Khombo Lerikulu Ngopfu

Erika u ni tinh’weti ta tsevu. Kambe miri ni ku leha kakwe, i switsongo ni le ka ricece ra n’hweti yin’we kumbe timbirhi. Hambileswi a humeke misiha, milenge ni khwiri rakwe swi pfimbile, xikandza xakwe xi pfimbile naswona i xa xirhendzevutana. U kwalarile, misisi yakwe yi omile naswona nhlonge yakwe yi cincile. U vonaka a siringeke ngopfu! Loko dokodela a ri karhi a kambela matihlo ya Erik, u fanele a va ni vukheta swinene, tanihi leswi tinyama ta le matihlweni yakwe ti nga ha phemekaka hi ku olova. Swi vonaka onge ni byongo bya Erik byi khumbekilenyana. Khombo ra kona, a hi yena ntsena a nga exiyin’weni lexi.

“HI WONA wu hoxaka xandla eka nhlayo leyi tlulaka hafu ya vana lava faka—ku nga nhlayo leyi tlulaka hinkwato ku sukela loko ku hundze xifo lexi tlulelaka xa Black Death. Kambe wona a wu tluleli. Wu siya vanhu van’wana va timiliyoni va lamarile, va khomiwe hi mavabyi lama nga tshungulekiki, naswona va kavanyetekile emianakanyweni. Wu siya vavasati, mindyangu swin’we ni tiko hinkwaro ri ri ekhombyeni.”—The State of the World’s Children, United Nations Children’s Fund.

Xana marito lawa ma vulavula hi vuvabyi byihi? Hi ku kongoma, ma vulavula hi nsiko—ku pfumaleka ka tiphroteyini leti ringaneke emirini ([protein-energy malnutrition] PEM), lowu Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri wu vulaka “ntungu lowu nga vonakiki hi ku olova.” Xana khombo leri i rikulu ku fikela kwihi? WHO yi vula leswaku “ri hoxe xandla eka ku fa ka vana va 10,4 wa timiliyoni lembe ni lembe.”

Ku sika swi vanga mavabyi yo hambana-hambana, ku nga ha endla leswaku miri wa munhu wu nga wundleki kahle hikwalaho ko pfumala swiaki swin’wana swa miri—ku fana ni tivhithamini ni timinerala—kumbe ku endla leswaku munhu a nyuhela ngopfu kumbe a khomiwa hi mavabyi man’wana hikwalaho ka ku nga dyi kahle. Hambiswiritano, ku pfumaleka ka tiphrotheyini leti ringaneke emirini “hi swona leswi vangaka leswaku miri wu nga wundleki kahle,” hi ku vula ka WHO. Lava sikaka ngopfu i vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu.

U nga ehleketa hi Erik la boxiweke eku sunguleni swin’we ni hi vana va timiliyoni lava va sikaka. A va lo tihoxa exiyin’weni xexo naswona a va swi koti ku xi balekela. Mutshila wa vutshunguri bya ku wundla vana Georgina Toussaint u byele Xalamuka! a ku: “Lava va weriwaka hi maxangu lawa va va va nga ri na xihoxo kambe ku va ku ri vanhu lava hlaselekaka hi ku olova.”

Van’wana va nga ha ehleketa leswaku xiphiqo lexi a xi papalateki—kahle-kahle ko pfumaleka swakudya leswi ringaneke. Lexi hlamarisaka, ku ya hi WHO, “namuntlha hi hanya emisaveni leyi nga ni ndzalo.” Ku ni swakudya leswi ringaneke vanhu hinkwavo emisaveni—naswona ku ni swo tala leswi faneleke swi sala. Ku tlula kwalaho, swa olova swinene ku sivela mavabyi lama vangiwaka hi ku nga wundleki kahle naswona a swi durhi ku ma tshungula. Xana mhaka leyi a yi ku hlundzukisi?

I Vamani Lava Khumbekaka?

A hi vana ntsena lava nga wundlekangiki. Hi ku ya hi xiviko xa July 2001 xa WHO, “xiphiqo lexi xa vanhu lava nga wundlekangiki xi navile swinene, xi khumba vanhu va kwalomu ka 800 wa timiliyoni—ku nga 20 wa tiphesente ta vanhu hinkwavo lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke.” Leswi swi vula leswaku munhu un’we eka vanhu va nhungu emisaveni u ni xiphiqo lexi.

Hambileswi vanhu vo tala lava nga wundlekangiki kahle va kumekaka eAsiya—ngopfu-ngopfu edzongeni ni le xikarhi ka tiko—kambe nhlayo leyikulu ngopfu ya vanhu lava nga wundlekangiki yi le Afrika. Kutani ku landzela matiko man’wana lama ha hluvukaka ya le Latin Amerika ni le Kharibiya.

Xana vanhu lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke a va siki? Doo! Hi ku ya hi The State of Food Insecurity in the World 2001, vanhu lava endlaka 11 wa timiliyoni lava tshamaka ematikweni ya vumakelo va sika. Naswona van’wana lava endlaka timiliyoni ta 27 lava nga wundlekangiki kahle va tshama ematikweni lawa ma cincaka ku suka eka matiko lama hluvukeke ku ya eka matiko ya vumakelo ngopfu-ngopfu ya le Yuropa Vuxa ni tiriphabliki ta le khale ka Soviet Union.

Ha yini ku sika ku ve xiphiqo lexikulu swonghasi? Xana xi kona lexi nga endliwaka leswaku ku pfuniwa vanhu lava nga wundlekangiki kahle sweswi? Xana pulanete ya hina yi ta kala yi nga ha vi na xona xiphiqo xa ku nga wundleki kahle? Swihloko leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso leswi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Chati/Mepe lowu nga eka tluka 4]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MATIKO LAMA NGA LE KHOMBYENI RA KU SIKA

LAMA NGA RIKI EKHOMBYENI NGOPFU

LAMA NGA EXIRINGANISWENI LEXINENE

LAMA NGA EKHOMBYENI NGOPFU

A KU NA KHOMBO KUMBE RUNGULA A RI HELELANGA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Va rindzele swilo swa mphalalo eSudan

[Xihlovo Xa Kona]

UN/DPI Photo by Eskinder Debebe