Pulanete Ya Hina Ya Rivovo Ku Vuriwa Yini Hi Nkarhi Lowu Taka?

MALEMBE ya madzana-mbirhi lama hundzeke, murhangeri wa Amerika Patrick Henry u te: “A ndzi voni ndlela leyi ha yona u nga tivaka vumundzuku handle ko languta swiendlakalo swa nkarhi lowu hundzeke.” Ku sukela khale, munhu a a ri karhi a famba ehenhla ka mbango. Xana u ta hanya hi ndlela yo antswa enkarhini lowu taka? Ku ta fikela sweswi, swi vonaka onge a swi nge vi tano.

Hambi leswi ku endliweke nhluvuko wo karhi lowu nkhensekaka, a wu pfunanga ngopfu, hikuva ku lo lunghisiwa ehandle ntsena, kambe endzeni a ku lunghisiwanga. Loko timhandzi ta yindlu ti borile, ku ti penda a swi nge siveli leswaku yindlu yi nga hohloki. Leswaku yi nga wi yi fanele ku pfuxetiwa hinkwayo hi vuntshwa. Hi laha ku fanaka, ku fanele ku antswisiwa ndlela leyi munhu a tirhisaka pulanete leyi ha yona. Ku lawula ku onhaka ntsena swi ta va swi nga enelanga.

Hi ku kambisisa mimbuyelo ya 20 wa malembe ya ku lawula mbango le United States, mukambisisi un’wana u gimete hi ku vula leswaku “ku hlaseriwa ka mbango a ku nge lawuriwi hi ndlela leyi humelelaka, kambe ku fanele ku siveriwa.” Entiyisweni, ku sivela nthyakiso swi tlula ku lawula makhombo ya wona lama dlayaka. Kambe ku fikelela xikongomelo xo tano swi ta lava ku hundzuka lokukulu ka vandla ra vanhu ni le ka bindzu lerikulu. Buku leyi nge Caring for the Earth yi pfumela leswaku ku hlayisa misava swi lava “mimpimanyeto, timali ni vanhu lava hambaneke ni lava nga kona namuntlha.” Xana hi yihi yin’wana ya mimpimanyeto leyi, leyi lavaka ku hundzuriwa leswaku ku hlayisiwa pulanete?

Swivangelo-nkulu Swa Khombo Leri

Vutianakanyi. Ku rhangisa swilaveko swa mbango ku tlula swilaveko swa vanhu leswi dlayaka i goza ro sungula ra nkoka ro sirhelela mbango. Hambi swi ri tano, a hi vangani lava tiyimiseleke ku tshika ku hlongorisa swilo leswi vonakaka, hambi loko swi onha pulanete ya rixaka ra nkarhi lowu taka. Loko mfumo wa Netherlands—rin’wana ra matiko lama nga ni nthyakiso lowukulu eYuropa Vupela-dyambu—wu ringete ku hunguta ku famba ka timovha tanihi xiphemu xa pfhumba ro sivela nthyakiso, nkaneto lowu hangalakeke etikweni hinkwaro wu onhe kungu leri. Hambi leswi mapato ya Madutch ma nga wona lama tshamaka ma manyanile swinene hi timovha emisaveni hinkwayo, vanhu lava nga ni timovha va ala ku tshika ku famba hi timovha ta vona.

Ntsako wa munhu hi xiyexe wu kavanyeta varhangeri ku katsa ni vanhu ntsena. Van’watipolitiki va kanakana ku simeka milawu ya mbango leyi nga ta va byarhisa vutihlamuleri, naswona vativi va vumaki va ala makungu wahi ni wahi lama nga ta xungeta mimpindzulo ni makulele ya ikhonomi.

Makwanga. Mali yi rhangisiwa mahlweni loko swi ta eka ku hlawula exikarhi ka mimpindzulo ni vuhlayisi. Vumaki lebyi nga ni matimba byi hlohlotela ku hungutiwa ka ku lawuriwa ka nthyakiso kumbe ku papalata swileriso swa mfumo hi ku helela. Ku onhiwa ka xifunengeto xa ozoni swi nyanyisa xiphiqo lexi. Sweswinyana hi March 1988, mutshama-xitulu wa khampani leyikulu ya tikhemikhali le United States u te: “Sweswi, vumbhoni bya swa sayense a byi kombisi leswaku ku ni xilaveko xa xihatla xa ku hunguta mpimo lowu CFC yi humesiwaka ha wona.”

Hambi swi ri tano, khampani leyi fanaka, yi bumabumela ku tshika ku humesa ti-chlorofluorocarbon (CFCs) hi laha ku heleleke. Xana langutelo ra vona ri cincile ke? “A swi na mhaka leswaku mbango wu onhiwile kumbe e-e,” ku hlamusela Mostafa Tolba, mulawuri-nkulu wa United Nations Environment Programme (UNEP). “Mhaka-nkulu a ku ri [leswaku] i mani loyi a nga ta vuyeriwa hi tlhelo ra [ikhonomi].” Sweswi vativi va sayense vo tala va swi xiya leswaku ku onhiwa ka xifunengeto xa ozoni i ku hlaseriwa ka mbango lokukulu ku tlurisa ematin’wini, loku endliweke hi munhu.

Ku pfumala vutivi. Leswi hi nga swi tiviki swi tele ku tlula leswi hi tivaka swona. “A hi se tiva swo tala malunghana ni leswi hanyaka etindhawini leti hisaka leti kumaka timpfula to tala,” ku hlamusela Peter H. Raven, mulawuri wa Missouri Botanical Garden. “Lexi hlamarisaka, hi tiva swo tala—swo tala ngopfu—malunghana ni xivumbeko xa le n’wetini.” Swi tano na hi atimosifiya. Xana hi nga hlayisa khabonidayokisayidi yo tanihi kwihi loko hi ya emahlweni hi yi humesela empfhukeni handle ko kavanyeta ntshamela-maxelo ya misava hinkwayo? Ku hava loyi a swi tivaka. Kambe hi laha magazini wa Time wu hlamuselaka ha kona, “swi ni khombo ku endla leswaku ntumbuluko wu lawuriwa hi minkambisiso yo tano leyikulu loko vuyelo bya kona byi nga tiviwi naswona vuyelo lebyi nga ha vaka kona byi ri lebyi chavisaka ngopfu ku langutana na byona.”

Hi ku ya hi swiringanyeto swa UNEP, swi nga ha endleka leswaku ku hunguteka ka xifunengeto xa ozoni eku heleni ka lembe-xikhume leri ku hetelela hi ku vangela vanhu va madzana ya magidi khensa ya nhlonge lembe rin’wana ni rin’wana. Vuyelo lebyi nga ta va kona eka swimilana ni tinhlampfi a byi si tiveka, kambe ku languteriwa leswaku byi ta va lebyi chavisaka swinene.

Langutelo ro khuma. Ku hambana ni makhombo man’wana, swiphiqo swa mbango swi va kona hakatsongo-tsongo. Swikavanyeto swo tano swi va kona nkarhi wo leha ku nga si va ni ku onhaka ka xiviri. Buku leyi nge Saving the Planet yi fanisa xiyimo lexi nga kona ni khombo leri humeleleke vakhandziyi va ngalava ya Titanic leyi tshovekeke hi 1912: “Vanhu va nga ri vangani va wu vona mpimo wa nhlomulo lowu vaka kona.” Vatsari va tibuku va pfumela leswaku pulanete yi nga hlayisiwa ntsena loko van’watipolitiki na van’wamabindzu va nga langutana ni ntiyiso naswona va anakanya hi ntlhantlho wa xiviri ematshan’wini ya mimbuyelo ya nkarhinyana.

Mianakanyo ya vutitshembi. ENhlengeletanweni ya Varhangeri va Misava hi 1992, holobye-nkulu wa Spain Felipe González u vule leswaku “i xiphiqo xa misava hinkwayo, naswona ntlhantlho wu fanele wu va wa misava hinkwayo.” I ntiyiso, kambe ku kuma ntlhantlho wa xiphiqo xa misava hinkwayo i ntirho wo tika. Muyimeri wa United States eka Nhlengeletano ya Varhangeri va Misava hi ku kongoma u te: “Maamerika ma nga ka ma nga hundzuki eka ndlela ya wona ya mahanyelo.” Hi hala tlhelo, mutivi wa mbango wa Muindiya Maneka Gandhi, u vilerile a vula leswaku “n’wana un’we wa le Vupela-dyambu u tirhisa swilo leswi a swi ta tirhisiwa hi vanhu va 125 va le Vuxeni.” U vule leswaku “ku onhiwa hinkwako ka mbango le Vuxeni ku vangiwa hi vanhu va le Vupela-dyambu.” Hi ku phindha-phindha, matshalatshala ya matiko hinkwawo yo lava ku antswisa mbango, a ma humelelanga hikwalaho ka swilaveko swa vutianakanyi swa tiko ro karhi.

Ku nga khathariseki swiphiqo leswi leswikulu hinkwaswo, ku ni swivangelo swo langutela vumundzuku hi ntshembo. Xin’wana xa swona i ku tipfuxeta ka pulanete ya hina hi yoxe.

Ku Tshungula Misava

Ku fana ni miri wa munhu, misava yi ni vuswikoti lebyo hlamarisa byo titshungula. Xikombiso lexikulu xa leswi xi humelele eka lembe-xidzana leri hundzeke. Hi 1883 xihlala xa vholkheno xa le Indonesia le Krakatau (Krakatoa) xi buluke hi ndlela yo chavisa lero swi twala ni le ka mpfhuka wa kwalomu ka 5000 wa tikhilomitara. Kwalomu ka 21 wa tikhubiki khilomitara wa tikhemikhali ti haxiwe exibakabakeni, naswona mbirhi-xa-nharhu xa xihlala xi nyamalale elwandle. Endzhaku ka tin’hweti ta 9 nchumu lowu a wu hanya a ku ri pume leri voniwaka hi microscope. Namuntlha xihlala hinkwaxo xi ni swihlahla swo tala ngopfu swa titropiki, leswi kotaka ku rhurhela madzana ya tinxaka ta tinyanyana, swiharhi, tinyoka ni switsotswana. A swi kanakanisi leswaku ku tipfuxetela loku ku ve kona hikwalaho ka nseketelo wa vusirheleri lebyi xihlala xi byi kumaka tanihi xiphemu xa Ujung Kulon National Park.

Nakambe ku onha ka munhu ku nga va lokukulu. Kambe hi nkarhi lowu faneleke, misava ya titshungula hi yoxe. Xivutiso xi ri, Xana vanhu va ta nyika misava nkarhi lowu yi wu lavaka wo wisa? Kumbexana a swi nge vi tano. Kambe ku ni Un’wana loyi a vulaka leswaku u ta endla pulanete ya hina yi titshungula hi yoxe—Loyi a nga yena a yi tumbuluxeke.

“Misava A Yi Tsake”

Xikwembu a xi nga kunguhatanga leswaku munhu a herisa misava. Xi byele Adamu leswaku a ‘rima ni ku langutela’ ntanga wa Edeni. (Genesa 2:15) Ku khumbeka ka Yehovha hi ku sirhelela mbango ku kombisiwe eka milawu yo tala leyi a yi nyikeke Vaisrayele. Hi xikombiso, va byeriwe ku tshika masimu ma nga rimiwanga kan’we endzhaku ka malembe man’wana ni man’wana ya nkombo—lembe ra Savata. (Eksoda 23:10, 11) Loko Vaisrayele va tshamela ku honisa leswi ni milawu yin’wana ya Xikwembu, eku heteleleni Yehovha u pfumelele Vababilona ku hlasela tiko, leswi endleke leswaku ri sala ri ri hava vaaki ku ringana malembe ya 70 “tiko ri ko ri ṭakela tisabata ta rona.” (2 Tikronika 36:21) Hikwalaho ka xiendlakalo lexi xa matimu, a swi hlamarisi leswi Bibele yi vulaka leswaku Xikwembu xi ta “herisa lava herisaka misava” leswaku misava yi ta hlakarhela eka nhlaselo wa mbango lowu vangiweke hi munhu.—Nhlavutelo 11:18.

Hambi swi ri tano, xiendlo xexo, xi ta va goza ro sungula. Ku pona ka pulanete, hi laha mutivi wa ntivo-vutomi Barry Commoner a vuleke ha kona hi ku kongoma, “swi titshenge hi ku herisa ku lwisana ni ntumbuluko ni ku herisa tinyimpi exikarhi ka hina vini.” Leswaku ku fikeleriwa xikongomelo xexo, vanhu va misava va fanele ‘va dyondzisiwa hi Yehovha’ leswaku va hanyisana ni van’wana ni ku hlayisa kaya ra vona ra misava. Hikwalaho ka swona, ku rhula ka vona ku ta va “lo’kukulu.”—Esaya 54:13.

Xikwembu xi hi tiyisekisa leswaku ku ta va ni ku pfuxetiwa ka tindhawu ta vanhu ni ta swiharhi emisaveni. Ematshan’wini yo ya emahlweni ma onhaka, makwandzasi ma ta “rumbuka kukota koṅhwa!” (Esaya 35:1) Ematshan’wini ya ku pfumaleka ka swakudya, ku ta va ni “nḍalo ya koro la misav̌eni.” (Pisalema 72:16) Ematshan’wini yo dlayiwa hi nthyakiso, milambu ya misava yi ta “phokotel[a] mav̌oko.”—Pisalema 98:8.

Xana ku hundzuka ko tano ku ta va kona rini? Loko “Yehova [a] fuma.” (Pisalema 96:10) Mfumo wa Xikwembu wu ta tisa nkateko eka xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka ehenhla ka misava. Mupisalema u ri: “Misava a yi tsake. Lwandle a ri pfume, ni hinkwaswo leswi nga eka rona; masimu a ma tsakisise, ni hinkwaswo leswi nga eka wona. Kutani mirhi hinkwayo ya nhova yi ta yimbelela hi ntsako.”—Pisalema 96:11, 12, New International Version.

Misava leyi nga ta va yi katekisiwile hi Mutumbuluxi wa yona ni ku fumiwa hi ku lulama yi ni vumundzuku lebyi vangamaka. Bibele yi hlamusela vuyelo bya kona: “Ku lulama ni ku rula ku ntŝontŝanile; ku ṭhembeka ku ta mila misav̌eni, ku lulama ka le henhla e tilweni ku ta languta e hansi. Ha kunene Yehova o ta nyika nkateko wa yena; tiko ra hina ri ta humesa mihanḍu ya rona.” (Pisalema 85:10-12) Loko siku rero ri fika, pulanete ya hina yi ta va yi pone khombo hi laha ku nga heriki.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku fana ni miri wa munhu, misava yi ni vuswikoti byo hlamarisa byo tipfuxeta