Nsinya Wo Hlamarisa

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

MISINYA leyi vuriwaka ximuwu leyi kumekaka ni le Australia, yi nga ha vonaka yi nga xonganga, hikwalaho ka leswi yi bumbuleke ni leswi yi milaka etindhawini leti omeke leti nga ni maribye. Hi nkarhi wa nguva yo pfumala timpfula, swimuwu leswikulu swi vonaka onge i swiharhi swo karhi swo chavisa leswi nga ni timhondzo. Ntsheketo wa vanhu vo rhanga va le Australia wu vula leswaku nsinya lowu wu rhukaniwile hiloko wu yimisiwa hi nhloko.

Loko misinya leyi ya ha ri yitsongo yi va yi larile yi tlhela yi xonga. Kambe loko yi ri karhi yi kula ya kwalala, yi bumbula hala hansi yi va xirhendzevutana yi tlhela yi va ni mahanti. Hi 1837 muvalangi George Grey, u tsale leswaku yi “vonaka onge yo va ni vuvabyi byo karhi.” Ha yini misinya leyi yi nga fani ni misinya yin’wana, naswona ha yini yi tekiwa yi ri ya risima naswona yi rhandziwa ngopfu hi vaaki va le matiko-xikaya va le Australia, ku katsa ni vaaki vo rhanga va kwale?

Ximuwu

Hi ntolovelo nsinya wa ximuwu wu mila laha Afrika, eMadagascar ni le n’walungu-vupela-dyambu bya Australia. Swimuwu swi vitaniwa misinya ya makondlo lama feke. Ha yini swi vitaniwa hi ndlela yoleyo? Hikuva loko u ri ekule, swiluva swa swona leswi nga siki balekaka swi languteka onge i mintsumbu ya makondlo leyi hayekiweke hi mincila. Nakambe loko wo pfula swiluva swa wona swi nga si rhumbuka swi nun’hwa ku fana ni nyama yo bola, kambe loko swiluva swa wona leswikulu swo basa swi pfuleka hi swoxe swa nun’hwela.

Swi Tumbuluxiwe Hi Ndlela Yo Hlamarisa

Swimuwu swi mila hi vunyingi eKimberley le xifundzheni xa le Vupela-dyambu bya Australia ni le Xifundzheni xa le N’walungu. Etindhawini teto ku ni nguva ya timpfula leyi komeke ku tlhela ku va ni nguva yo pfumala timpfula.

Swimuwu swi tiveka ngopfu hi ku hluka hi ku hatlisa. Hakanyingi swi hanya madzana ya malembe. D. A. Hearne, mutivi wa ta rihanyo ra swimilana u ri: “Hambiloko nsinya lowu wo tshwa hi ndzilo kumbe wu tsemiwa, hi ntolovelo a wu fi naswona endzhaku ka loko wu hlukile wu ya emahlweni wu kula.”a U tlhele a ku: “Nsinya lowu loko wu nga dlayiwanga hilaha ku heleleke, wu ta hambeta wu kula hi ndlela leyi tolovelekeke.” Ximuwu xin’wana lexi a xi tsemiwile ivi xi hoxiwa endzeni ka bokisi ro rhumela swilo leswaku xi ta rhumeriwa entsungeni wa malwandle, timitsu ta xona ti phohle ebokisini ivi ti ya mila emisaveni laha bokisi a ri vekiwe kona!

Tanihi leswi swimuwu swi milaka eswinambyanini leswi nga emaribyeni kumbe etindhawini ta sava, hakanyingi swi lehe ku tlula mirhi leyin’wana. ETimbaleni ta le Kimberley, swimuwu swin’wana swi leha timitara ta 25 kumbe ku tlula naswona swi bumbula ku ringana.

Lexi endlaka nsinya lowu wu kula hi ndlela leyi i mati. Nsinya wa ximuwu wa olova ku fana ni xiponci, naswona wu kota ku tswonga mati yo tala ngopfu. Endzhaku ko tswonga mati hi nguva ya timpfula, nsinya lowu wa kukumuka hala hansi. Loko nguva yo pfumala timpfula yi ya emahlweni, wa phya hakatsongo-tsongo wu vuyela eka mpimo wa wona.

Hi xixika misinya leyi hlanhlaka matluka ya pona hi nguva yoleyo. Ximuwu xona xi hlanhla matluka hi nguva yo leha yo pfumala timpfula. Loko nguva yo pfumala timpfula yi hela, ku hluka swiluva ni marhavi lamantshwa hi ku hatlisa. Leswi ku huma ka wona swiluva ku kombisaka leswaku nguva ya timpfula yi le kusuhi, minkarhi yin’wana vanhu va vitana nsinya lowu va ku i khalendara.

Swiluva swa kona swi baleka nivusiku ntsena kutani loko dyambu ri tlhava swi vuna. Endzhaku ka sweswo ku huma mbhandzu lowukulu lowu loko wu wa wu pfulekaka kutani ku huma tinyungu ti hangalaka emisaveni.

Nsinya Wa Vutomi

Vaaki vo rhanga va le Kimberley a va teka tinyungu, matluka, mati ni timitsu ta nsinya wa ximuwu swi ri swakudya swa nkoka. Loko tinyungu ta kona ti nga si oma ta olova naswona ta nandziha. Loko ku ri ni dyandza, vaaki vo rhanga va le Australia a va cakunya timitsu ta xona leti mati ya kona ma nandzihaka. Loko timpfula ti ne kahle, vanhu va kwalaho minkarhi yin’wana a va kuma mati emabakweni ya nsinya lowu ni le marhavini ya wona.

Hi 1856, loko swirho swa Augustus Gregory swi ri eriendzweni ra swona ro ya eTimbaleni ta le Kimberley swi khomiwe hi vuvabyi bya n’ombe, ivi swi virisa tinyungu ta ximuwu swi endla “jamu yo nandziha.” Leswi jamu yoleyo a yi ri ni vhithamini C yo tala, vavanuna volavo va hanyile.

Misinya Leyi Paluxaka Swa Khale

Khale ka khaleni vaaki vo rhanga va le Australia ni vanhu va le Yuropa, a va tsala marungula eka misinya ya ximuwu. Hi 1820 xikepe lexi vitaniwaka Mermaid xa vaendli va nkambisiso xi yime eribuweni ra Kimberley leswaku xi ta lunghisiwa. Hi ku landzela xileriso xa Ndzawulo leyi langutelaka masocha ya le Britain, xa leswaku va fanele va siya vumbhoni bya leswaku va fikile kwalaho, Mufambisi Phillip Parker King u tsale marito lama nge “HMC Mermaid 1820” ensinyeni lowukulu wa ximuwu.

Enkarhini wolowo, ximuwu lexi, lexi a xi bumbule 8,8 wa timitara xi thyiwe Mermaid. Namuntlha xi bumbule ku tlula 12,2 wa timitara. Hambileswi marito wolawo ma nga ha vonakiki kahle kambe ma ha ri xitsundzuxo xa leswaku vavalangi volavo va khale va hundze kwalaho. Marungula lama kovotliweke swinene eka misinya yin’wana ya swimuwu ya khale ma ha vonaka ninamuntlha naswona vavalangi vo huma ematikweni yo tala va ma vonile.

Loko vahlapfa vo huma le Yuropa va fika eTimbaleni ta le Kimberley, swimuwu leswikulu swi hundzuke tindhawu to tsalela rungula, tindhawu to hlangana eka tona ni tindhawu to kampa eka tona loko va ri endhawini leyi va nga yi tolovelangiki. Lava fambaka ni ntlhambi wa tihomu a va wu wisisa endzhutini wa swimuwu leswi tsariweke mavito lama hlekisaka yo tanihi Oriental Hotel, Club Hotel, kumbe Royal Hotel.

Loko vaaki vo rhanga va le Australia va yive xikepe xa muhlapfa August Lucanus la nga Mujarimani hi 1886, vanhu lava a a famba na vona va fambe tikhilomitara ta 100 va ya edorobeni ra Wyndham. Endleleni a va fanele va hundza eswinambyanini leswi teleke tingwenya ni le milambyeni leyikulu. Endzhakunyana Lucanus u tsale leswaku yena swin’we ni vanhu va yena a va swi tiva leswi humeleleke hikuva va hlaye eka dayari ya muvalangi wa khale loyi a a tsarile “laha a celeleke switirho swa yena swo vatla ha swona ekusuhi na Pitt Springs ehansi ka nsinya lowukulu wa ximuwu lowu a a kovotle vito ra yena eka wona.” Lexi hlamarisaka, vavanuna lava va wu kumile murhi wolowo swin’we ni switirho swa kona. Hiloko va “tsema murhi wun’wana lowukulu wa ximuwu,” kutani va heta masiku ya ntlhanu va ri karhi va endla xikwekwetsu. Xi papamale kahle, hiloko hinkwavo va tlhelela ekaya va hlayisekile.

Swimuwu swimbirhi leswi tiviwaka ngopfu hi lexi thyiweke Derby ni lexi thyiweke Wyndham Prison, ku nga mavito ya madoroba lama nga ekusuhi. Vanhu vo tala va vula leswaku misinya leyi, leyi nga ni mabako lawa ku nga nghenaka vavanuna vo hlayanyana, a yi tirha tanihi makhotso eka lembe-xidzana ra vu-19. Hambiswiritano, van’wamatimu van’wana va manguva lawa a va swi tshembi kahle sweswo. Kambe, misinya leyi i swikombiso leswi tsakisaka naswona swi rhandziwaka hi vavalangi.

Vuxongi Bya Ximuwu

Vanhu va tshame va kovotla swifaniso ni marungula yo karhi eka misinya ya ximuwu. Kambe masiku lawa, vampfampfarhuti va le matiko-xikaya kwale va mpfampfarhuta leswi va swi lavaka eka mbhandzu wa ximuwu lowu nga ni xivumbeko xa tandza, lowu nga leha kwalomu ka tisentimitara ta 25 ivi wu bumbula 15 wa tisentimitara.

Mumpfampfarhuti un’wana wa kwalaho, endzhaku ka loko a khe mbhandzu wa ximuwu u kovotle swifaniso swo karhi hi mukwana, leswi a swi hlamusela vuxokoxoko byo karhi hi vuenti. Swifaniso swa kona swi katsa swiharhi swa kwalaho, swifaniso swa ku hlota ka vaaki vo rhanga va le Australia ni swa swikandza swa vanhu ni swin’wana. Vanhu van’wana va tihlengeletela mihandzu leyi se yi kovotliweke va ya tivekela yona. Van’wana lava xavaka swifaniso leswi i vavalangi ni vanhu lava nga ni switolo kwalaho.

Entiyisweni, nsinya wa ximuwu a wu xonganga ku fana ni wa sequoia, a wu tsakisi ku fana ni nsinya wa munengenetsi naswona a wu na mavalavala ku fana ni wa maple hi xixikana. Nsinya lowu wu kukumukaka kambe wu tiyeke i wa nkoka eka vanhu va le matiko-xikaya ya le Australia, naswona wu yisa ku dzuneka eka Muvumbi naswona kumbexana i xikombiso xa leswaku u ni misavu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Swiluva swi rhumbuka nivusiku ivi swi fa endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Mbhandzu lowu kovotliweke xifaniso xa nkolombyana