Tinsiva Ti Endliwe Hi Ndlela Yo Hlamarisa

LOKO xinyenyana lexi vuriwaka seagull xi kavatela timpiko ta xona, xi haha xi ya ehenhla. Loko se xi ri le henhla, xi kota ku jika, xi ya ehenhla ni le hansi xi nga kavateli. Xi kota ku yima emoyeni hi ku jikisanyana timpiko ta xona ni xipesu. I yini lexi endlaka leswaku xi kota ku endla leswi hi ndlela yo hlamarisa swonghasi? Xi pfuniwa ngopfu hi timpiko ta xona.

Swinyenyana hi swona ntsena swihadyana leswi nga ni timpiko. Swinyenyana swo tala swi ni tinsiva ta mixaka yo hambana-hambana. Tinsiva ta xinyenyana ta le handle ti vumbeke kahle ngopfu naswona hi tona ti endlaka leswaku xi kota ku haha hi ku olova, tinsiva teto ti kumeka etimpikweni ni le xipeswini. Xinyenyana lexi vuriwaka n’wabvuma xi ni tinsiva ta kwalomu ka 1 000, kasi sekwa rona ri ni tinsiva leti tlulaka 25 000.

Tinsiva ti endliwe hi ndlela yo hlamarisa. Ku ni nchumu lowu fanaka ni ximhandzana xo tsindziyelana exikarhi ka risiva lexi vitaniwaka rachis kambe xi petseka hi ku olova. Kasi xi ni mavoya lama tlhaveleke eka xona tanihi swirhabyana leswi endlaka leswaku risiva ri hlangana kahle ri va nchumu wun’we. Mavoya ya tinsiva ma hlangane lerova u nga ehleketa leswaku ma hlanganisiwe hi glu. Loko voya lebyi byo hambana, ku ni ndlela yo karhi yo hlawuleka leyi xinyenyana xi byi hlanganisaka ha yona. Na wena loko wo ringeta ku byi hambanisa, u ta byi vona byi vuyelelana byi tlhela byi khomana.

Timpiko leti ku nga tona swi hahaka ha tona ti bumburile emahlweni kasi hala ndzhaku ti larile. Xivumbeko lexi xi endla leswaku risiva ha rin’we ri kota ku tirha onge i ximpikwana. Nakambe, loko u nyanga ehansi ka risiva, ku kenyekilenyana. Ku kenyeka loku hi kona ku endlaka leswaku ri tsindziyela lerova hambi u ri petsa ri nga tshoveki hi ku olova.

Tinsiva Ti Endla Mintirho Yo Tala

Tinsiva ta le handle ta swinyenyana swo tala ti ni tinsiva tin’wana to lala leti vitaniwaka ti-filoplume ni tin’wana leti fanaka ni voya leti vitaniwaka ti-powder. Ti-filoplume ti xalamukisa xinyenyana loko tinsiva ta xona ta le handle ti nga tshamanga kahle, naswona ti nga ha xi pfuna leswaku xi pima rivilo leri moya wu hungaka ha rona. Tinsiva letiya ti fanaka ni voya ti tshama ti ri karhi ti kula naswona a ti hluveki—kambe ta nhlanhleka ti va ritshuri leri ku ehleketiwaka leswaku ri sirhelela xinyenyana leswaku xi nga tsakamisiwi hi mati.

Tinsiva ti tlhela ti sirhelela xinyenyana eka ku hisa, xirhami ni le ka miseve ya dyambu. Hi xikombiso, masekwa ya le lwandle ma vonaka ma hanya kahle hambiloko ku titimela swinene elwandle. Ma kufumetiwa hi yini? Ehansi ka tinsiva ta wona ta le handle ku ni tinsiva leti nga ni voya, ta kufumela naswona to tala ta tona hi leti funengetaka miri wa sekwa leti vitaniwaka ti-down. Tinsiva leti ta le ndzeni ti kufumela ngopfu naswona a ku si tshama ku endliwa nchumu lowu kufumelaka ku fana na tona.

Tinsiva ta hlakala kutani xinyenyana xi ti dzuvula ivi ku mila tin’wana. Swinyenyana swo tala swi dzuvula tinsiva ta swona hi ndlela leyi hlelekeke leswaku swi ta kota ku ya emahlweni swi haha hambiloko tin’wana ti nga ri kona.

“Ti Vumbeke Kahle”

Swihaha-mpfhuka swi endliwe hi ndlela ya vurhon’wana ya xiyimo xa le henhla swinene. Xana swinyenyana ni tinsiva swi endliwe hi mani? Loko ku nga langutiwi vuthala bya masalela ya swilo swa khale, vativi va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo a va twanani loko swi ta eka mhaka ya leswaku tinsiva ti huma kwihi. Magazini wa Science News wu boxa nchumu lowu kavanyetaka leswaku ku buriwa hi mhaka leyi, wu vula leswaku “van’wana va hisekela etlhelo naswona a va lavi ku twa nchumu,” “van’wana va tseketsela van’wana” naswona “lava rhandzaka dyondzo ya masalela ya swilo swa khale na vona va tiomisa tinhloko.” Mutivi un’wana wa timhaka ta vutomi ni ku tihundzukela ka swilo, loyi a nga lunghiselela nhlengeletano leyi a yi vulavula hi ku cinca ka risiva, u te: “A ndzi nga swi ehleketi leswaku mhaka ya sayense yo kota leyi yi nga hlanganisa vanhu tinhloko ni ku va holovisa.” Loko ingi tinsiva ti lo tiendlekela, ha yini loko ku buriwa hi ku cinca ka tona swi holovisa vanhu?

Manual of Ornithology ya le Yunivhesiti ya Yale —Avian Structure and Function, yi ri: “Lexi endlaka leswaku va nga twani, hileswaku tinsiva ti vumbeke kahle swinene.” A ti tikombi ti lava ku antswisiwa ko karhi. Kahle-kahle, “tinsiva ta swinyenyana swa khale a ti hambani ni ta swinyenyana swa manguva lawa.”a Kambe, vativi va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va vula leswaku tinsiva ti lo cinca hakatsongo-katsongo. Ku tlhandlekela kwalaho, Manual of Ornithology, yi ri: “Loko tinsiva ti ri karhi ti cinca hakatsongo-tsongo, a hi fanele hi vona ku cinca ko karhi loku endlaka leswaku ti antswa ku tlula eku sunguleni.”

Hi marito man’wana, dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo a yi swi koti ku ehleketa hi ndlela yo karhi yo endla risiva, handle ka loko risiva hi roxe ro cinca-cinca hi ndlela ya ntumbuluko leyi nga lawuriki hi munhu, leyi nga ta endla leswaku xinyenyana xexo xi kota ku hanya kahle. Vativi vo tala va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo na vona va swi vona leswaku swi fana ni ku hala ribye u lava mati loko wo ehleketa leswaku risiva ri ve kona hi ndlela yoleyo.

Ku tlula kwalaho, loko tinsiva a ti cince hakatsongo-tsongo ku sukela khale ka khaleni, masalela ya swilo swa khale a ma fanele ma kombisa ku cinca loku veke kona. Kambe ko fana ni kwala, ku kumeke ntsena masalela ya tinsiva leti vumbekeke kahle. Manual of Ornithology, yi ri: “Tinsiva ti rharhanganile swinene.”

Swinyenyana A Swi Pfuniwi Hi Tinsiva Ntsena Ku Haha

Ku vumbeka ka tinsiva hi ndlela leyinene i xin’wana xa swiphiqo leswi vativi va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va langutaneke na xona, phela miri wa xinyenyana hinkwawo ka wona wu vumbeke hi ndlela leyi endlaka leswaku xi kota ku haha. Hi xikombiso, marhambu ya xinyenyana ma vevuka naswona a ma na mongo wo tala endzeni ka wona, xi kota ku hefemula hi ndlela leyi hlamarisaka naswona xi ni misiha yo hlawuleka leyi endlaka leswaku xi kota ku kuputela ni ku lawula timpiko ta xona. Xi ni misiha leyi kotaka ku lawula risiva ha rin’we. Nakambe xi ni tinsinga leti hlanganisaka tinyama ta xinyenyana ni byongo bya xona lebyitsongo kambe lebyi hlamarisaka, lebyi lawulaka miri wa xona hinkwawo hi nkarhi wun’we, hi ndlela leyi pakanisaka naswona hi nkarhi lowu faneleke. Phela, ku laveka miri wa xinyenyana hinkwawo, ku nga ri tinsiva ntsena, leswaku xi ta kota ku haha.

Nakambe tsundzuka leswaku, xinyenyana ha xin’we xi tumbuluka eka sele leyitsongo leyi nga ni swileriso hinkwaswo swa leswaku xi ta kula njhani nileswaku siku rin’wana xi ta kota ku haha. Xana hinkwaswo leswi swi nga tiendlekela hi xiwelo? Kumbe nhlamuselo yo olova hi yona leyi twalaka ni leyi fambisanaka ni sayense—ya leswaku swinyenyana ni tinsiva ta swona swi komba kahle leswaku swi endliwe hi Muvumbi wo tlhariha swinene. Mhaka leyi yi lo dlaa!—Varhoma 1:20.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

“VUMBHONI” BYA MAVUNWA

Masalela man’wana ya swa khale lama a ku vuriwa leswaku i “vumbhoni” bya leswaku swinyenyana swi huma eka swiharhi swin’wana, ku kumiwe leswaku a ku ri mavunwa. Hi xikombiso, hi 1999, magazini wa National Geographic a wu ri ni xihloko lexi a xi vulavula hi xiharhi xa khale lexi a xi ri ni tinsiva ni ncila wo fana ni wa dinasoro. Magazini lowu wu vule leswaku xiharhi lexi hi xona kokwa wa swinyenyana lexi kombaka leswaku “swinyenyana swi huma eka tidinosoro.” Kambe, ku kumiwe leswaku masalela lawa ma lo endliwa, ku hlanganisiwe swiharhi swimbirhi leswi hambaneke. Entiyisweni a ku si tshama ku kumiwa nchumu wo tano.

[Xihlovo Xa Kona]

O. Louis Mazzatenta/National Geographic Image Collection

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

NDLELA LEYI XINYENYANA XI VONAKA HA YONA

Vanhu va tsaka loko va vona mivala yo xonga swinene ni ku hlamarisa ka tinsiva ta swinyenyana. Kambe mivala leyi yi tsakisa ngopfu loko yi voniwa hi swinyenyana swin’wana. Swinyenyana swin’wana swi ni tisele ta mune leti swi ti tirhisaka ku vona mivala, kasi vanhu va na tisele tinharhu leti tirhisiwaka ku vona mivala. Sele leyi yi endla leswaku swinyenyana swi kota ku vona mivala leyi vanhu va tsandzekaka ku yi vona. Swinyenyana swa xinuna ni swa xisati swa muxaka wo karhi swi nga ha languteka swi fana eka vanhu, kambe tinsiva ta xinyenyana xa xinuna ti ni muvala lowu nga vonakiki lowu voniwaka hi xinyenyana xa xisati. Swinyenyana swa swi kota ku vona ku hambana loku, naswona swi kota ku vona xinyenyana lexi xi nga ta tekana na xona.

[Dayagramu leyi nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Barb

Barbule

Rachis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Tinsiva ta le handle

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ti-filoplume

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Tinsiva ta ti-powder

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Tinsiva ta ti-down

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

“Gannet”