Tasmania—Xihlala Lexitsongo, Mhaka Yo Hlamarisa

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAUSTRALIA

“LESWI tiko leri ri nga tiko ro sungula leri hi fikeke eka rona exiphen’wini xa Lwandle ra le Dzongeni wa Pacific, naswona tanihi leswi ri nga tiviwiki hi munhu eka matiko ya le Yuropa, hi ri thye vito ra Anthoony van Diemenslandt, hi fundzha Muchaviseki, Mulawuri Jenerala wa [hina].” Lawa i marito ya Mudachi Abel Tasman, lawa a ma vuleke hi November 25, 1642, hi siku leri tlhandlamaka leri a voneke xihlala xa Tasmania ha rona, tiko ra vumbirhi hi vukhale eAustralia.a Tasman a nga vonanga vanhu, kambe u vone musi wa ndzilo lowu a wu pfurha ekule swin’we ni mirhi leyi nga ekusuhi yi ri ni minkovotlo leyi kovotliweke leyi siyanaka hi 1,5 wa timitara. Loko a tsala u vule leswaku vanhu lava kovotleke mirhi leyi, swi nga ha endleka leswaku a va ri ni endlelo leri nga tolovelekangiki ro khandziya mirhi kumbe a va ri swihontlovila! Kahle-kahle, minkovotlo leyi a yi ri ya ku khandziya ha yona.

Endzhaku ka kwalaho, Tiko ra Van Diemen ri nyamalarile etibukwini ta vavalangi va malwandle ku ringana malembe 130, ku kondza Marion du Fresne la nga Mufurwa na Tobias Furneaux la nga Munghezi va endzela kona. Kaputeni James Cook u fike hi 1777 naswona ku fana na Du Fresne, u tihlanganise ni vanhu vo hlawuleka, va xihlala lexi, ku nga Vaaki vo rhanga. Hambiswiritano, riendzo ra yena a ku ri masungulo ya nhlomulo: “Eka matiko man’wana [Cook] u tise nhluvuko ni vukhongeri,” ku vula John West ebukwini leyi nge The History of Tasmania, “[kambe] eka rixaka leri [Vaaki vo rhanga] a a hlola rifu.” I yini lexi vangeke vuyelo lebyi lebyi vavisaka?

Tasmania Ri Hundzuka “Khotso Ra Mfumo”

Ku hlongoriwa etikweni kumbe ku yisiwa evukhumbini, a a ku ri nxupulo wa le Britain, kutani Tasmania a ri ri rin’wana ra tikoloni ta Britain to hlayisa vabohiwa. Ku sukela hi 1803 ku ya eka 1852, kwalomu ka 67 500 wa vavanuna, vavasati swin’we ni vana—hambi ku ri vana lava nga ni malembe ya nkombo—a va hlongoriwa eNghilandhi va yisiwa eTasmania, hikwalaho ka milandzu yo yiva tibuku ta swikhongelo ku ya eka ya ku pfinya. Hambiswiritano, vabohiwa vo tala a va tirhela vahlapfa kumbe va tirha mintirho yin’wana ya hulumendhe. The Australian Encyclopaedia, yi ri: “I vanhu lava nga ehansi ka tiphesente ta 10 . . . lava tshameke va nghenisiwa ekhotsweni rinene naswona vo tala lava yisiweke endhawini leyi a va tshamanga nkarhi wo leha.” Port Arthur, ndhawu leyi nga eka Nhlonhle ya Tasmania a yi ri khotso ra kona lerikulu, kambe vabohiwa lava karhataka a va yisiwa eHlalukweni ra Macquarie ndhawu leyi biyeriweke leswaku “yi va xitsundzuxo tanihi ndhawu leyi a yi tirhisiwa ku xanisa vanhu.” Ndhawu leyi khumeke yo nghena ha yona ehlalukweni yi thyiwe vito ro chavisa leri nge Tinyangwa ta Tihele.

Ebukwini leyi nge This Is Australia, Dok. Rudolph Brasch u hlamusela xivumbeko xin’wana xa nkoka xa koloni leyi ya ha hluvukisiwaka—vumoya bya yona kumbe ku kayivela ka yona vumoya. U tsarile: “Ku sukela eku sunguleni, vukhongeri le Australia [kavula, ku katsa na Tasmania] a byi honisiwa naswona hakanyingi a byi tirhisiwa ni ku khomiwa hi ndlela yo biha hi Valawuri va tiko leswaku ku vuyeriwa vona. Koloni yi simekiwe handle ka xikhongelo naswona xikhongelo xo sungula xa kereke lexi veke kona etikweni ra Australia xi tikombe ku ri nchumu lowu anakanyiweke endzhaku ka nkarhi.” Hambileswi Tiphiligrimu ta le Amerika N’walungu ti akeke tikereke, “vaaki vo sungula vo huma ematikweni mambe lava nga edzongeni wa tiko,” ku vula buku leyi nge The History of Tasmania, “va hise kereke ya vona yo sungula leswaku va balekela nhlayo leyi hetaka matimba ya vangheni va kereke.”

Mahanyelo lawa ma hombolokeke ma nyanye ku biha hikwalaho ka ku tala ka byalwa. Eka muaka-tiko ni le ka socha hilaha ku fanaka, byalwa a byi ri “ndlela yo kuma rifuwo,” ku vula n’wamatimu John West.

Hambiswiritano, swakudya a swi kala minkarhi yin’wana. Hi minkarhi leyi, vabohiwa lava ntshunxiweke swin’we ni vahlapfa, a va famba va hlota swiharhi hi swibalesa, swiharhi leswi Vaaki vo rhanga a va swi hlota hi ku tirhisa mafumu. Hikwalaho ka sweswo, ku ve ni minkwetlembetano. Leswi a swo engetela eka xiyimo xo tika lexi a xi vangiwa hi vutikukumuxi bya valungu, ku tala ka mporosi ni mindhavuko yo hambana-hambana leyi nga hlanganiki nikatsongo. Valungu va endle mindzelekana, va veka rihlampfu; Vaaki vo rhanga a va hlota kun’wana ni kun’wana. Eka xiyimo xa muxaka lowu, a swi ta olova leswaku ku pfuka dzolonga.

Rixaka Ra Vanhu Ri Nyamalala

Nyimpi yi tlhekekile hi May 1804. Ntlawa lowu a wu rhangeriwa hi Lieutenant Moore, handle ka xivangelo xo twala wu sungule ku duvula ntlawa lowukulu wa Vaaki vo rhanga lava a va ri eku hloteni, vavanuna, vavasati ni vana—wu dlayile wu tlhela wu vavisa vo tala. “Nyimpi ya Vantima”—mafumu ni maribye swi lwisana ni makulu—a a yi tlhekekile.

Valungu vo tala va sungule ku tisola hi ku dlayiwa ka Vaaki vo rhanga. Mufumi, Nkulukumba George Arthur, a a karhateke ngopfu lerova a phofula ku tiyimisela ka yena ku endla xin’wana ni xin’wana lexi faneleke leswaku a ‘riha ku vaviseka loku hulumendhe yi ku vangeke, handle ko tiyimisela, eka Vaaki vo rhanga.’ Xisweswo, u sungule tsima ro va “hlengeleta ndhawu yin’we” ni ku va “hluvukisa.” Eka tsima leri vuriwaka “Ndzelekana wa Vantima,” masocha ya kwalomu ka 2000, vahlapfa ni vabohiwa va nghene ekhwatini hi xikongomelo xo khoma Vaaki vo rhanga leswaku va ta tshamisisiwa endhawini leyi nga riki na khombo. Kambe matshalatshala lawa a ma humelelangi nikatsongo; va kote ku khoma wansati ni mufana un’we ntsena. Kutani, George A. Robinson, Muwesele la xiximiwaka, u teke goza ro phahlelana mariyeta naswona ri tirhile. Vaaki vo rhanga va n’wi tshembile kutani va amukela xi nyiko ya yena ya ndhawu yo tshama eka yona leyi a va nyikeke yona eXihlaleni xa Flinders, en’walungwini wa Tasmania.

Marjorie Barnard, ebukwini ya yena leyi nge A History of Australia, u vule leswi malunghana ni ku humelela ka Robinson: “Kahle-kahle, hambileswi kumbexana a a nga yi xiyi mhaka leyi, xiendlo xa yena xo phahlelana mariyeta, a xi fana ni ku xenga ka Yudasi. Vaaka-tiko lava lava nga ni khombo, va tshamisiwe va ri voxe eXihlaleni xa Flinders, eBass Strait, Robinson a ri murindzi wa vona. Va xanisekile kutani va hetelela va file.” Ematshan’weni yo dlayiwa hi swibalesa, va dlayiwe hi hanyelo ni swakudya swa valungu. Buku yin’wana yi vula leswaku “Muaki wo rhanga wa xiviri, wa le Tasmania wo hetelela, a ri Fanny Cochrane Smith, la feleke le Hobart hi 1905.” Vatshila va ni mavonelo lama hambanaka emhakeni leyi. Van’wana va kombetela eka Truganini, wansati la feleke le Hobart hi 1876, kasi van’wana va kombetela eka wansati la feleke eXihlaleni xa Kangaroo hi 1888. Vatukulu lava velekiweke hi tinxaka to hambana-hambana ta Vaaki vo rhanga va le Tasmania ni tinxaka tin’wana, va ha hanya naswona swi va fambela kahle namuntlha. Ku engetela eka nxaxamelo wa ku khomiwa ka vanhu hi ndlela leyo biha, hilaha ku fanelaka, ku lova ka vona ku vuriwe “leswaku i khombo lerikulu eka hinkwawo lama tshameke ma wela Tiko leri.” Tlhandla-kambirhi, mhaka leyi yi kandziyisa ntiyiso wa Bibele wa leswaku “v̌anhu v̌a [fuma] henhla ka v̌aṅwana ku v̌a endla ŝo biha.”—Eklesiasta 8:9.

Ku Hambana Loku Xiyekaka eTasmania

Namuntlha, handle ka loko wo endzela etimuziyamu, tilayiburari kumbe emarhumbini ya makhotso, swi nge ku oloveli ku vona khombo leri tshameke ri wela xihlala lexi xo saseka. Tasmania ri le mpfhukeni lowu lavaka ku ringana ni wa Rhoma, ku suka eka equator ku ya endzongeni, Sapporo na Boston ma le n’walungwini. Ku fana ni matimu ya rona, tiko leri ri ni swivumbeko swo hambana-hambana swinene, hambileswi ku nga hava ndhawu exihlaleni lexi leyi nga ekule ni lwandle hi tikhilomitara to tlula 115.

Ndhawu hinkwayo ya Tasmania, 44 wa tiphesente, ta yona i khwati naswona 21 wa tiphesente i ntanga wa tiko. Leswi a swi tolovelekanga hakunene! Hi ku ya hi The Little Tassie Fact Book, “Ndhawu yo hlayisa ntumbuluko ya le Tasmania Vupela-dyambu, hi yin’wana ya tindhawu ta ntumbuluko to hetelela leti nga onhiwangiki, leti nga ni maxelo lamanene emisaveni hinkwayo.” Mpfula ni gamboko swi cheleta mativa, milambu ni maboboma—leswi nga lo mpha, hi tinhlampfi—lama kurisaka mirhi ya mahumbane, ndlhulamethi, myrtle, xipalatsi, sassafras, leatherwood, celery-topped pine kun’we ni Huon pine ku boxa yi nga ri yingani. A swi hlamarisi ku vona xivono lexi nga kona loko u ri etimbala-ntshaveni ta le vupela-dyambu-xikarhi swin’we ni tinhlohlorhi ta tona leti hakanyingi ti funengetiweke hi gamboko, leti ti kokaka varhandzi va ntumbuluko leswaku va ya endhawini leyi nkarhi na nkarhi.

Kambe ku sirheletiwa ka “Ndzhaka ya Misava” a ku endliwanga handle ko lwa nyimpi. Vanhu lava rhandzaka ntumbuluko, ni sweswi a va swi lavi leswaku ku va ni timayini, ku endla maphepha ni ku simeka gezi leri humaka ematini. Ndhawu leyi andlalekeke tanihi n’weti ya Queenstown, doroba ra timayini, yi tsundzuxa munhu hi vuyelo byo tirhisa rifuwo-pfuneta hi ndlela yo biha.

Swiharhi swa tiko leri na swona swi xanisekile—ngopfu-ngopfu thylacine, kumbe yingwe ya le Tasmania, ntshembe leyi fanaka ni mbyana ya muhlovo wa khaki. Mintila ya ntima leyi nga enhlaneni ni le xisutini xa yona yi endle leswaku yi faneriwa hi vito ra yingwe. Lexi vavisaka, xiharhi lexi xo lala, xa tingana, lexi dyaka nyama, xi sungule ku rhandza ku dya tihuku ni tinyimpfu. Vanhu va nyikiwe mali leswaku va dlaya xiharhi lexi, hikwalaho hi 1936 se a xi dlayiwe xi hela.

Ntshembe yin’wana yo hlawuleka ya Tasmania, leyi vuriwaka Tasmanian devil, ya ha ri kona ni sweswi. Hi ku tirhisa tinhlaya ni meno ya xona yo tiyela, xiharhi lexi xa matimba lexi nga ni ntiko wa 6 ku ya ka 8 wa tikhilogiramu, xi nga dya miri hinkwawo wa xinjhenghwe lexi feke, ku katsa ni xipalapala xa xona.

Nakambe Tasmania ri tiveka ngopfu hikwalaho ka shearwater, kumbe muttonbird ya xipesu xo koma. Endzhaku ka loko xi suke eLwandle ra Tasmania, xi rhendzeleka ni lwandle hinkwaro ra Pacific, lembe rin’wana ni rin’wana xi tlhelela ekheleni ra xona leri nga esaveni—ku nga xiendlo lexi hlamarisaka lexi hakunene xi endlaka leswaku Muendli ni Muvumbi wa xona a dzuneka.

Ekusuhi ni laha ku nga ni xisaka xa xona lexi khathaleriwaka ni vusiku, ku tshama xinyenyani xin’wana—lexi “hahaka” ehansi ka mati—lexi rhandzekaka, xa ntiko wa khilogiramu yin’we, xa nomo lowutsongo lexi vitaniwaka penguin ya tinsiva to tala. Lexi hi xona lexitsongo eka ti-penguin hinkwato naswona hi xona xi nga ni huwa ku tlula hinkwato! Ku yimbelela ni matlangelo ya xona swa hambana-hambana hi mpfumawulo, laha maendlelo ya xona yo tlangisa miri minkarhi yin’wana ma kombisaka ku nyanyuka ka xona ku tlula mpimo. Loko wu gangisana, mpatswa wu nga ha yimbelela swin’we ku kombisa ku rhandzana ka wona. Lexi vavisaka, swo tala swi dlayiwa hi tintavana ta vakukuti va tihlampfi, oyili leyi halatiweke, ni ku dya swilo swa pulastiki leswi hi xihoxo swi swi tekaka tanihi swakudya kumbe hi timbyana ni magoya.

Xiphemu Lexi Tsakisaka Swinene Xa Xihlala

Loko u languta en’walungwini kumbe evuxeni u ri emakumu ya timbala-ntshava ta le xikarhi, u ta vona ndhawu ya Tasmania leyi tsakisaka swinene ni masimu ya rona lama rimiweke, misava yi ri ya buraweni, milambu ni swinambyana leswi rhendzelekaka hinkwako, mapatu lama nga ni mirhi ematlhelo ka wona ni madyelo ya rihlaza lama nga ni tinyimpfu ni tihomu leti hangalakeke. Ekusuhi ni doroba ra Lilydale leri nga en’walungwini, hi January, mapurasi ya mithathasane ma rhumbuka swiluva ma engetela vuxongi bya swiluva swa mihlovo yo hambana-hambana, ni nun’hwelo lowu kokaka rinoko.

Loko u lulama ni Nambu wa Derwent, lowu nga riki kule ni mintanga ya maapula leyi endleke leswaku Tasmania ri thyiwa vito ra Xihlala xa Maapula, ku ni ntsindza lowu vitaniwaka Hobart, lowu nga ni vaaki va kwalomu ka 182 000. Lexi xiyekaka ngopfu eka wona i Ntshava leyikulu yo chavisa ya Wellington, leyi leheke 1270 wa timitara. Loko ri xe kahle, ntshava leyi hakanyingi yi funengetiwaka hi gamboko, yi endla munhu a vona ntsindza lowu kahle, loko a ri ehenhla ka yona. Entiyisweni, Hobart ri endle nhluvuko lowukulu ku sukela hi 1803, loko Lieutenant John Bowen ni ntlawa wa yena lowu a wu ri ni vanhu va 49 ku katsa ni vabohiwa va 35, va fike ro sungula eRisdon Cove. I ntiyiso, swikepe swa maseyila ni timhandzi ta swona leti a ti ba pongo, a swa ha ri kona, kambe kan’we hi lembe tibarika leti phikizanaka ku sukela eSydney ku ya eHobart, ti tsundzuxa munhu masiku wolawo ya khale loko swikepe swa maseyila swa mivala yo hambana-hambana ni swo pfumala maseyila, swi tsutsuma hi rivilo lerikulu swi hundza mintshungu ya vanhu leyi hoyozelaka, swi kongoma entsindza wa Hobart.

Ku Suka eTikweni Ra Nxaniso Ku Ya eParadeyisini Ya Moya

Geoffrey Butterworth, un’wana wa vapfhumba va 2447 lava a va ri kona hi 1994 eka Ntsombano wa Muganga wa Timbhoni ta Yehovha wa “Ku Chava Xikwembu” le Launceston, u ri: “Ndza ha wu tsundzuka nkarhi lowu Timbhoni a ti nga fiki eka 40 etikweni hinkwaro ra Tasmania.” Sweswi ku ni mavandlha ya kwalomu ka 26 ni Tiholo ta Mfumo ta 23.

Geoff wa engetela: “Kambe swilo a swi nga olovi minkarhi yin’wana. Hi xikombiso, khale hi 1938, mina, Tom Kitto na Rod McVilly, hinkwerhu hi hakarhe tibodo ta switiviso, a hi navetisa nkulumo ya Bibele leyi nge ‘Langutana Ni Mintiyiso.’ A yi ri nkulumo leyi paluxaka vukhongeri bya mavunwa, leyi a yi ta haxiwa yi suka le London hi ku tirhisa fambiselo ra xiya-ni-moya. Loko ndzi joyina vanghana va mina, ndzi kume va ri karhi va xanisiwa hi ntlawa wa vantshwa. Maphorisa a ma ri eku hlaleleni! Ndzi tsutsumele kona ku ya va lamulela kambe ndzi biwa hi nkarhinyana wolowo. Kutani wanuna un’wana a ndzi koka hi hembhe hi le ndzhaku, a ndzi susa kwalaho. Ematshan’weni ya ku ndzi ba, wanuna loyi u huwelerile a ku: ‘Va tshikeni!’ Kutani, eka mina, a vulavulela ehansi a ku: ‘Nakulorhi, ndzi huma le Ireland, ndza swi tiva leswaku ku xanisiwa swi njhani.’”

Yehovha u ma katekisile maphayona lawa yo sungula, hikuva namuntlha mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ma fikelele swiphemu hinkwaswo swa xihlala lexi lexi nga ni vanhu va 452-000. Vatukulu va vabohiwa lava ni Vaaki vo rhanga, va langutele ku hoyozela hinkwavo emisaveni leyi baseke—vantima ni valungu—lava feke hi ndlela ya tihanyi emasikwini lawaya yo biha ya khale, hikuva Bibele ya tshembisa leswaku “lavo lulama ni lava nga lulamangiki va ta pfuka eku feni.” (Mintirho 24:15) Xiyimo xi ta lulamisiwa hi ku helela lerova “timhaka ta khale a ti nga ha ṭunḍukiwi.”—Esaya 65:17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Maps/Pictures on page 19]

(For fully formatted text, see publication)

Ehenhla: Ntshava ya Cradle ni Tiva ra Dove

Ehenhla exineneni: “Tasmanian devil”

Ehansi exineneni: Swihlahla swa mpfula swa le Dzonga-vupela- dyambu bya Tasmania

Australia

TASMANIA

[Credit Line]

Tasmanian devil and map of Tasmania: Department of Tourism, Sport and Recreation – Tasmania; Map of Australia: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.