Ku Twisisa Mianakanyo Ya N’waayisi Ni Ndhawu Ya Ka Vona

A HI tlheleleni eka Ötzi. Xana a a nga hluvukanga, a ri xiphukuphuku, ni la nga tiviki nchumu hi vutshila bya vuxongi? Xana swingolongondzwana, matlhari ni swiambalo swakwe swi kombisa yini?

Matlhari yakwe ma kombisa leswaku Ötzi a a ri ni vutivi lebyikulu hi matirhelo ya matlhari lama fambaka empfhukeni. Miseve leyi hetiweke, hala makumu ka yona a yi ri na tinsiva leti nga ni ntirho wo karhi. Tinsiva ti damaketiwe hi tlhelo leswaku nseve wu ndziwika loko wu ri eku haheni, leswaku hi mpimo wo karhi wu kota ku kongoma pakani ya wona ku fika eka mpfhuka wa kwalomu ka 30 wa timitara. Swiambalo swa yena swa dzovo (madzovo ya swiharhi swo hambana-hambana) swi hi byela mhaka yo karhi hi maambalelo lawa a ma rhandziwa enkarhini wolowo. Namuntlha, xiambalo a xo hi funengeta ntsena kambe xi fanele xi fikelela swilaveko swo karhi swa vuxongi. Ku vuriwa yini hi le nkarhini wa Ötzi? Loko magazini lowu nge Time wu hlamusela leswi kumiweke, wu te: “Xiambalo a xi rhungiwe hi vutlharhi hi ndzungo lowu voyamisiweke hi tincinda ta misiha kumbe ta swimilana, leswi vonakaka tanihi makhaviselo yo hlanganisela swilo.” Swiphemu ha swimbirhi ni ndlela leyi swi rhungiweke ha yona ha vomu hi vutlharhi swi hoxe xandla eku humeleleni ka “leswi heteleleke swi ri makhaviselo yo hlanganisela swilo,” ku vula buku leyi nge Der Mann im Eis (Wanuna eAyisini). Ehenhla ka nguvu yakwe, N’waayisi a ambale “nguvu leyi lukiweke hi byanyi, leyi fanelekeke ku sirhelela eka xirhami, leyi loko a wisa a yi tirhisa tanihi ‘sangu’ leswaku miri wakwe wu nga khumbi ehansi.”—Focus.

“Mpimo lowu nga ehleketeleriwangiki wa vulovolovo” na wona wa vonaka enhundzwini yakwe, ku hlamusela Time. Hi xikombiso, mukwana, a wu helerile wu ri ni “nkotloto lowu chuchutiweke kahle, lowu endliweke hi byanyi lebyi lukiweke.” Kutani, swi vonaka onge N’waayisi a a hanya hi nkarhi lowu hakunene “a ku ri na rifuwo naswona a ku rhandziwa swinene swilo swa ndhavuko,” hi laha Giovanni Maria Pace a swi hlamuselaka ha kona ebukwini yakwe Gli italiani dell’Età della pietra (Mantariyana Ya Nguva Ya Ribye).

Nakambe ku nga ha boxiwa ni swikowa leswi kumiweke ekusuhi na Ötzi. Swi nga ha endleka a swi tirhiseriwa ku lumeka ndzilo, kambe ngopfu-ngopfu, vativi va ri, N’waayisi a ri na swona hikwalaho ka ntirho wa swona wo dlaya vuxungu emirini ni ku tshungula, ku nga xiphemu xa leswi nga eka “bokisi ra xilamulela-mhangu” leri rhwalekaka.

Ku rhandza vuxongi, mpimo wa vutlharhi, vutivi bya swa mirhi, ni vutivi byo endla swilo swa nsimbhi, vurimi, ni vutshila—leswi ku hambana ni tinhlamuselo leti hakanyingi ti nyikeriwaka, swi kombisa leswaku vanhu va nkarhi wa N’waayisi a va ri ni vutivi naswona a va ri ni vuswikoti eka swilo swo hambana-hambana. Muyimburi wa le Britain Dok. Lawrence Barfield u te: “Namuntlha a hi vangani va hina lava nga ni vutshila lebyi vanhu vo tala a va ri na byona hi nkarhi wa malembe-gidi ya vumune [B.C.E.].” Hi xikombiso, leswaku a va rhandza swilo hi ku helela, swi tikomba eka swifaniso swa ntivo-vuxongi leswi kwevetliweke swilo leswi a swi tirhisiwa swa nsimbi ni swa seramiki leswi yimburiweke emasirheni.

Vukhongeri

“Mayelana ni leswi vadyondzi va swi tshubuleke, a ku si tshama ku va ni muxaka wa vanhu, kwihi na kwihi, eka nkarhi wihi kumbe wihi, lava hi ndlela yo karhi a va nga ri na vukhongeri,” ku vula The New Encyclopædia Britannica. Loko yi vulavula hi xiphemu lexikulu lexi vukhongeri a byi ri na xona eminkarhini ya khale, Dizionario delle religioni (Xihlamusela-marito xa Vukhongeri) yi vula leswaku “loko yi ringanisiwa ni leyi a yi tirhisiwa evuton’wini bya siku na siku, nhundzu yo tala ni ntamu wa mpimo lowu nga ringanisiwiki, a swi tirhiseriwa mintirho ya vukhongeri.”

Mintlhaveko ya vukhongeri emikarhini ya Ötzi swi le rivaleni leswaku a yi ri yikulu. Etindhawini to tala, ku kumiwe tindhawu ta khale ta swilahlo leti tiyisisaka leswaku a ku ri ni mikhuva yo hambana-hambana ni mihiva-hivana ya malahlelo ya vanhu. Ku kumiwe ni swifaniso swo tala swa vumba, leswi fanekiselaka swikwembu swa vanhu va khale va swiyimo swa le henhla.

Matimu Ya Vanhu Ya Khale Ni Bibele

Kutani ke, loko ku endliwa vulavisisi hi vanhu va minkarhi ya khale, ku kumiwa leswaku a va tlharihile swinene. A hi vanhu lava a va hanya xikhale lerova swi va nonon’hwela ku endla swilo swo tala, lerova nhluvuko wa vona wu nga vonaki hi ku helela. Hi ku vula ka van’wamatimu, mintlawa ya vanhu a yi hambana-hambana hi vukulu kambe a yi hluvuke hi ku helela.

Leswi swa twisiseka eka mani na mani la dyondzaka Bibele. Buku ya Genesa yi kombisa leswaku kona kwale masungulweni ya matimu ya vanhu—naswona ngopfu-ngopfu loko vanhu ‘va hangalaka evuandlalweni bya misava’—ku humelele mintlawa ya vanhu lava tlhariheke, lava hluvukeke hi ku helela, vanhu lava nga ni vuswikoti byo ehleketa ni lava twisisaka swilo swa moya.—Genesa 11:8, 9.

Bibele yi tiyisekisa leswaku vanhu va kona a va ri na byona vuswikoti byo endla swilo ni bya ntivo-vuxongi eminkarhini yoleyo ya khale swinene, tanihi ku fula “mitiro ya nsuku ni nhumbu.” (Genesa 4:20-22) Hi ku ya hi rhekhodo ya Bibele, ku sukela ni khale vanhu a va tsakela ku gandzela munhu la tlakukeke. (Genesa 4:3, 4; 5:21-24; 6:8, 9; 8:20; Vaheveru 11:27) Hambi leswi vukhongeri bya yena byi hlakaleke hi ku famba ka nkarhi, munhu u tama a ha ri “ni vukhongeri hi ndlela leyi nga hundzukiki,” ku vula The New Encyclopædia Britannica.

Ku Lavisisa Masungulo

Hambi leswi vukambisisi bya vayimburi byi nga swi kotiki ku hlamula swivutiso hinkwaswo leswi vangiwaka hi ku tshuburiwa ka Ötzi, kambe swi hi pfunile leswaku hi twisisa vanhu lava a a hanya na vona—vanhu vo tlhariha, lava hambaneke swinene ni nguva leyi hi ntolovelo yi vitaniwaka minkarhi ya khale ka khaleni. A yi ri ya ximanguva lawa swinene ku tlula ndlela leyi vo tala va anakanyaka ha yona.

Xo hetelela, handle ka leswi kumiweke eka ndlela leyi N’waayisi a nga ha yona ni swilo swakwe, hi laha National Geographic yi vuleke ha kona, “kwalomu ka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu khumbaka yena a wu twisiseki, hi hala tlhelo wo ehleketeleriwa.” Sweswi, Ötzi u tietlelele ekamareni ro titimela le Innsbruck, eAustria, kutani vativi va tidyondzo to hambana-hambana vo tlula 140 va karhi va ringeta ku tlhantlha swihlamariso leswi engetelekeke swa N’waayisi la humaka le ndhawini yo titimela.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vativi lava kambisisaka swilo swa munhu wo karhi, va kambisisa miri wa N’waayisi le Innsbruck

[Xihlovo Xa Kona]

Foto: Archiv Österreichischer Alpenverein/Innsbruck, S.N.S. Pressebild GmbH