexico, swakudya leswi nga ni rihanyo swi fanele swi katsa mintlawa leyi, swi ri swa mixaka-xaka. U ringanyete leswaku hi “pambula swakudya swo karhi eka ntlawa wun’wana ni wun’wana loko hi dya naswona hi dya swakudya swo hambana-hambana, hi swi lunghiselela kumbe ku swi sweka hi tindlela to hambana-hambana.”
Anakanya hi mhaka ya María. Yena ni ndyangu wa ka vona va tshama eAtopixco, tiko-xikaya ra le mutini wa Hidalgo, le Mexico. A va ri swisiwana ngopfu, naswona a va tala ku dya swinkwa swa mavele, maboncisi, makaroni swin’we ni viriviri. Vona a va nga dyi ntsena swakudya leswi dyiwaka hi ndyangu wa va ka Angélica, kambe a va dya ni marhakarhaka lamatsongo, ti-chayote, swikowa ni ti-potherb, to fana ni purslane na pigweed, to tala ta tona a va ti kuma enhoveni. Mihandzu va yi dya hi nguva ya yona loko yi tele. Matshalatshala ya vona ma va pfunile leswaku va va ni rihanyo lerinene.
Dok. Adolfo Chávez, nhloko ya Applied Nutrition and Nutritional Education Department ya INNSZ, u khutaza leswaku vanhu va nga swi dyi ngopfu swakudya leswi kumekaka eka swifuwo. Hi xikombiso, u nga ha sweka swakudya, kutani u hlanganisa mandza ni mazambhana, matsavu kumbe ni tinyawa. Dok. Chávez u ri: “Eka swakudya, leswi swi tiveka tanihi ‘switatisi.’ Hambiswiritano, xitsundzuxo hi lexi: Nkarhi ni nkarhi hlantswa mihandzu ni matsavu hi rixaladza, ngopfu-ngopfu leyi nga ta dyiwa yi nga swekiwanga.
Nakambe un’wana ni un’wana u fanela a dya swakudya leswi n’wi faneleke, naswona swilo swo fana ni malembe, rimbewu ni mahanyelo swi fanele ku tekeriwa nhlokweni. Van’wana va ringanyeta leswaku vanhu lavakulu va fanele ku dya ngopfu mihandzu kumbe ni matsavu nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va dya, naswona va engetela hi swakudya leswi nga ni tindzoho ni leswi fambisanaka ni tinyawa. Van’wana va ringanyeta leswaku loko ku dyiwa, nyama yi fanele yi nga dyiwi ngopfu, kambe nhlampfi yona a yi karhati, nyama ya huku leyi nga riki na xikhumba swin’we ni tinyama leti nga riki na mafurha. Nakambe ku ringanyetiwa leswaku swakudya leswi nga ni mafurha ni chukele swi dyiwa hi ku pima.
Hambi ku ri vanhu lava tshamaka ematikweni lama hluvukaka ni lava hlaseriweke hi vusiwana, minkarhi yin’wana va nga ha antswisa swakudya swa vona. Njhani? Va nga swi endla hi ku hlawula swakudya leswi nga ni rihanyo hi mixaka-xaka ya swona ni ku swi pfanganisa ni mavele-ndzhoho ni swikowa. Leswaku swakudya swa wena swi ta ku aka miri, a wu fanelanga u tata ngopfu nyama ni mandza. Dyana matsavu ya rihlaza lama kumekaka endhawini ya ka n’wina ni mihandzu hi nguva ya kona.
Muvumbi wa hina u “humesa swakudya emisaveni” leswaku vanhu va swi tsakela. (Pisalema 104:14) Eka Eklesiasta 9:7, Bibele yi ri: “Famba u ya dya swakudya swa wena hi ku tsaka.” A swi kanakanisi leswaku loko hi ringanisela, hi nga ha vuyeriwa hi ku dya swakudya swo tsokombela ni leswi nga ni rihanyo, leswi Muvumbi a hi endleleke swona.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
NTLAWA WO SUNGULA: mavele-ndzoho ni marhanga
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
NTLAWA WA VUMBIRHI: tinyawa, nyama, nhlampfi, mandza, masi ni swin’wana leswi endliweke hi swona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
NTLAWA WA VUNHARHU: mihandzu ni matsavu