“Murhi Wa Vutomi” Lowu Hlamarisaka, Wa Le Afrika
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE TANZANIA
“ANDZI tshembi leswaku wu kona wo fana ni lowu, lowu tshameke wu voniwa exiphen’wini xin’wana xa misava.” Xana a ku ri yini lexi Michel Adanson wa Mufurwa a xi voneke loko a endzele eSenegal hi 1749 ke? A ku ri murhi! Kwalomu ka 20 wa timitara hi ku leha, nsinya lowukulu swinene, wu aname 8 wa timitara. Endzhakunyana David Livingstone u vulavule hi murhi lowu tanihi “kharoti leri byariweke hi nhloko.”
Hi ku ya hi ntsheketo “nyavulala u simule [murhi], ivi a wu dzimeketa hi marhavi emisaveni, a siya timitsu ta wona emoyeni.” Hikwalaho ka sweswo, vo tala va tiva murhi lowu wu ri “murhi lowu yimeke hi nhloko.” Hi Xilatini wu vitaniwa Adansonia digitata, wu thyiwe hi loyi a wu kumeke, kambe vo tala va hina hi wu vitana ximuwu, wun’wana wa mirhi leyi tivekaka ngopfu evuxeni bya Afrika, hambi leswi vamakwavo va kumekaka eMadagascar van’wana ni le Australia.
Murhi Lowu Yimeke Hi Nhloko
Hi hete tiawara to tala hi ri karhi hi famba emakhwatini ya Tanzania. A swi tsakisa ku vona miti ya kona, tiyindlu leti nga ni malwangu ya byanyi, vavasati va rhwale tihunyi etinhlokweni, vana va ri karhi va tlanga ehansi ka mirhi ya timango, ni varisi van’wana va ri karhi va risa tihomu. Eku heteleleni hi vona leswi Adanson a swi voneke khale le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vu-18.
Margit a huwelela: “Hi liya!” Laha ni lahaya ku sungula ku humelela swimuwu leswikulu swinene, eswiphen’wini leswi omeke swa titropika swa Afrika. Etindhawini leto hisa, eribuweni, ni le magiyagiyeni ya Ntshava ya Kilimanjaro hi le kaya ka swona. Un’wana wa lava a hi ri na vona wa engetela: “A yi fani na wun’we wa mirhi leyi ndzi tshameke ndzi yi vona.” Ximuwu i ximilana lexikulu, xo kwalala, lexi nga ni hanti ra kwalomu ka 5 ku ya ka 10 wa tisentimitara hi ku bumbula. “Kunene xi vonaka tanihi murhi lowu byariweke hi nhloko!” Nkarhi wo tala elembeni, kwalomu ka tin’hweti ta tsevu ku ya ka nkombo ta nguva leyo oma, murhi wu hava ni kamba ni rin’we. Xana murhi lowu wu hanyisa ku yini? Ha yini hi nga vutisi un’wana la nga ha vaka a swi tiva.
Loko hi ri karhi hi famba etikweni ra swimuwu, eku heteleleni hi kote ku vulavula na Shem, munhu wa kwalaho. “Ma vona, murhi lowu i khuwana.” Khuwana? “Ina, hi nkarhi wa nguva leyo koma ya mpfula, swiphemu swa murhi leswi fanaka ni swiponci swi tswonga mpimo lowukulu swinene wa mati, lama hlayisiwaka ensinyeni hi nkarhi wa nguva leyo oma.” Buku leyi nge Baobab—Adansonia Digitata yi ri: “Hakanyingi xiphemu xa le henhla xa nsinya i muhocho, mati ya mpfula ni mberha swi hlengeletiwa kwalaho, naswona ku ngo ho va wona ntsena mati lama kumekaka eka timayele to hlayanyana ku suka kwalaho. . . . Nsinya wu hlayisa mati yo tala. Ku pimanyetiwa leswaku murhi wa 200 wa tikhubiki mitara wu va ni mati ya tilitara ta 140 000. . . . Swiphemu leswitsongo swa nsinya swi nga tsemiwa ivi ku kamiwa mati yo nwa.” Shem wa vungunya: “Wona i murhi lowukulu, kambe mbilu ya wona yi lulamile.” Sweswi se vanhu va muti a va tshinela naswona va rhiye ndleve swinene eka bulo leri. “Xana a mi swi tiva leswaku ximuwu i murhi wa vutomi?” ku vutisa Emmanuel.
“Murhi Wa Vutomi”
Eka vanhu vo tala va kwalaho, murhi lowu i nyiko leyi humaka eka Xikwembu. Ha yini? “Xo sungula wu nga hanya nkarhi wo leha. Kumbexana gidi ra malembe kumbe ku tlula kwalaho,” i munhu wa laha mutini la yaka emahlweni a hlamusela. “Wu hi nyika swakudya, mati, swiambalo, swo fulela ha swona, mphanga, murhi wo tshungula, ndhawu yo tshama, vuhlalu, hambi ku ri swinyanganya swa vana.” Tihunyi ke? “E-e, hanti ra kona ri tsakama ngopfu hikwalaho ka mati lawa ri ma hlayisaka. Hakanyingi hi tirhisa mirhi yin’wana leswaku hi kuma tihunyi.” Daniel lontsongo u ri: “Kambe hanti ra kona hi ri tirhisela ku tiendlela tincinda ni tingole.” Ku engetela kwalaho, ri tirhiseriwa ku endla tinkoka, masangu, malapi, swihuku, mabyatso, tinhlelo, mabokisi, swirhundzu, ni phepha. Nkuma wa hanti wu nga tirhisiwa tanihi xinonisi, naswona vo tala va endla xisibi ha wona. “Swindzhabyana leswitsongo ni matluka lama ha ku hlukaka swa dyiwa,” ku engetela un’wana wa vamanana lavatsongo, a bebule n’wana. “Nakambe mbewu ya kona ha yi katinga ivi hi endla kofi. Vuluvi lebyi rhendzeleke mbewu byi tirhiseriwa ku endla byalwa, naswona ku nga tswongiwa ni mafurha kwalaho.”
Hi nkarhi wa nguva leyo koma ya timpfula, murhi wu humesa swiluva swo saseka swo basa. Kambe a swi nunhweli kukota ndlela leyi swi langutekaka ha yona! Swi sungula ku pfuleka ku sukela nindzhenga ku fika endzhakunyana ka ku pela ka dyambu kutani swi va swi pfuleke swi helela mixo lowu landzelaka. Xisweswo ni vusiku, vamangadyana lava dyaka mihandzu va rhambiwa leswaku va ta nsindzahata. Vanhu va kwalaho va hlanganisa nsindza ni mati ivi va swi endla mphanga. Mihandzu ya kona leyo leha (40 wa tisentimitara) yi lengelele emarhavini. Hi khoma mbhandzu lowu wa rihlaza, wu twala ku fana ni vuleda. Wu languteka ku fana ni ncila wa nkawu. “Phela, hi swona leswi endlaka leswaku murhi wu vitiwa ni leswaku i murhi wa xinkwa xa tinkawu!” Xana swa pfumeleriwa leswaku hi tsema muhandzu hi vona endzeni? Ku nga ala yini!
“Murhi Wa Cream of Tartar”
Ematlhelweni ya mbhandzu ku ni vuluvi byo basa byo bavela, byi fuwile hi vhitamini C, vhitamini B1, ni khalisiyamu. Loko va baka, vuluvi byi nga tirhisiwa tanihi xikhomela-ndhawu xa cream of tartar. Xexo na xona i xivangelo xa leswi vo tala va wu vitanaka murhi wa cream of tartar. Shem u ri: “Minkarhi yin’wana hi endla swakunwa hi vuluvi. Byi na nantswo wo kota wa xikwavava.” Hi yona mhaka leyi vanhu va wu vitanaka murhi wa swikwavava. Xana wu tirhiseriwa yini swin’wana?
Shem wa hlamula: “Entiyisweni hi tirhisa kwalomu ka swiphemu hinkwaswo swa murhi. Xiphambati xa mbhandzu hi xi tirhisa tanihi xiphaphamarisi xa ngoti yo ringela ha yona, ndzheko, ni nkambana wa murhu, naswona hi xi tirhisela ni ku endla ntlhamu wa kahle wa makondlo. Loko tihomu ta hina ti karhatiwa hi switsotswana, hi hisa vuluvi bya mbhandzu, kutani musi wa kona wu tirha tanihi xihlongori xa switsotso. Minkarhi yin’wana hi hlanganisa mapa ya vuluvi ni masi ivi ku huma yogurt yo nandziha.” Ku vuriwa yini hi murhi? “Phela, murhi lowu i khemisi ya hina,” ku hleka Shem.
Ximuwu Lexi Nga Khemisi
Xana mi xi tirhisela yini? “Xin’wana ni xin’wana!” Hikwalaho ka leswi wu tirhaka swilo swo tala, a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va kwalaho va xiximaka nsinya lowu, va wu chava, phela, hambi ku ri ku wu gandzela. Hi byeriwa leswaku vamanana lava an’wisaka va hlanganisa vuluvi lebyi gayiweke ni masi ivi va nyika swihlangi swa vona ku sivela ku kula ka makhwiri, nchuluko, ni ku hisa ka miri. “Murhi” lowu humaka ensinyeni lowu wa xavisiwa etindhawini ta kwalaho to xavisela, naswona ku vuriwa leswaku wa horisa loko u tshwile, ku pandza ka meno, ni mavabyi man’wana. Endhawini yoleyo wu tirhiseriwa ku tshungula ku hela ka ngati, nchuluko, chachalaza, phika, swiphiqo swa tinso, swiphiqo swo hefemula, hambi ku ri matshumba ya le ndzeni.
Murhi lowu wo hlamarisa hi ntolovelo wu taleriwe hi migaringeto ni mintsheketo. Van’wana va tshemba leswaku “ndhawu leyi [ximuwu] xi nga mila eka yona yi nge xavisiwi, tanihi leswi ku anakanyiwaka leswaku ku va ka wona kwalaho i ku hloleriwa hi ndlela leyinene. . . . Ntsheketo wun’wana wu vula leswaku Nghala yi ta dya un’wana ni un’wana loyi hi matlotlo a khaka xiluva xa murhi lowu. Swiluva leswi ku tshembiwa leswaku swi rhurhele mimoya. Ku vuriwa ni leswaku mati lawa a ku lovekiwe mbewu ya murhi eka wona ivi ma hakasiwa ma tirha tanihi xisirhelelo xo hlaseriwa hi tingwenya ni leswaku loyi a nwaka mati lawa a ku lovekiwe hanti eka wona u ta va ni matimba naswona a tiya.”—Baobab—Adansonia Digitata.
Swinyanganya Swa Vana
Hi dyondze swilo swintshwa eka vanhu va laha kaya ra swimuwu. Sweswi, le Dar es Salaam, hi vona Navina, Suma, na Kevin. Xana u nga vhumba leswaku i yini leswi va swi cakunhaka ni ku swi munyunga? I mbewu ya ximuwu! Mbewu leyi ya muvala wo tshwuka yi xavisiwa tanihi swinyanganya etlhelo ka ndlela, naswona swi vonaka onge vana lava va yi rhandza. “Xana ya dzunga?” “Switsongonyana, kambe ha yi rhandza!” ku vula vana hi nomu wun’we. “Tekani na n’wina! Ringetani!” Swona, u ta alela yini ku ringeta swin’wana leswi humaka ‘emurhini wa vutomi’ wa le Afrika?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Ximuwu, murhi lowu tirhiseriwaka swilo swo tala
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Timbewu, ti tirhisiwa tanihi swinyanganya ni ku katingiwa ti endla kofi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]
Swiluva swa xona i swikulu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]
A xi na matluka hi nguva leyo oma