Loko Swinyenyana Swi Tlumba Miako

HAMBILESWI a ku ri nhlikanhi, xinyenyana lexi vuriwaka gongondzwana xi hahe xi kongome muako wo leha swinene kutani xi wu hima xi wela ehansi. Xinyenyana lexi a xi nga yi voni nghilazi. Munhu loyi a tifambelaka hi milenge la nga ni musa u kume xinyenyana xolexo lexi titivaleke ivi a xi languta a ri ni ntshembo wa leswaku xi ta pfuka. Ku navela kakwe ku hatle ku hetiseka loko xinyenyana xi yimbelela, xi yima, xi tidzudza tinsiva kutani xi haha.a

Lexi vavisaka, a hi swinyenyana hinkwaswo leswi ponaka makhombo yo tano. Entiyisweni, eka swinyenyana leswi tlumbaka tiyindlu, kwalomu ka hafu ya swona swa fa. Vandlha ra Audubon yi vula leswaku, minkambisiso yi kombisa leswaku eUnited States ntsena, swinyenyana leswi tlulaka 100 wa timiliyoni swa fa lembe na lembe endzhaku ko tlumba miako yo hambana-hambana. Naswona valavisisi van’wana va anakanya leswaku nhlayo ya swona yi nga va kusuhi na 1 000 000 000! Kambe, ha yini swinyenyana swi hahela emiakweni? Naswona xana swi kona leswi nga endliwaka leswaku vutomi bya swinyenyana byi nga vi ekhombyeni?

Nghilazi Ni Ku Vonakala Swi Dlaya Swinyenyana

Nghilazi yi vanga khombo eka swinyenyana. Loko mafasitere ma basile, swinyenyana hakanyingi swi vona ntsena leswi nga eka tlhelo lerin’wana, leswi nga ha katsaka swilo swa rihlaza ni xibakabaka. Hikwalaho, swinyenyana leswi nga anakanyiki nchumu minkarhi yin’wana swi haha hi rivilo lerikulu swi kongome nghilazi. Nakambe swi nga ha vona swimilana swo khavisa ha swona endhawini yo amukela vaendzi leyi nga ni nghilazi kumbe emakaya ivi swi ringeta ku tshama eka swona.

Manghilazi lama dzwihatiweke na wona ma nga va xiphiqo. Minkarhi yin’wana, swinyenyana swi nga ha vona xifaniso xa swilo leswi nga ekusuhi leswi vonakaka enghilazini kumbe swi vona xibakabaka, ku nga ri nghilazi kutani swi tivavisa. Swinyenyana swi file hikwalaho ko tlumba manghilazi emiakweni leyi ku valangiwaka eka yona ni le ka swihondzo swo valanga eka swona swa le vuhlayiselweni bya swinyenyana ni swiharhi swin’wana! Dok. Daniel Klem, Lontsongo, la tivaka swinyenyana a tlhela a va profesa wa ntivo-vutomi u anakanya leswaku swinyenyana swo tala swi dlayiwa hi ku tlumba mafasitere ku tlula leswi dlayiwaka hi vanhu, kumbexana handle ka leswi faka loko ku herisiwa ndhawu leyi swi tshamaka eka yona.

Swinyenyana swin’wana swi tlumba miako hi ku olova. Hi xikombiso, swinyenyana swo tala leswi rhurhaka swi ri karhi swi yimbelela, swi haha swi ya laha swi yaka nivusiku naswona swi kota ku vona ndlela hi ku languta tinyeleti. Hikwalaho, swi nga ha pfilunganyeka loko swi vona mavoni lama vangamaka ya miako yo leha. Hikwalaho swinyenyana swin’wana swi pfilunganyekile lerova swi hahile swi nga ku tivi lomu swi yaka kona ku kondza swi wela ehansi hikwalaho ko karhala. Makhombo man’wana ma endleka hi vusiku lebyi ku naka mpfula kumbe hi nkarhi lowu ku nga ni mapapa. Hi minkarhi yoleyo, swinyenyana swi tala ku hahela ehansi ngopfu, leswi endlaka leswaku swi tlumba miako yo leha.

Ndlela Leyi Swi Khumbaka Nhlayo Ya Swinyenyana Ha Yona

Xiviko xin’wana xi vule leswaku muako wun’we ntsena wo leha wa le Chicago, le Illinois eU.S.A., hi xiringaniso, wu dlaye swinyenyana swa kwalomu ka 1 480 hi lembe loko swi rhurhela endhawini yin’wana. Hikwalaho, emalembeni ya 14 lama hundzeke, muako wolowo wu dlaye swinyenyana swa kwalomu ka 20 700. Ina, a swi kanakanisi leswaku nhlayo ya swinyenyana leswi nga tlumba miako yi le henhla swinene. Michael Mesure, mukongomisi wa Nongonoko wa ku Tsundzuxa Vanhu hi ku Vonakala loku Dlayaka Swinyenyana wa le Toronto le Canada u vule leswaku ku engetela kwalaho swinyenyana leswi “a hi matuva, swinyenyana swa le lwandle kumbe masekwa,” kambe i “swinyenyana leswi nga le khombyeni ro hela.”

Hi xikombiso, le Australia hi lembe rin’we ntsena, manghilazi ma dlaye kwalomu ka tihokwe leti hatlisaka ta 30, kasi a ku lo sala 2 000 wa tona ntsena. Le United States, swinyenyana swo tala leswitsongo swa le muziyama leswi rhandzaka ku yimbelela, leswi swi nga ha endlekaka swi nga ha ri kona sweswi, swi hlengeletiwile endzhaku ko tlumba muako wa le Florida lowu kongomisaka vanhu lava fambaka hi swikepe.

Eka swinyenyana leswi nga fiki endzhaku ko tlumba miako, swo tala swa swona swi va swi vavisekile kumbe swi nga ha ri na matimba. Leswi swi nga va ni khombo swinene, ngopfu-ngopfu eka swinyenyana leswi rhurhaka. Loko swi vavisekile ivi swi wela emiakweni, swi nga ha dlayiwa hi ndlala kumbe swi hlaseriwa hi swiharhi swin’wana, leswi swin’wana swa swona swi dyondzeke ku xanisa swinyenyana leswi.

Xana Ku Nga Endliwa Swo Karhi Leswaku Swinyenyana Swi Nga Ha Tlumbi Miako?

Leswaku swinyenyana swi papalata ku hahela enghilazini swi fanele swi yi vona. Vini va miti yin’wana va vone swi antswa leswaku va vekela swifaniso leswi vonakaka emafasitereni kumbe swilo swin’wana leswi vonakaka hala handle ka fasitere leri swinyenyana swi talaka ku ri tlumba. Hi ku ya hi Klem, nchumu wa nkoka a hi swifaniso kambe i vangwa leri nga kona exikarhi ka swifaniso. Ndzavisiso wakwe wu ringanyeta leswaku vangwa leri nga kona exikarhi ka swifaniso a ri fanelanga ri tlula ntlhanu wa tisentimitara ku ya ematlhelo ni khume ra tisentimitara ku ya ehansi.

Ku nga endliwa yini leswaku ku pfuniwa swinyenyana leswi rhurhaka nivusiku? Lesley J. Evans Ogden, mutsundzuxi wa ndzavisiso wa ikholoji u vula leswaku “ku tlumbiwa ka miako nivusiku hi swinyenyana . . . ku nga siveriwa hi ku tima timboni nivusiku.” Emadorobeni man’wana, timboni to khavisa ha tona emiakweni yo leha swinene sweswi a ti lumekiwi ti vangama swinene kumbe ta timiwa hi nkarhi wo karhi nivusiku, ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa ku rhurha ka swinyenyana. Etindhawini tin’wana ku vekiwe rikoka emafasitereni ya miako yo leha leswaku swinyenyana swi nga voni mafasitere onge i xibakabaka.

Magoza wolawo ma nga hunguta ku fa ka swinyenyana hi 80 wa tiphesente, xisweswo ku sirheleriwa timiliyoni ta swinyenyana lembe na lembe. Kambe xiphiqo lexi a xi nge heli hikuva vanhu va rhandza ku vonakala ni mafasitere. Hikwalaho, minhlangano leyi tinyiketeleke ku sirhelela swinyenyana, yo tanihi Vandlha ra Audubon, yi ringeta ku khorwisa vampfampfarhuti va miako ni vaaki va tiyindlu leswaku va khathala swinene hi swilaveko swa swilo swa ntumbuluko.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 10]

XANA SWINYENYANA HINKWASWO SWI YE KWIHI?

Swiringanyeto leswi vanhu va swi ringanyetaka mayelana ni ku fa ka swinyenyana eUnited States lembe na lembe

◼ Miako leyikulu leyi hangalasaka mpfumawulo eka xiya-ni-moya—40 wa timiliyoni

◼ Swidlaya-switsotswana—74 wa timiliyoni

◼ Swimanga swa le kaya ni magoya—365 wa timiliyoni

◼ Mafasitere—100 wa timiliyoni ku ya eka 1 000 000 000

◼ Leswi lahlekeriweke hi ndhawu yo tshama eka yona—nhlayo ya swona a yi tiveki, kambe swi nga endleka ku ri xivangelo lexikulu xa ku fa ka swinyenyana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Lembe na lembe le United States, swinyenyana swa kwalomu ka 100 wa timiliyoni swa fa hikwalaho ko tlumba mafasitere

[Xihlovo Xa Kona]

© Reimar Gaertner/age fotostock