Vuthala Mayelana Ni Ku Nga Twisiseki Ka N’waayisi

HI MALEMBE-XIDZANA lama hundzeke, Ötzi a a ri endhawini yo wisa. A a etlele endhawini leyi nga le henhla ka vuandlalo bya lwandle hi 3 200 wa timitara enkoveni wo lala, lowu teleke hi gamboko enkeleni lowu a wu n’wi sirhelela eku chuka-chukeni ka tiayisi leti nga kwala kusuhi. Loko miri wakwe a wu omile wu hundzuka gwitsi, a wu ta va wu tshovelelekile ivi wu kukuleriwa le kule. Swi vonaka kahle leswaku ndhawu yakwe leyi sirhelelekeke hi yona yi n’wi hlayiseke a helerile.

Timitara ti nga ri tingani ekusuhi ni miri a ku ri na swilo leswi swi vonakaka onge a a swi tirhisa evuton’wini bya yena bya siku na siku: vurha bya murhi wa yew lebyi nga huleriwangiki, nkotloto wa dzovo ra mhunti wu ri na 14 wa miseve (mimbirhi se a yi lunghekele ku tirhisiwa, leyin’wana a ya ha lava ku heteleriwa), mukwana wa banga lowu bvinyekeke, xihloka, nchumu wun’wana lowu ku anakanyiwaka leswaku i marimba ya nkwama wa khale ka khaleni lowu hakarhiwaka enhlaneni, nkwama wa dzovo, xikhomelo lexi endliweke hi hakatimba ra murhi wa birch, ni switlakati swa swiambalo, ni switirho ni swingolongondzwana swin’wana.

Loko a kumiwa, Wanuna wa le Similaun (rin’wana ra mavito yakwe) a a ha ambale swin’wana swa swiambalo swakwe naswona a ambale ni tintanghu ta dzovo leti nga tlhomiwa tinhlanga leswaku ti n’wi sirhelela exirhamini. Ekusuhi ni nhloko yakwe a ku ri ni “sangu” ro lukiwa hi tinhlanga. Swi tikomba onge madyambu man’wana, N’waayisi a nga ha tikoti hi ku karhala ni ku titimela, kutani a tietlelela hi ku rhula, kukondza a tlhela a “vona” ku vonakala ka nhlikanhi endzhaku ka magidi ya malembe. Nchumu lowu wu kumiweke a wu ri “xifaniso lexi tsemaka nguva ya vanhu vo karhi, lava a va hanya vutomi byin’wana,” ku vula muyimburi Francesco Fedele, loyi a hlamuseleke Wanuna wa le Similaun tanihi “mbita leyi byarheke matimu.”

Xana U Hlayiseke Njhani?

A va pfumelelani hinkwavo mayelana ni ndlela leyi Ötzi a hlayisekeke ha yona a nga vavisekanga nkarhi wo lehisa xileswi eswiyin’weni leswiya. “Ku hlayiseka ka yena ko va hlori, ngopfu-ngopfu loko munhu a xiyisisa leswi va nge u hlayisiwe hi ku va a tshamisekile ekheleni leri a kumiweke eka rona,” ku vula Nature. Mianakanyo leyi sweswi ku anakanyiwaka leswaku ya tshembisanyana i ya leswaku u hlayiseke hikwalaho ka ku hlangana ka “swiendlakalo swinharhu leswi nga tshembisiki kambe swi nga ntiyiso”: (1) endlelo ra xihatla ra ntumbuluko ro omisa (ku hela ka mati emirini), leswi vangeke hi xirhami, dyambu, ni moya wo oma (moya wo kufumela, wo oma); (2) ku funengetiwa ka miri hi gamboko hi ku hatlisa, leswi swi wu tumbeteke eka swiharhi leswi dyaka nyama; ni (3) ku sirheleriwa eka tiayisi leti chuka-chukaka loku vangiwaka hi ku manyeka ka wona. Hambi swi ri tano, van’wana hambi ku ri nhlamuselo leyi a yi va enerisi, va vula leswaku moya lowu wo kufumela, wo oma, a wu fiki etindhawini ta le henhla hi ndlela liya exiphen’wini lexi xa ti-Alps.

Hambi swi ri tano, swilo swin’wana mayelana na N’waayisi swa khorwisa. Va swi kotile ku ringanyeta leswaku a a ri exikarhi ka 25 na 40 wa malembe hi vukhale, a ri 1,6 wa timitara hi ku leha, naswona a tika kwalomu ka 50 wa tikhilogiramu. A tiyile a tlhela a va ni misiha, naswona misisi yakwe yo tshwuka a yi hlayisiwa kahle naswona yi tikomba onge a yi tsemetiwa nkarhi na nkarhi. Minkambisiso ya sweswinyana ya DNA ya tinyama leti kamberiwaka wu kombise leswaku a ri wa rixaka ra vaaki van’wana va nkarhi wolowo va le Yuropa-xikarhi ni le n’walungwini. Meno yakwe lama hlakaleke ma kombisa leswaku a a dya xinkwa xo oma, leswi nga ha vulaka leswaku a nga ha va a ri un’wana wa vanhu lava a va ri varimi, leswi tiyisisiwaka hi tindzoho ta koroni leti kumiweke eswiambalweni swakwe. Lexi tsakisaka, va swi kotile ku kuma leswaku u fe eku heleni ka ximumu kumbe eku sunguleni ka xixikana. Njhani? Enkwameni wakwe ku kumiwe masalela ya muxaka wa timbulwa ta nhova leti vupfaka eku heleni ka ximumu; kumbexana a ti ri xiphemu xa mphakelo wakwe wo hetelela.

“Nhenha Ya Nguva Ya Le Xikarhi Leyi Nga Ni Xibamu”

Kambe Ötzi u paluxa yini? Magazini lowu nge Archeo wa Xintariyana wu katsakanye swivutiso swo hlaya leswi tlakukaka hi ku kumiwa ka yena wu ku: “Xana a a ri mulwi wa nyimpi kumbe muhloti? Xana a ri munhu la nga tihambanisa ni van’wana, xana a a famba ni ntlawa wa ka vona, kumbe hi hala tlhelo, xana a a vo rhurha va tsemakanya tintshava letiya ni van’wana va nga ri vangani va ntlawa wa ka vona? . . . Xana o va yexe, a rhendzeriwe hi ayisi yoleyo, ntsena, kumbe hi nga langutela ku kuma mintsumbu yin’wana?” Vadyondzi va lave tinhlamulo ngopfu-ngopfu hi ku kambisisa swilo leswi va swi kumeke eNtshaveni ya le Similaun naswona va ringeta ku vumba nhlamuselo ha swona. Tinhlamuselo to hambana-hambana mayelana ni leswaku ha yini Ötzi a tikume a ri ehenhla hi 3 200 wa timitara ti nyikeriwile, kambe yin’wana ni yin’wana ya tona yi kanetana ni vuxokoxoko byin’wana. A hi xiyeni swikombiso swi nga ri swingani.

Vurha, lebyi nga si tshamaka byi huleriwa ni miseve, xikan’we-kan’we swi kombisa leswaku a a ri muhloti. Xana leswi swa xi tlhantlha xiphiqo? Kumbexana, kambe vurha, lebyi nga leha kwalomu ka 1,8 wa timitara, “i byikulu ngopfu eka wanuna wa xiyimo xakwe,” ku vula muyimburi Christopher Bergman, naswona “byi vonaka byi kule ku tlurisa loko u hlota swiharhi swa le ka ti-Alps.” Ha yini a ri na vurha lebyi a ta tsandzeka ku byi tirhisa? Ku engetela kwalaho, munhu la fambaka etintshaveni u fanele ku lahla hinkwaswo leswi swi nga n’wi tikaka, “leswi endlaka mhaka leyi yi hlamarisa hikuva vurha ni miseve ya 12 eka leya 14 ya wanuna loyi, a yi nga si lunghisiwa yi hela, kasi matlhari ya yena laman’wana (mukwana ni xihloka) a swi hlakarile hi ku tirhisiwa ngopfu,” ku hlamusela Nature.

Ku vuriwa yini hi xihloka lexi nga kumiwa timitara ti nga ri tingani ekule na yena? Eku sunguleni, a ku anakanyiwa leswaku a xi endliwe hi nsimbi, kambe minkambisiso yi kombise leswaku, entiyisweni, a xi endliwe hi koporo. Hikwalaho ka leswi ni swivangelo swin’wana, vatshuburi vo tala va susumeteleka ku vula leswaku Ötzi i wa le ku sunguleni ka nkarhi lowu vitaniwaka Nguva ya Koporo, hi leswaku gidi ra vumune ku ya ka ra vunharhu B.C.E. “Minkambisiso ya khaboni 14 . . . yi tiyisekise leswaku u hanye exikarhi ka 4 800 na 5 500 wa malembe lama hundzeke” ku vule magazini lowu nge Audubon.a Hambi swi ri tano, swilo swin’wana, swi nga ha endla vativi van’wana va teka N’waayisi a ri wa khalenyana. Swi le rivaleni leswaku a swi koteki ku vula leswaku Wanuna wa le Similaun u hanye eka nguva yihi ya khale. Mayelana ni xihloka xa koporo, muyimburi un’wana u anakanya leswaku Ötzi “a a ri ni tlhari leri a ri ri ra thekinoloji ya le henhla loko ri pimanisiwa ni nguva leyi a hanyeke ha yona. A swi tikomba onge hi loko hi kume nhenha ya nguva ya le xikarhi yi ri na xibamu. Entiyisweni, hi nguva yoleyo, koporo a yi tiviwa ntsena hi vanhu va le Vuxeni.”

Ku engetela kwalaho, hi laha ana se hi voneke ha kona, xihloka swi nga ha endleka a xi ri nchumu wa nkoka swinene exikarhi ka vanhu lava hanyeke hi nkarhi wa N’waayisi. Swilo swin’wana swa nguva yoleyo swo kota nkotloto wa mukwana wakwe, na swona a swi endliwe kahle swinene naswona swi le rivaleni leswaku a swi ri “swilo swa vuhosi.” Kambe loko Ötzi a a ri munhu wa xikhundla xa le henhla, hosi, ha yini a a ri yexe loko a fa?

Hi ku ya hi magazini lowu nge Popular Science, Konrad Spindler, wa Yunivhesiti ya Innsbruck, u te: “Leswi eku sunguleni a swi anakanyiwa tanihi ku titsala miri loku nga twisisekiki swi fana kahle ni leswi nge tsolweni leri vavisekeke, mahlakala ni rhambu ra nhlana leri vavisekeke. Kumbexana dokodela wa N’waayisi a a n’wi tshungula hi ku n’wi hiselela nhlonge leyi nga ehenhla ka ndhawu leyi pandzaka, ivi a chukuchela nkuma wa ntsembyana exilondzweni xexo.”

Sweswinyana, enhlengeletanweni ya vativi va vutshunguri byo kuma leswi nga swa munhu wo karhi eChicago, ku vuriwe leswaku ku anakanyisisiwa hi leswaku kumbexana Ötzi a nga ha va a biwile kutani a a ri mubaleki la vavisiweke loyi a feke a ha tumberile loko van’wana va ha n’wi lava. Ku vuriwe leswaku a a ri na timbambu ti nga ri tingani leti tshovekeke ni rihlaya leri tshovekeke. Hambi swi ri tano, a swi nge boxiwi hi ku kongoma leswaku timbanga leti u ti kume rini—a nga si fa kumbe a file. Magazini lowu nge Archeo wa vutisa, loko a lo gevengiwa, kutani ke, “ha yini a a ha ri ni swingolongondzwana swakwe, ku katsa ni leswi swa ‘risima’?” tanihi xihloka xa koporo.

Vakambisisi va pfumela leswaku mintiyiso leyi nga kona a yi ringanelanga leswaku yi nyikela vumbhoni lebyi heleleke bya leswi humeleleke, naswona swivutiso swo tala swa ha tama swi nga hlamuriwanga. Kambe swi le rivaleni leswaku vanhu va ka va Ötzi a va ri va le henhla ni lava tlhariheke.

Ötzi Ni Lomu A Humaka Kona

Loko va hlamusela lomu Wanuna wa le Similaun a a tshama kona, vadyondzi va seketela mianakanyo ya vona hi swilo leswi kumekaka le tindhawini ta ti-Alps, leti ku anakanyiwaka leswaku a ku tshama van’wana lava hanyeke hi nkarhi wa yena. Hambi enkarhini wolowo, vayimburi va hi byela leswaku, tindhawu tin’wana a ti hluvuke ku antswa ku tlula tin’wana, naswona swilo swintshwa leswi endliwaka, swo tanihi ku tirha hi koporo, swi sungule eVuxa-xikarhi.

Hi ku ya hi mahlengeletelo ya timhaka lamantshwa, swi nga ha endleka leswaku Ötzi a a tshama eka yin’wana ya miti ya vurimi ya le nkoveni wa Nambu wa Adige. Nambu lowu a wu ri gondzo leri tirhaka ngopfu ra nxaviselano lowu hlanganisaka Nhlonhle ya Italy na Yuropa Xikarhi. Ku kumiwe miti yo hlayanyana etindhawini to hambana-hambana exiphen’wini lexiya xa ti-Alps, hambi ku ri emaninginingini ya kwalomu ka 2 000 wa timitara. Miti ya vurimi ya nkarhi wolowo kahle-kahle a yi vumbiwa hi tindlu tinharhu kumbe mune, kumbexana tindlu to hlayanyana. Xana i tindlu ta muxaka muni? Mintshubulo yi kombise ntsena tifiloro, leti to tala ta tona ti nga sindziwangiki. Tindlu leti a ti ri na kamara rin’we, leri hakanyingi exikarhi ka rona ri nga ni xitiko naswona minkarhi yin’wana ti ri na onto. Swi nga ha endleka lwangu ri va ra swihlungwana swo hlayanyana, leri yelanaka ni ra tindlu ta nkarhi wolowo leti akiweke ehenhla ka tinsika leti kumiweke ekusuhi ni mativa yo hlaya ya le ka ti-Alps. Kumbexana yindlu yin’wana ni yin’wana ya kamara rin’we a yi tshamisisa ndyangu wun’we.

Xana vanhu lava fuwaka swifuwo ni lava rimaka a va hlanganisiwa hi yini? Handle ko kanakana, hi bindzu. Hi xikombiso, xihloka lexi kumiweke eNtshaveni ya Similaun xi fana ni leswiya a swi endliwa le dzongeni swinene, etimbuweni ta Tiva ra Garda, naswona swi nga ha endleka a wu ri nchumu wo xaviselana wona hi ku cincana swilo. Nakambe exikarhi ka swilo swa Ötzi a ku ri ni swipetlu swa maribye, ku nga swilo swa risima leswi xavisiwaka endleleni leyi fambaka etlhelo ka Nkova wa Adige. Xin’wana xa leswi a swi endla leswaku vanhu va famba mimpfhuka yo leha a ku ri ku rhurhisiwa ka swifuwo hi tinguva tin’wana. Hi laha va ha endlaka ha kona eTirol namuntlha, varisi va risa swifuwo swa vona emagiyagiyeni ya ti-Alps va ri karhi va lava madyelo ya rihlaza. Xana i yini swin’wana leswi vuriweke mayelana ni laha N’waayisi a humaka kona?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

N’waayisi u kumiwe endzeninyana ka ndzilakana wa le Italy eGwitsini ra le Similaun

GERMANY

AUSTRIA

Innsbruck

SWITZERLAND

SLOVENIA

ITALY

Bolzano

Similaun Glacier

Adriatic Sea

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

X yi fungha laha Ötzi a feleke kona. Mepe lowu nge ndzeni: 1. Xihloka xa koporo, 2. Mukwana wa nsimbi, 3. Kumbexana i xitshungulo, 4. Rimhondzo ra mhunti leri nga ni xikhomo xa rihunyi

[Swihlovo Swa Kona]

Foto: Prof. Dr. Gernot Patzelt/​Innsbruck

Fotos 1-4: Archiv Österreichischer Alpenverein/​Innsbruck, S.N.S. Pressebild GmbH