Vaaki Vo Rhanga Va Le Australia—I Vanhu Lava Hlawulekeke

Hi muyimeri wa Xalamuka! le Australia

AUSTRALIA yi nga hlamuseriwa tanihi ndhawu leyi hlawulekeke hi swiharhi swa yona leswi fanaka ni swinjhenghwe ni vakalili lavatsongo, lava va titwaka va ri ekaya, va nembelela emaninginingini ya mirhi ya mudlula-mithi. Hambi swi ri tano, vahlapfa vo sungula, lava tiviwaka tanihi Vaaki vo Rhanga va le Australia, a va dumanga ku fana ni tiko leri.

Loko vahlapfa vo sungula va le Yuropa va fika eku heleni ka lembe xidzana ra vu-18, vanhu va tiko lava nga Vaaki vo Rhanga a va hlayeriwa kwalomu ka 300 000. Endzhaku ka madzana-mbirhi ya malembe, ku hlaya vanhu ka 1991 ku kombe leswaku Vaaki vo Rhanga a va ri ehansi ka nhlayo ya 230-000, loko ku hlayiwa vaaki va le Australia lava nga kwalomu ka 17 wa timiliyoni.

Xana i vamani vaaki lava vo sungula va le Australia? Xana a va huma kwihi? Ha yini va hlamuseriwa tanihi lava hlawulekeke? Naswona hi wihi ntshembo wa vumundzuku lowu vo tala va vona va wu tsakelaka sweswi?

Vutomi Byo Sungula eAustralia

Vakambisisi vo tala va ndhavuko va pfumela leswaku Vaaki vo Rhanga va le Australia va huma eAsia hi ndhavuko. Swi nga ha endleka leswaku va rhurhe ro hetelela hi xikwekwetsu kumbe hi byatso ku suka edzonga-vuxa bya Asia, va fikela eribuweni ra le n’walungwini wa Australia. Malcolm D. Prentis, ebukwini yakwe leyi nge A Study in Black and White, u te: “A va nga ri magumba ya xiviri, kambe a va kota wona: hi leswaku, va gove emagoveleni ya ku hambana-hambana endhawini ya vona leyi nga tivekiki.”

Vaaki volavo vo Rhanga va ve vahlayisi lava xiyekaka lava hlayiseke mbango hi ndlela leyinene. Muaki un’wana wo Rhanga u hlamusele a ku: “Hi rime tiko ra hina, kambe hi ndlela leyi hambaneke ni leyi valungu va rimaka ha yona. Hi tinyiketele ku khathalela ndhawu leyi; swi tikomba onge vona a va tiyimisele ku yi onha. Ndzi dyondzisiwe ku hlayisa, hayi ku onha.”

Prentis u tsale hi ku pfumelelana na swona loko a ku: “Ku hlayiseka ka swimilana, swiharhi ni ntlawa wa Vaaki vo Rhanga a swi fambelana: ku pona ka xin’we swi vula ku pona ka lexin’wana. Leswi a ku ri ntiyiso: hi xikombiso, ku engeteleka ka swinjhenghwe a swi vula leswaku Vaaki vo Rhanga va ta kuma mphakelo lowu ringaneke wa swakudya, kambe ku dlayetela swinjhenghwe swo tala, eku heteleleni a swi nga ri swinene eka Vaaki vo Rhanga.”

Vaaki vo Rhanga a va endla kahle eka swilo swin’wana. Holobye wa ririmi R. M. W. Dixon, u tsale leswi ebukwini yakwe leyi nge The Languages of Australia: “Hambi swi ri tano, etimhakeni ta nhlangano wa vaaki, i vaaki va le Yuropa lava tikombaka va ri va khale loko va ringanisiwa ni Vaaki vo Rhanga va le Australia; hinkwato tinxaka ta le Australia a ti ri ni mafambiselo man’we ni milawu leyi kongomeke ya vukati ni ya swilo leswi hambaneke swa xiendlakalo xin’wana ni xin’wana xa tiko.”

Vuyimbeleri Ni Ku Hlota

Lexi hlawulekeke hi Vaaki vo Rhanga i xichayachayana xa vuyimbeleri lexi vuriwaka didgeridoo. Rito leri hi ku kongoma ri vula “xitiringo xa swikochi,” ri hlamusela kahle mpfumawulo lowu xi wu humesaka. Ematshan’weni yo humesa miloti didgeridoo yi humesa bizi yo karhi ni mpfumawulo lowu yelanaka wa minkhuvo ni mincino ya ni vusiku leyi tiviwaka tanihi ti-corroboree. Hakanyingi xichayachayana lexi xi humesa mpfumawulo wo mbvoma ivi muyimbeleri a fambisana na wona hi ku chaya tinhonga.

Ti-didgeridoo ti endliwa hi marhavi ya mirhi lama hlawuriweke hi vukheta, lama nga ni mbhovo. Ku leha loku tolovelekeke i 90 wa tisentimitara ku ya eka 1,5 wa timitara, kambe swichayachayana swin’wana swi lehe ku fika eka 4,5 wa timitara. Hakanyingi makumu man’wana ya xichayachayana ma khumba ehansi loko mutlangi la tshameke ehansi a fufutela tlhelo lerin’wana, leri a ri tlakusaka a ri tshineta ekusuhi ni nomu wa yena hi mavoko mambirhi.

Loko pongo ra xichayachayana leri endlaka ngulumelo ri ya emahlweni, muchayi u fanele a fufutela emakumu ka nomu lowu, loko hi nkarhi wolowo a koka moya lowu tengeke hi tinhompfu handle ko kavanyeta mpfumawulo. Lebyi i vuswikoti lebyi fanaka ni lebyi xiyimbeleri lexi tlangaka nanga ya bizi xi faneleke xi va na byona. Vatlangi va swichayachayana swa moya va xi tiva tanihi xihefemurisi lexi vuyelelaka kumbe xa ndzhendzeleko, leswi i vutshila naswona a swi olovi ku swi kota.

Eku hloteni, Vaaki vo Rhanga a va tirhisa xilo xin’wana xo hlawuleka—lexi vuriwaka boomerang. A xi endleriwe ku va xitirho xo hlota ni tlharhi ra nyimpi exikarhi ka Vaaki vo Rhanga. Kambe eka vaendzi vo tala namuntlha, ku ve mfungho lowu dumeke wa le Australia. Ti-boomerang leti tolovelekeke i matlharhi lama vatliweke lawa loko muhoxi a ma hoxe kahle ma tlhelelaka eka yena. Hambi swi ri tano, ku na tinxaka tin’wana leti ti nga tlheleriki eka munhu loyi a ti hoxeke. Lawa ma tiviwa kahle tanihi ti-kylies kumbe tinhonga to dlaya.

Ntivo-vuxongi Wa Vaaki Vo Rhanga

Eku sunguleni, Vaaki lava vo Rhanga hi ndhavuko a va nga swi koti ku vulavurisana hi ku tsala. Xisweswo, Kevin Gilbert, Muaki wo Rhanga la nga muphati tlhelo mutshila, u hlamusele leswaku: ‘Vutshila a ku ri ndlela leyi humelelaka ya ku vulavurisana ka Vaaki vo Rhanga naswona a yi twisisiwa etindhawini to tala.’ U tlhele a ku: “Vutshila i ndlela leyinene ya ku vulavurisana naswona i ya nkoka ku tlula marito lama tsariweke.”

Hikwalaho, swifaniso ni vutshila byo vulavurisana swi fambisana ngopfu ni ndlela leyi Vaaki vo Rhanga va hanyaka ha yona. Leswi swi vula leswaku vutshila bya vona a byi tirha mintirho mimbirhi: A byi tiyisa ku vulavurisana handle ko tsala, naswona a byi tlhela byi tirha tanihi xitsundzuxo xo tsundzuka matimu ya rixaka ni timhaka ta vukhongeri bya rixaka.

Loko seyila, phepha, ni swin’wana leswi fanaka na swona swi nga ri kona, swifaniso swa Vaaki vo Rhanga a swi tsariwa emaribyeni, emabakweni ni le mahantini ya mirhi. Ku tala ka mivala leyi tolovelekeke emisaveni swi vonaka kahle eka vutshila bya vona. A va tirhisa mivala leyi tolovelekeke endhawini leyi a va pendela eka yona. Tipende a ti endliwa hi misava leyi ceriwaka.

Kumbexana xilo xin’wana lexi nga tolovelekangiki hi vutshila bya vona hi leswi swipendiwa swa vona swo tala a swi ri ni mathonsi ni mindzhati. Hambi wu ri muvala wa le tshakwini, lowu eku sunguleni wu nga ha vonakaka tanihi muvala un’we, loko u langutisisa kahle u ri ekusuhi u ta vona endlelo leri rharhanganeke ra mathonsi ya mivala yo hambana-hambana.

Xifaniso xa ndhawu leyi va tirhelaka eka yona lexi a xi tsariwe marito lama nge Marketing Aboriginal Art in the 1990s xi vula leswaku hi va-1980 “vutshila bya Vaaki vo Rhanga . . . byi cincile byi suka eka ‘vutshila bya mahanyelo ya tinxaka’ byi ya eka ‘vutshila bya vuxavisi.’” Van’wana va vulavula hi mapendelo lawa ya mavala-vala ya acrylic naswona va ndhundhuzela ku dzuneka ka wona.

Tindzimi Ta Vaaki Vo Rhanga

Valungu va le Australia hi ntolovelo va ni vonelo ro biha hi tindzimi ta Vaaki vo Rhanga. Hi xikombiso, van’wana va ehleketa leswaku a ku ri ni ririmi rin’we ntsena ra Vaaki vo Rhanga naswona a ri ri ra xikhale ngopfu, leri a ri ri ni marito matsongo. Kambe vonelo ro tano ri hoxile!

Kahle-kahle, nkarhi wun’wana a ku ri ni tindzimi leti ringanyetiwaka ku suka eka 200 ku ya eka 250 ta Vaaki vo Rhanga. Hambi swi ri tano, ku tlula hafu ya tona ti nyamalarile. Namuntlha ku ni kwalomu ka 50 wa tindzimi leti vulavuriwaka hi mintlawa ya 100 kumbe ku tlula ya Vaaki vo Rhanga. Naswona nhlayo ya tindzimi ta Vaaki vo Rhanga leti vulavuriwaka hi vanhu va 500 kumbe ku tlula sweswi yi le hansi ka 20.

Ematshan’wini ya ku va ri ri ra khale, ririmi leri vulavuriwaka hi Vaaki vo Rhanga ri andza hi ku hatlisa. Ebukwini yakwe leyi nge The Languages of Australia, Profesa Dixon u tsale leswaku: “Exikarhi ka tindzimi ta 5 000 kumbe ku tlula, leti vulavuriwaka emisaveni namuntlha, ku hava ririmi leri ku nga vuriwaka leswaku i ra ‘khale.’ Ririmi rin’wana ni rin’wana leri hi ri tivaka ri rharhanganile, lerova ku hlamusela tinhla-nkulu ta vuvulavuri bya rona, swi lava madzana yo hlayanyana ya matluka; ririmi rin’wana ni rin’wana ri ni magidi ya marito lama hambaneke ni matsalelo ya kona lawa ma tirhisiwaka siku na siku.”

Barry J. Blake u tsale hi ndlela leyi fanaka hi tindzimi ta Vaaki vo Rhanga: “I switirho leswikulu swo vulavurisana, rito rin’wana ni rin’wana leri hlamuselaka ntokoto wa Vaaki vo Rhanga i rinene, ku fana ni rito ra Xinghezi kumbe Xifurwa leri hlamuselaka ntokoto wa le Yuropa.” Ku seketela makumu lawa, mutsari wa mahungu loyi a nga Muaki wo Rhanga Galarrwuy Yunupingu u te: “A va talanga valungu lava ringeteke ku dyondza ririmi ra hina, naswona Xinghezi a xi swi koti ku hlamusela vuxaka bya hina ni tiko ra vakokwana wa hina.”

Eka lembe xidzana ra vu-19, ku hundzuluxeriwe swiyenge swa Bibele hi tindzimi timbirhi ta Vaaki vo Rhanga. Evhangeli ya Luka yi hundzuluxeriwe eka ririmi ra Xiawabakal naswona swiphemu swa Genesa, Eksoda ni Evhangeli ya Matewu swi hundzuluxeriwe eka ririmi ra Xinarrinyeri. Lexi tsakisaka, ku hundzuluxela loku ku tirhise vito ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo ra “Yehóa” na “Jehovah,” hi ku hambana-hambana ka vito hi ku ya hi milawu ya matsalelo lama tirhisiwaka hi ririmi rero.

Namuntlha, ku bumabumeriwa ngopfu ku pfuxetiwa ka tindzimi ta Vaaki vo Rhanga hi vukheta lebyikulu ni ku sungula ku khathalela ntikelo wa tona, ku fuwa ka tona ni ku saseka ka tindzimi leti exikarhi ka vaaki lava nga riki Vaaki vo Rhanga va le Australia. Xisweswo, sweswi vanhu vo tala va tsaka hi ku tiva leswaku Holobye wa le Australia wa Timhaka ta Vaaki vo Rhanga u pfumelele ku humesiwa ka tidikixinari hi tindzimi ta 40 ta Vaaki vo Rhanga. Leswi a swi nge katsi tindzimi leti vulavuriwaka sweswi ntsena kambe swi ta katsa ni tindzimi to tala leti nga ha vulavuriwiki sweswi leti ti nga ta lavisisiwa etindhawini leti ku vekiwaka tirhekhodo ta matimu ni swihlovo swin’wana swa matimu.

Va Amukele Ntshembo Lowu Tsakisaka

Loko valungu va fika eAustralia eku heleni ka lembe xidzana ra vu-18, a ku sele katsongo va herise vaaki vo rhanga va kwalaho. Hambi swi ri tano, namuntlha ku ni tindhawu to hlayanyana ta le makaya leti nga ni Vaaki vo Rhanga vo tala, naswona ka ha ri ni vuako bya Vaaki vo Rhanga ntsena, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le makaya. Hakanyingi vutomi bya vanhu lava a byi tsakisi. Muaki un’wana wo Rhanga u tsale a ku: “A ha ha ri na mhaka ni leswi humeleleke eku sunguleni, naswona a hi na ndhawu leyi tsakisaka sweswi.” Kambe u engeterile: “Vo tala va hina hi ni ntshembo wa vumundzuku.”

Leswi swi endliwa hi leswi vo tala va vaaki vo sungula va le Australia sweswi va tsakelaka ku hlaya Bibele—kumbexana hi ririmi ra ka vona—leswaku ku nga ri khale lavo biha a va nge he vi kona ni leswaku misava yi ta tlheriseriwa eka rixaka ra vanhu lava yi khathalelaka. (Pisalema 37:9-11, 29-34; Swivuriso 2:21, 22) Mfumo wa Xikwembu hi wona lowu nga ta endla swilo leswi. Mfumo lowu, lowu Yesu Kreste a hi dyondziseke ku wu khongelela, i hulumendhe ya le matilweni hakunene. (Matewu 6:9, 10) Vavanuna ni vavasati vo tala lava nga Vaaki vo Rhanga sweswi va gingiritekela ku byela van’wana hi mikateko leyikulu leyi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta yi tisela vanhu.—Nhlavutelo 21:3, 4.

Muaki un’wana wo Rhanga u hlamusele leswi mayelana ni vaaki-kulobye vo tala va le Australia: “Va swi vona leswaku ripfumelo ra valungu, ra Vaaki vo Rhanga ni vanhu van’wana vo tala emisaveni ri hoxile. Ku nga mhaka ya leswaku tiko ra Australia i ra Vaaki vo Rhanga hi ku ya hi mfanelo ya ku kulela eka rona kumbe i ra valungu hi ku ya hi mfanelo yo hlula. Hinkwaswo a hi ntiyiso. I ra Yehovha Xikwembu hi ku ya hi mfanelo yo tumbuluxa.”—Nhlavutelo 4:11.

Entiyisweni, Mutumbuluxi wa hina, Yehovha Xikwembu, hi yena n’wini wa Australia ni tindhawu hinkwato emisaveni. Naswona loko xikhongelo lexi Yesu a hi dyondziseke xona xi hetiseka, Mfumo wa Xikwembu wu ta ta, naswona misava hinkwayo yi ta hundzuriwa paradeyisi laha ku nga ta tshama vanhu va tinxaka hinkwato ni va matiko hinkwawo lava rhandzaka Xikwembu xa ntiyiso ni ku xi tirhela.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“Didgeridoo” i xichayachayana xa vuyimbeleri lexi tolovelekeke eka Vaaki vo Rhanga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Nkombiso wa vutshila bya Vaaki vo Rhanga

[Xihlovo Xa Kona]

By Courtesy of Australian Overseas Information Service

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Vaaki vo Rhanga vo tala sweswi va avelana ni van’wana mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu