Ntsumbu-omiswa Lowu Kumiweke eAyisini

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE ITALY

Loko u n’wi vona a wu ta anakanya leswaku u lo gevengiwa. Ntsumbu lowu omeke a wu etlele wu langute ehansi, hafu ya wona a yi ri eayisini. Xana i rifu leri vangiweke hi mhangu? U dlayiwe hi vurihiseri? Kumbe xana i un’wana wa lava waka va ri karhi va khandziya tintshava? Ku nga khathariseki leswaku u humeleriwe hi yini, yena a a endla yini etintshaveni ta Alps ta le Tirol laha ku nga riki na munhu, leti nga le henhla ka vuandlalo bya lwandle hi 3 200 wa timitara? Swona a a ri mani? Naswona u fise ku yini?

“N’WAAYISI,” hi laha a thyiweke ha kona xikan’we-kan’we, kumbe Homo tyrolensis, hi laha vativi va sayense va n’wi vitanaka ha kona, u kumiwe hi xiwelo hi September 1991 hi mpatswa wa Majarimani lowu a wu khandziya Ntshava ya Similaun, (etintshaveni ta ti-Alps ta le Ötztaler), endzilakanini wa Austria na Italy. Ximumu lexi hisaka swinene xa lembe rero a xi n’okise gamboko yo tala, xi humesa masalela lawa kumbexana a ma ta va ma tshamise xisweswo ma tumberile—kunene i mani la tivaka leswaku a ma ta tshama nkarhi wo tanihi kwihi? Endzhaku ka loko vakambisisi va tlhantlhe swin’wana leswi kanakanisaka mayelana ni ku kumiwa ka wona, ntsumbu wu huduriwile eayisini, ivi wu onhaka hi nkarhi wa ku humesiwa ka wona. Hambi swi ri tano, swi ve erivaleni leswaku a wu nga ri ntsumbu lowu tolovelekeke. Ekusuhi ni ntsumbu a ku ri na swilo swi nga ri swingani leswi a swi hambane ekule ni leswi hi ntolovelo swi tirhisiwaka hi vakhandziyi va tintshava lava ringeteka ku fikelela tindhawu teto ta le henhla.

Van’wana va xiye leswaku ntsumbu lowu a wu ri wa khale swinene. Endzhaku ka minkambisiso yo sungula, Konrad Spindler wa le Yunivhesiti ya Innsbruck, Austria, u vule mhaka yo hlamarisa—leswaku ntsumbu-omiswa lowu kumiweke eNtshaveni ya Similaun a wu ri ni magidi ya malembe hi vukhale! Vukambisisi ni vulavusisi lebyi engetelekeke endhawini leyi wu kumiweke eka yona, byi vangele vadyondzi ku heta hi leswaku ntsumbu lowu a va ri eku wu kambisiseni a ku ri “munhu loyi, ku fikela enkarhini wolowo, a ri wa khale swinene ku tlula hinkwavo lava tshameke va kumiwa va ha helele kahle.” (Time, October 26, 1992) Vayimburi va tshemba leswaku N’waayisi loyi, loyi hi ku vungunya a thyiweke Ötzi (leri humaka eka Ötztal, ku nga vito ra Xijarimani ra nkova lowu nga ekusuhi ni kwalaho), u fe kwalomu ka va 3000 B.C.E.

Loko va vone nkoka wa nchumu lowu wu kumiweke, vayimburi va tlhelele eNtshaveni ya Similaun minkarhi yo hlayanyana va ya lava vuthala byo karhi, lebyi byi nga va pfunaka ku twisisa leswaku ku humelele yini hi wanuna loyi eka malembe-xidzana lawa hinkwawo lama hundzeke. Xana va tshubule yini? I yini lexi tsakisaka vanhu ngopfu hi ntsumbu lowu a wu celeriwe eayisini? Xana ku ni timhaka leti nga twisisekiki leti kumisisiweke mayelana na yena?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Ötzi, N’waayisi

[Xihlovo Xa Kona]

Foto: Archiv Österreichischer Alpenverein/​Innsbruck, S.N.S. Pressebild GmbH