Ku Xiyisisa Ngwenya

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE KENYA

MUVALANGI wa le Amerika a a ri karhi a tikarhatela ku teka swifaniso swa timpfuvu eNambyeni wa Mara loko a rheta eka man’wana ya maribye kutani a wela ematini. Leswi swi koke nyingiso wa xiharhi xa dzovo lexi a xi ri karhi xi orha masana hi nkarhi wolowo, ku nga ngwenya. Hambi leswi xikokovi lexi hakanyingi xi hanyaka hi ku dya hlampfi, swakudya swo xawula leswi a xi swi vona a xi nga ta swi tshika. Hi ku hatlisa xi tshombonyokele ematini leswaku xi ya swi xiyisisa. Nkateko wa kona, muvalangi u yi vonile ngwenya loko yi ri karhi yi ta kutani a huma enambyeni—hi ku hatlisa lerova a vonaka onge wo famba kunene ematini!

Lava endzelaka milambu, mativa ni swibodlo eAfrika hakanyingi va ti vona tingwenya, mufambi loyi a chavisiweke, loyi a boxiweke laha henhla, u yi vonele ekusuhi swinene. EKenya ku kumeka ngwenya ya Nile. Hi ririmi ra kwalaho ra Xiswahili, yi tiviwa swinene tanihi mamba. Yi fikelela timitara ta nkombo hi ku leha, tingwenya i swikokovi, ti kota ku hanya emisaveni ni le matini. Ematini ti kota ku hlambela hi rivilo lerikulu hikwalaho ka xivumbeko xa mincila ya tona leyi andlalekeke. Ti kota ku hlambela hi rivilo ra tikhilomitara ta 40 hi awara! Naswona a hi nchumu lowu nga tolovelekangiki eka tona ku tshama ematini ku ringana tiawara timbirhi, hambi tinharhu. Emisaveni ti kota ku tsutsuma mpfhukanyana wutsongo, hi rivilo lerikulu.

Kutani, a swi hlamarisi leswi entiyisweni Bibele yi vulavulaka hi ngwenya tanihi xikombiso xa xivumbiwa lexi chavisaka xa Xikwembu lexi vitaniwaka Levhiyatani. Yobo 41:8, 10 yi ri: “Yisa v̌oko ra wena e henhla ka [Levhiyatani], kutani u nga ha tlheli u anakanya ku yi pfuka. . . . A ku na nhenha le’yi nga tiyaka mbilu ku yi pfuša.” I xitsundzuxo xa vutlharhi hakunene! Hi ku ya hi buku leyi nge The Fascination of Reptiles, hi Maurice Richardson, tingwenya ti tiviwa ni hi ku hlasela byatso lebyi nga ni njhini lebyi pfulekeke! Yobo 41:25 hi laha ku faneleke yi ri: “Loko yi pfuka, v̌a matimba v̌a ṭhuka, ku tšhav̌a ka v̌ona ka v̌a ṭuṭumisa.”

Ha yini vanhu va balekisiwa hi xiharhi lexi xa magegetsu? Ndzimana 14 yi hlamusela xivangelo xin’wana: “I mani l’a nga pfulaka tinyangwa ta nomu wa yona? Ku tšhav̌isa ku le menweni ya yona!” Rihlaya rin’wana ni rin’wana ra ngwenya, ra le henhla ni ra le hansi, ri ni meno lama fikaka eka 24 hi ku hambana-hambana ka wona, hinkwawo ka wona ma hambeta ma siviwa hi man’wana enkarhini wa ku hanya ka yona. Lexi tsakisaka, tino ra vumune ra ngwenya ra rihlaya ra le hansi ri tshama ehandle erindzini ra rihlaya ra le henhla naswona ri vonaka hi ku olova loko tinhlaya ti pfariwile. Leswi swi pfuna ku yi hambanyisa ni munghana wa yona la vitaniwaka nkwahle. Xiphiqo hi leswaku, loko wo tshinelela ngopfu loko u endla nkambisiso lowu wa meno, u nga hetelela u phorhiwe hi ngwenya!

Hikwalaho u nga xiyisisa ngwenya u ri endhawini leyi hlayisekeke, naswona ku ni tindhawu to hlaya eKenya laha u nga endlaka sweswo eka tona. Hi xikombiso, Ximutana lexi vuriwaka Mamba, i ndhawu ya le Mombasa laha tingwenya ti fuyiwaka kona.

U nga vutisa: ‘Kambe kahle-kahle munhu a nga swi lavela yini ku fuya tingwenya?’ Hi xikombiso, ku ti sivela leswaku ti nga herisiwi. Emananga, 99 wa tiphesente ta tingwenya ta fa ti ri eka lembe ro sungula ra vutomi. Swi vonaka onge minkolombyana, swinyenyana leswi vuriwaka qandlopfu ni vanhu van’wana va swi tsakela ku dya mandza ya tingwenya ni swingwenyana leswa ha ku tlhotlhorhiwaka. Hambi swi ri tano, nhlayo ya tingwenya leti faka eka leti hlayisiweke kahle epurasini ra tingwenya yi hunguteka yi ya ehansi ka tiphesente ta 10. Ku nga si hela lembe, swingwenyana swi va swi lehe timitara ta 1,5—entiyisweni swi va swi kule ku ringana ku kota ku tilwela eka leswi ringetaka ku swi xungeta. Swi nga teka malembe manharhu eka swingwenyana leswi kulelaka emananga ku fikelela ku leha koloko.

Nakambe mapurasi ya tingwenya ma wundla swivumbiwa leswi hi xikongomelo xa bindzu. Etindhawini ta mabindzu ematikweni hinkwawo, u nga kuma tintanghu, mabanti, swibegana ni swilo swin’wana leswi nga efexenini leswi endliweke hi xikhumba xo olova xa khwiri ra ngwenya. Swikhumba swa kwalomu ka 2 000 swi rhumeriwa lembe na lembe swi suka eXimutanini xa Mamba swi ya ematikweni man’wana, yo tanihi Italy na Furwa, leswaku swi ya tlhuvutsiwa. Xana ku endliwa yini hi xihari hinkwaxo? EKenya, nyama ya ngwenya yi tirhisiwa etindhawini ta vavalangi tanihi swakudya swa le mahlweni.

Ku sukela hi October ku ya fika eka April i nguva ya ku andza ka tingwenya. Emananga ngwenya ya xisati yi tshikela mandza yo sukela eka 20 ku ya eka 80. Hi nkarhi wolowo, tingwenya ta xisati leti fuyiweke ti veka mandza ya kwalomu ka 36 eswibyamelweni leswi nga ematlhelo ka swidziva swo hambana-hambana. Kutani mandza ma hlengeletiwa, ma rhurhiseriwa eswibyeni swo tlhotlhorhela eka swona. Leswi swi teka kwalomu ka tin’hweti tinharhu.

Ximutana lexi vuriwaka Mamba xi nyika nkarhi lowunene wo hlalela swivumbiwa leswi swo nyanyula u hlayisekile. Xi akiwe emugodini wa tihekitara ta 8 lowu endleriweke ku va vuhlayiselo bya tingwenya, ntanga wa swimilana, damu ra swiharhi swa le matini ni ndhawu ya vuhungasi. Ku tlula 10 000 wa swikokovi leswi swi tshama laha. Kavula, a wu nge swi koti ku swi vona hinkwaswo. Kambe etindhawini timbirhi to kurisela eka tona, u nga vona letikulu to tlula dzana naswona etindhawini tin’wana ku ni madzana ya swingwenyana hi ku siyana-siyana ka swona.

Hi nkarhi wa swakudya tingwenya ti dya ti nga languti ni le ndzhaku. Tin’wana ti tlula ti huma ni le matini leswaku ti fikelela nyama leyi hayekiweke ehenhla ka damu. Laha u kota ku vona ngwenya-nkelenge leyi vuriwaka Holobye leyi a yi chavisa vanhu eNambyeni wa Tana, yi dlaye vanhu lava nga vaka ntlhanu loko yi nga si khomiwa yi yisiwa epurasini. Loko ku langutana ni tingwenya hi mahlo swi ku chavisa, u nga swi kota ku ti languta kahle laha ku kombisiwaka kona vhidiyo.

Ku xiyisisa ngwenya swi nga ha ku tsakisa kumbe swi ku chavisa. Kambe u ta swi twisisa ku antswa leswi Bibele yi swi vuleke hi ngwenya eka Yobo 41:34: “I hosi ya ŝiharhi hikwaŝo ŝa matimba.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Exineneni: Xifaniso xa Ximutana xa Mamba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Etlhelo exineneni: Ngwenya loko yi tlula yi huma ematini leswaku yi fikelela nyama hi nkarhi wa swakudya