Xana U Dya Swakudya Swa Moya U Eneriseka?
“Madyelo lamanene ya swakudya hi xona xilaveko-nkulu evanhwini. . . . Loko ho pfumala swakudya leswi eneleke, hi nga fa.”—Food and Nutrition.
NTIYISO wolowo lowu nga erivaleni, wu kombisiwa hi mimiri leyi gon’welaka ya vavanuna, vavasati ni vana lava sikaka hi ndlala, lava tsoniwaka “xilaveko-nkulu [lexi] evanhwini.” Van’wana va swi kota ku enerisa xilaveko lexi ku fikela eyinhleni yo karhi, kambe va hambeta va gon’wela swinene. Hambiswiritano, vo tala lava nga dyaka swakudya leswinene, hakanyingi vo eneriseka hi swakudya leswi nga pfuniki nchumu, leswi nga xurhisiki. Healthy Eating yi ri: “Swakudya swi tikomba swi ri swin’wana swa swilo swa hina leswi tirhisiwaka hi ndlela yo biha.”
A swi hambananga ngopfu ni swakudya swa moya—ntiyiso lowu kumekaka eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele. Vanhu van’wana va pfumala hambi ku ri xilaveko-nkulu xa swakudya swa moya leswi xurhisaka; va sika hi tlhelo ra moya. Van’wana va honisa ku dya swakudya swa moya leswi nga kona. Ku vuriwa yini hi wena? Xana wena hi wexe u dya swakudya swa moya u eneriseka? Kumbe, xana u titsona swakudya swa moya? I swa nkoka leswaku hi tshembeka emhakeni leyi, hikuva hi lava swakudya swa moya ku tlula ni ndlela leyi hi lavaka swakudya swa nyama ha yona.—Matewu 4:4.
Swakudya Leswi Kurisaka Hi Tlhelo Ra Moya
Food and Nutrition, ku nga buku-mpfuno leyi vulavulaka hi nkoka wa madyelo lamanene ya swakudya, yi hi nyika swivangelo swinharhu leswinene swo va hi dya hi eneriseka. Xin’wana xa swona hileswaku hi lava swakudya leswaku hi “ta ku kula ni ku sivela ku onhaka ka tisele ta miri.” Xana a wu swi tiva leswaku siku na siku evuton’wini bya wena, biliyoni ya tisele ta wena ta miri ta onhaka naswona ti lava ku pfuxetiwa? Leswaku miri wu kula kahle ni ku hlayisiwa kahle wu lava swakudya leswinene.
Sweswo swi tano na hi tlhelo ra moya. Hi xikombiso, loko muapostola Pawulo a tsalela vandlha ra Efesa, u kandziyise ndlela leyi Mukreste un’wana ni un’wana a swi lavaka ha yona swakudya swa moya leswaku a va “[munhu la] vupfeke.” (Vaefesa 4:11-13) Loko hi tiwundla hi swakudya swa moya leswi xurhisaka hi ndlela leyi faneleke, a ha ha fani ni swihlangi leswi tsaneke, lerova hi nga tsandzeka ni ku tisirhelela, kutani hi phasiwa hi makhombo hinkwawo. (Vaefesa 4:14) Ku ri ni sweswo, ha kula kukondza hi va vatswatsi lava tiyeke, hi kota ku lwa nyimpi leyi tikaka ya ripfumelo hikuva hi “va la[va] wundliweke emaritweni ya vupfumeri.”—1 Timotiya 4:6.
Xana sweswo swi tano hi wena? Xana u kurile emoyeni? Kumbe, xana wa ha kotisa xihlangi emoyeni—lexi hlaseriwaka hi ku olova, lexi titshegeke hi van’wana ntsena, naswona xi nga swi koti ku byarha vutihlamuleri bya Vukreste hi xitalo? Entiyisweni, van’wana va hina hi nga pfumela leswaku hi fana ni swihlangi hi tlhelo ra moya, kambe ku tikambela ka ntiyiso ka munhu hi xiyexe i ka nkoka. Van’wana va Vakreste lava totiweke eka lembe-xidzana ro sungula a va ri tano. Hambileswi a va fanele va va “vadyondzisi” hi voxe, va va lava swi kotaka ni ku tlhela va swi rhandza ku dyondzisa van’wana leswi Rito ra Xikwembu ri swi vulaka, muapostola Pawulo u tsarile: “Ma ha lava ku dyondzisiwa na kambe tidyondzo to sungula ta Rito ra Xikwembu, hi munhu un’wana. Ma ha lava ntswamba, ku nga ri swakudya leswi tiyeke.” Loko u lava ku kula hi tlhelo ra moya, hlakulela ku navela ka swakudya leswinene, leswi tiyeke swa moya. U nga enerisiwi hi swakudya swa vana emoyeni!—Vaheveru 5:12.
Na hina hi lava swakudya leswi leswi tiyeke swa moya, leswaku hi lulamisa ku onhaka kun’wana ni kun’wana loku endliwaka hi miringo ya siku na siku, leyi hi langutanaka na yona emisaveni leyi yo homboloka. Miringo leyi yi nga hlakata matimba ya hina ya moya. Kambe Xikwembu xi nga pfuxeta matimba wolawo. Pawulo u te: “A hi heli mbilu; hambileswi hi hlakalaka hi tlhelo ra munhu wa hina wa le handle, hi tlhelo ra munhu wa hina wa le ndzeni, hi hundzuka lavantshwa siku rin’wana ni rin’wana.” (2 Vakorinto 4:16) Xana “hi hundzuka lavantshwa siku rin’wana ni rin’wana” hi ndlela yihi? Hi ku komisa, hi ku tiwundla hi Rito ra Xikwembu nkarhi na nkarhi hi dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Matsalwa ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni ni loko hi dyondza hi ntlawa.
Swakudya Leswi Nyikaka Ntamu Hi Tlhelo Ra Moya
Nakambe swakudya swa laveka leswaku “swi humesa ku kufumela ni ntamu.” Swakudya swi endla mafurha emimirini ya hina leswaku yi tirha kahle. Loko hi dya hi ndlela leyi nga nyawuriki, hi ta va ni ntamu lowu nga nyawuriki. Ku kayivela ka ayoni eka madyelo ya hina ya swakudya, swi nga ha hi endla hi titwa hi karhele ni ku hela matimba. Xana sweswo hi leswi u titwisaka swona minkarhi yin’wana loko swi ta entirhweni wa swa moya? Xana wa tikeriwa hi ku tirha mintirho yin’wana leyi yelanaka ni ku va Mukreste? Van’wana lava tivulaka valandzeri va Yesu Kreste va karhala ku endla leswinene, naswona va kayivela matimba yo endla mintirho ya Vukreste. (Yakobo 2:17, 26) Loko u swi vona leswaku sweswo swa humelela eka wena, murhi wa kona ngopfu-ngopfu ku nga va ku antswisa nxaxamelo wa wena wa swakudya swa moya, kumbe u engetela madyelo ya wena ya swakudya swa moya.—Esaya 40:29-31; Vagalatiya 6:9.
U nga tshuki u kuceteriwa ku hlakulela madyelo lama nga nyawuriki ya swakudya swa moya. Byin’wana bya vuxisi lebyi Sathana a ri karhi a byi tirhisa hi malembe-xidzana yo tala a ku ri byo khorwisa vanhu leswaku a swi kali swi lava leswaku va hlaya Bibele, kutani va kuma vutivi lebyi kongomeke eka yona. U tirhisa maendlelo ya xikhale lawa a ma tirhisiwa hi mavuthu ya nyimpi loko ma lava ku hlasela miti ya valala—ma va tsona swakudya ni ku va endla leswaku va sikisa hi ndlala kukondza va tinyiketa. Kambe u ya emahlweni a tirhisa maendlelo lawa. U xisetela lava a va “hlaselaka” leswaku va tidlaya hi ndlala, kasi va ni ndzalo ya swakudya swa moya leswi tengeke. A swi hlamarisi leswi vo tala va phasiwaka hi minhlaselo yakwe!—Vaefesa 6:10-18.
Swakudya Leswi Hanyisaka Hi Tlhelo Ra Moya
Food and Nutrition yi vula leswaku xivangelo xa vunharhu lexi ha xona hi lavaka swakudya hileswaku “swi ta lawula rihanyo ra miri . . . ni ku sivela vuvabyi.” Mimbuyelo ya rihanyo leyi kumiwaka eka swakudya leswinene a yi vonaki hi ku hatlisa. Loko ha ha ku heta ku dya swakudya leswinene, a hi kanyingi hi vulaka leswaku, ‘Swakudya leswi swi yi pfune ngopfu mbilu ya mina (kumbe tinso ta mina kumbe misiha ya mina, ni swin’wana) swakudya leswi swi wu pfune swinene miri wa mina.’ Kambe, ringeta ku hanya handle ka swakudya ku ringana nkarhi wo lehanyana, kutani vuyelo bya rihanyo ra wena byi ta sungula ku vonaka. Xana hi byihi vuyelo bya kona? Buku yin’wana ya swa vutshunguri yi ri: “Vuyelo bya kona lebyi tolovelekeke bya vavisa: ku pfumala matimba, ku tsandzeka ku lwisana ni vuvabyi lebyi nga nyawuriki, ku heleriwa hi ntamu kumbe migingiriko.” Muxaka wo tano wa vuvabyi bya rihanyo ra moya wu khome Israyele wa khale ku ringana nkarhi wo karhi. Eka vona muprofeta Esaya u te: “Nhloko hikwayo y[a] v̌abya, ni mbilu hikwayo yi twa ku v̌av̌iseka. Ku suka mikonḍweni, ku yisa nhlokweni, a ku na laha ku lulameke.”—Esaya 1:5, 6.
Swakudya leswinene swa moya swi hi nyika matimba yo lwisana ni ku tsana ko tano ka moya, loku nga vangaka vuvabyi bya moya. Vutivi lebyi humaka eka Xikwembu byi hi pfuna leswaku hi tshama hi ri exiyin’weni lexinene xa moya—loko hi swi dya! Yesu Kreste u hlamusele ndlela leyi vanhu vo tala esikwini ra yena va tsandzekeke ha yona ku dyondza hilaha vakokwa wa vona va honiseke ku dya swakudya swa moya hi mfanelo. Na vona a va ala ku tiwundla hi mintiyiso leyi a a yi dyondzisa. Ku ve ni vuyelo byihi? Yesu u te: “Timbilu ta vanhu lava ti tlanyarile, va tipfale tindleve ni mahlo, leswaku va nga ha voni, ni ku twa va nga ha twi, hambi ku ri ku twisisa va nga ha twisisi, ni leswaku va nga hundzuki, na mina ndzi nga va hanyisi.” (Matewu 13:15) Vunyingi a byi pfunekanga eka matimba yo hanyisa lawa Rito ra Xikwembu ri nga na wona. Va hambete va vabya hi tlhelo ra moya. Hambi ku ri van’wana va Vakreste lava totiweke va ve “lava tsaneke ni lava vabyaka.” (1 Vakorinto 11:30) Hi nga tshuki hi swi langutela ehansi swakudya swa moya leswi Xikwembu xi swi nyikelaka.—Pisalema 107:20.
Ku Thyakisiwa Hi Tlhelo Ra Moya
Handle ka nxungeto wo sika hi tlhelo ra moya, ku ni khombo rin’wana leri hi faneleke hi tilangutela eka rona—muxaka wa swakudya leswi hi swi dyaka swi nga ha va swi thyakisiwile. Ku dya swakudya leswi ngheniweke hi tidyondzo ta madimona leti nga ni chefu, swi nga hi vavisa hilaha ku dya swakudya swa nyama leswi ngheniweke hi switsongwa-tsongwana kumbe chefu swi nga hi vavisaka hakona. (Vakolosa 2:8) A hi minkarhi hinkwayo swi olovaka ku xiya swakudya leswi nga ni chefu. Buku yin’wana yi vula leswaku, “minkarhi yin’wana swakudya swi nga vonaka swi ri leswinene kasi swi rhwele switsongwa-tsongwana leswi vangaka vuvabyi.” Kutani hi endla kahle loko hi kambisisa xihlovo lexi swakudya swa hina swo fanekisela swi humaka eka xona, hi ri karhi hi swi tsundzuka leswaku tibuku tin’wana, to tanihi matsalwa ya vagwinehi, ti nga ha va ti ri ni masungulo ya tidyondzo leti nga riki ta matsalwa ni tifilosofi. Vasweki van’wana va swakudya va tirhisa hambi ku ri marito lama kanganyisaka, leswaku va xisetela vaxavi va vona hi leswi swimakiwa swa vona swi nga xiswona endzeni. Handle ko kanakana, hi nga rindzela leswaku Sathana mukanganyisi lonkulu, a endla leswi fanaka. Hikwalaho, tiyiseka leswaku u kuma swakudya swo tano swo fanekisela exihlobyeni xa ntiyiso, leswaku u “va ni ku pfumela loku hanyaka.”—Tito 1:9, 13.
Thomas Adams, muchumayeri wa lembe-xidzana ra vu-17, u vule leswi hi vanhu va le nkarhini wakwe: “Va ticelele masirha hi meno ya vona.” Hi marito man’wana, leswi va swi dyeke hi swona swi va dlayeke. Tiyiseka leswaku leswi u swi dyaka hi tlhelo ra moya, a swi ku dlayi. Tikarhatele ku kuma mphakelo lowunene wa swakudya swa moya. Loko lava a va tivula vanhu va yena va hundzuke vadyondzisi ni vaprofeta va mavunwa, Yehovha Xikwembu u vutisile a ku: “Šana mi šav̌ela yini hi mali, leŝi ŝi nga riki v̌uŝa šana? . . . Nḍi yingiseni, mi ta dya le’ŝo nanḍiha, mimoya ya ṅwina yi ta tiṭakela e nḍalweni. Riyani tindlev̌e, tanani ka mina, yingisani, kutani mimoya ya ṅwina yi ta hanya.”—Esaya 55:2, 3; ringanisa Yeremiya 2:8, 13.
Ndzalo Ya Swakudya Swa Moya
Entiyisweni swakudya leswinene swa moya a swi pfumaleki. Hilaha Yesu Kreste a profeteke hakona, sweswi u ni ntlawa wa nandza lowo tshembeka lowa vutlhari, loyi a khomekeke hi ku nyikela “swakudya hi nkarhi wa kona” eka un’wana ni un’wana loyi a swi lavaka. (Matewu 24:45) Hi ku tirhisa muprofeta Esaya, Yehovha u tshembisile a ku: “Maŝiv̌o, malanḍa ya mina ma ta dya, kambe ṅwina mi ta v̌a ni ndlala; . . . malanḍa ya mina ma ta yimbelela hi ku ṭaka ka timbilu ta wona.” Kahle-kahle, u tshembise ndzalo ya swakudya eka lava lavaka ku swi dya. “Yehova wa tinyimpi o ta lungisela matiko hikwawo . . . e ŝakudya ŝa tinyama le’ti noneke, ni ŝakunwa ŝa tivinyo le’ti tengeke, le’ti kumiwaka henhla ka šisese.”—Esaya 25:6; 65:13, 14.
Kambe tsundzuka leswi: Hi nga ha dlaya hi ndlala hambi ku ri ni swakudya swo tala! Niloko hi ri na swona swakudya, swi nga endleka leswaku hi hambeta hi sika swinene loko hi nga tikarhateli ku swi dya. Swivuriso 26:15 yi nyikela nhlamuselo leyi leyi kongomeke: “Lolo ri yisa v̌oko nkambaneni, kambe ri hluleka ku ri tlherisela e noṅwini wa rona hi ku karala.” Wa nga vona xiyimo xo biha swonghasi! Hi laha ku fanaka na hina hi nga ha loloha swinene ku tikarhatela dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Rito ra Xikwembu ni tibuku ta Bibele leti endleriweke ku hi pfuna leswaku hi dya swakudya swa moya. Kumbe hi nga ha titwa hi karhele swinene lerova hi nga ha swi koti ku lunghiselela, kumbe ku hlanganyela eminhlanganweni ya vandlha ra Vukreste.
Madyelo Lamanene
Kutani, hi ni xivangelo lexi tiyeke xo dyondza madyelo lamanene ya swakudya swa moya. Hambiswiritano, ntiyiso hileswaku vo tala va dya swakudya swa vona swa moya hi ndlela leyi nga nyawuriki, van’wana a va dyi ni ku dya. Va nga ha kotisa vanhu lava nga wu voniki nkoka wa nxaxamelo lowunene wa swakudya, kukondza va xanisiwa hi vuyelo bya kona endzhaku ka nkarhi. Healthy Eating yi nyikela xivangelo lexi, malunghana ni leswi nga ha hi endlaka hi honisa madyelo ya hina, hambiloko hi swi tiva leswaku madyelo lamanene i ya nkoka evuton’wini: “Xiphiqo lexi nga kona hileswaku [tanihi vuyelo bya madyelo lama nga nyawuriki] rihanyo a ri hohloki hi ku hatlisa, a ku vi ni vuyelo bya xihatla ku fana ni lebyi vaka kona loko u tsemakanya epatwini hi vusopfa. Ematshan’weni ya sweswo, ku nga va ni ku hohloka ka miri wa munhu hi ku nonoka lokukulu, loku nga xiyekiki, u nga ha khomiwa hi vuvabyi hi ku olova, marhambu ma nga ha olova swinene, ku tshungula timbanga ni ku tlhela ti vuyeteleka eka vuvabyi swi nga ha nonoka.”
Loko se swi bihe ngopfu, munhu a nga ha kotisa wanhwana loyi a karhatiwaka hi ku nga naveli swakudya. U tibyela leswaku u lava swakudya switsongo, leswaku u hanye kahle, ku nga khathariseki leswi a yaka a hohloka. Eku heteleleni, a nga ha swi lavi swakudya nikatsongo. Buku yin’wana ya swa vutshunguri yi ri: “Swi ni khombo.” Hikwalaho ka yini? “Hambileswi swi nga talangiki leswaku muvabyi a fa hikwalaho ko sika hi ndlala u gon’wela swinene naswona a nga ha hlaseleka hi ku olova hi vuvabyi lebyi nga nyawuriki.”
Wansati un’wana wa Mukreste u pfumerile a ku: “Hi malembe yo tala a ndzi ringeta ku kuma xivangelo xa leswaku hikwalaho ka yini hi lunghiselela minhlangano ni dyondzo ya munhu hi xiyexe kambe a ndzi nga swi koti ku swi endla.” Eku heteleleni, u ve ni ku cinca ko karhi leswaku a va xichudeni lexinene xa Rito ra Xikwembu, kambe ku ve loko se a lemuke xiyimo lexi a a ri eka xona xa xihatla.
Kutani, tsundzuka xitsundzuxo lexi muapostola Petro a xi nyikeleke. Vana la kotisaka “swihlangi leswa ha ku velekiwaka” kutani u “navela ntswamba lowu tengeke wa moya, leswaku ha wona [u] ta kota ku kula [u] ya eku ponisiweni.” (1 Petro 2:2) Ina, “navela”—hlakulela ku navela lokukulu—leswaku u tata mianakanyo ni mbilu ya wena hi vutivi bya Xikwembu. Na vona vatswatsi va moya va fanele va hambeta va hlakulela ku navela koloko. U nga pfumeleli swakudya swa moya swi va ‘swin’wana swa swilo eka nhundzu ya wena leyi tirhisiwaka hi ndlela yo biha swinene.’ Dyana swakudya swa moya hi ndlela leyi enerisaka, kutani u vuyeriwa swinene eka “marito lama tiyeke” lama kumekaka eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele.—2 Timotiya 1:13, 14.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Xana wa swi lava ku antswisa madyelo ya wena?