Matimu Ya Ku Kula Ka Ntshunxeko Wo Vulavula
EMATIN’WINI hinkwawo vanhu va lwele ntshunxeko wo vulavula. Ku vekiwe milawu, tinyimpi ti lwiwa, naswona vanhu va file va ri karhi va lwela mfanelo yo vulavula erivaleni.
Hikwalaho ka yini mfanelo leyi, leyi vonakaka yi ri ya ntumbuluko yi vange mpfilumpfilu, ku fikela laha ku halatiwaka ngati? Hikwalaho ka yini vanhu va le nkarhini lowu hundzeke ni lava nga kona sweswi, va vone swi fanerile ku sivela kumbe ku yirisa mfanelo leyi?
Ematin’wini langutelo ra vanhu hi ntshunxeko wo vulavula ri ve ro wu yirisa kumbe ku wu hundzeleta ku tlurisa. Minkarhi yin’wana ntshunxeko wo vulavula wu langutiwe wu ri lunghelo leri ku nga tiphiniwaka ha rona. Minkarhi yin’wana wu langutiwe wu ri xiphiqo lexi tihulumendhe ni vukhongeri swi faneleke ku tirhana na xona.
Tanihi leswi matimu ma taleke hi marungula ya lava lweleke mfanelo yo vula langutelo ra vona erivaleni, leswi hakanyingi swi vangeleke leswaku va xanisiwa hi tihanyi kumbe ku dlayiwa, ku kambisisa swin’wana swa swiendlakalako leswi, swi ta hi pfuna ku twisisa xiphiqo lexi.
Swichudeni swa matimu, swi nga n’wi tsundzuka kahle mutivi wa filosofi wa Mugriki Socrates (470-399 B.C.E.), loyi malangutelo ni tidyondzo ta yena a swi tekiwa swi ri ni nkucetelo wo biha eka mahanyelo ya vantshwa va le Atena. Leswi swi vange mpfilumpfilu lowukulu exikarhi ka ntlawa wa varhangeri va vafundhisi va vukhongeri va Magriki ni va tipolitiki, naswona leswi swi vange leswaku a dlayiwa. Xikombelo xa yena emahlweni ka huvo ya vuavanyisi lexi heteleleke xi n’wi vangele ku voniwa nandzu, ku fikela sweswi xa ha ri ndlela ya matimba swinene yo lwela ntshunxeko wo vulavula: “Loko mi lava ku ndzi ntshunxa enkarhini lowu mi vula leswaku ntsendze loko ndzi nga ha phofuli mianakanyo ya mina endleleni leyi yo lavisisa vutlharhi, ni leswaku loko ndzo kumiwa ndzi ri karhi ndzi endla sweswo nakambe ndzi ta dlawa, ndzi boheka ku mi byela leswi, ‘N’wina vavanuna va Atena, ndzi ta yingisa Xikwembu ku ri ni ku yingisa n’wina. Ntsena loko ndza ha hanya naswona ndza ha ri ni matimba a ndzi nge tshiki ku landzela filosofi swin’we ni ku khutaza ni ku kucetela un’wana ni un’wana wa n’wina loyi ndzi nga ta tshuka ndzi hlangane na yena. Tiyisekani leswaku ndzi endla leswi hikuva, leswi hi leswi Xikwembu xi swi lerisaka . . . ’ Naswona n’wina Vaatena, ndzi boheka ku ya emahlweni ndzi mi byela leswi, ‘Lexi nga xona, hambi ma ndzi rivalela kumbe mi nga ndzi rivaleli; kambe ndza mi byela leswaku ndzi nga ka ndzi nga hundzuki, hambiloko ku ri hileswaku ndzi ta fela sweswo.’”
Loko nkarhi wu ya wu famba, ku ve ni minsivelo yitsongo ematin’wini ya Rhoma kambe endzhaku ku va ni minsivelo yo tiya ku tlurisa loko mfumo wu ya wu kula. Leswi swi funghe nkarhi wa masungulo ya nguva ya munyama lowukulu hi tlhelo ra ntshunxeko wo vulavula. Enkarhini wa ku fuma ka Tiberius (14-37 C.E.), lava a va tiphofula va lwisana ni hulumendhe kumbe milawu ya yona a va nga tweriwi vusiwana. Naswona a ku nga ri Rhoma ntsena leri a ri lwisana ni ntshunxeko wo vulavula; ha wona nkarhi wolowo varhangeri va Vayuda va sindzise Pontiyo Pilato leswaku a dlaya Yesu hikwalaho ka dyondzo yakwe naswona va lerise vaapostola va yena hi ku kongoma leswaku va tshika ku chumayela. Lava na vona a va vona swi antswa ku fa ku ri ni ku tshika.—Mintirho 5:28, 29.
Eminkarhini yo tala ematin’wini, hakanyingi timfanelo leti tihulumendhe ti ti nyikeke vaaki, ti hundzuriwile kumbe ku yirisiwa hi ku rhandza ka hulumendhe, leswi vangeke leswaku ku lweriwa ka ntshunxeko wo vulavula ku ya emahlweni. Ku sukela eka Nguva ya Munyama, vanhu van’wana a va koxa leswaku ku va ni tsalwa leri tsariweke khwatsi ra timfanelo ta vona, leri nga ni swipimelo leswi sivelaka hulumendhe ku va ni vulawuri ehenhla ka timfanelo teto. Vuyelo bya kona, ku sungule ku hleriwa ka milawu-mbisi ya timfanelo. Exikarhi ka yona a ku ri ni Magna Carta, ku nga mfungho wa timfanelo ta vanhu. Endzhakunyana, ku ve ni Nawu-mbisi wa Manghezi wa Timfanelo (1689), ku ta Xihlambanyo xa Timfanelo xa le Virginia (1776), Xihlambanyo xa le Furwa xa Timfanelo ta Munhu (1789) ni Nawu-mbisi wa Timfanelo wa le United States (1791).
Eka lembe-xidzana ra vu-17 ni ra vu-18 ni ra vu-19, vanhu vo tala va swikhundlha swa le henhla ematin’wini va tiphofule va yimela ntshunxeko wo vulavula. Hi 1644, muphati wa Munghezi John Milton, loyi a nga tsundzukiwaka kahle swinene hi tsalwa ra yena leri nge Paradise Lost, u tsale xiphephana lexi dumeke lexi nge Areopagitica, a a lwisana ni swipimelo swa ntshunxeko wo haxa mahungu.
Eka lembe-xidzana ra vu-18 ku ve ni ku kula ka ntshunxeko wo vulavula le Nghilandhi, hambileswi swipimelo swi saleke. EAmerika, switikwana swin’wana a swi lwela mfanelo ya ntshunxeko wo vulavula, hi ku tsala ni hi ku vulavula kunene. Hi xikombiso, Constitution of the Commonwealth of Pennsylvania, hi September 28, 1776, hi ku komisa yi te: “Hikwalaho ka leswi vanhu va nga ni ntshunxeko wo vulavula, ni wo tsala, ni wo hangalasa miehleketo ya vona, kutani ke, ntshunxeko wa vuhaxi bya mahungu a wu nga fanelanga wu vekeriwa swipimelo.”
Xiga lexi a xi hlohloteriwa hi ku tumbuluxiwa ka Nawu wo Sungula wa Vumbiwa bya United States hi 1791 lebyi twariseke miehleketo ya vasunguri va Vumbiwa bya Amerika malunghana ni timfanelo leti vanhu va ti rhandzaka yi ku: “Nhlangano a wu nge veki nawu mayelana ni ku simekiwa ka vukhongeri, kumbe ku sivela ku tirhisiwa ka byona; kumbe ku hunguta ntshunxeko wo vulavula, kumbe wo tsala, kumbe mfanelo ya vanhu yo hlangana endhawini yin’we hi ku rhula, ni ku kombela Hulumendhe leswaku yi tlhantlha swiphiqo swa vanhu.”
Mutivi wa filosofi wa lembe-xidzana ra vu-19 wa Munghezi John Stuart Mill u tsale xitsalwana xa yena lexi nge “On Liberty” hi 1859. A xi tshahiwa nkarhi na nkarhi naswona a ku kombeteriwa eka xona tanihi xin’wana xa switirho-nkulu eku yimeleleni ka timhaka ta ntshunxeko wo vulavula.
Hambiswiritano, tinyimpi to lwela ntshunxeko wo vulavula erivaleni, a ti helanga loko ku fika lembe-xidzana leri ra vu-20 leri vuriwaka ra ku voningeriwa. Hi xikombiso, hikwalaho ka matshalatshala yo ringeta ku sivela ntshunxeko wo vulavula eAmerika, ku twale mimpfumawulo ya ku lweriwa ka ntshunxeko wo vulavula yi phindha-phindhiwa ko tala etiholweni ta tihuvo ta vuavanyisi, eka tihuvo-ntsongo ni le ka Huvo leyi Tlakukeke ya United States.
Muavanyisi Oliver Wendell Holmes, lontsongo, wa Huvo leyi Tlakukeke ya United States, u hlamusele mianakanyo yakwe eka swiboho swo hlayanyana etihubyeni mayelana ni ku vulavula hi ku ntshunxeka. Loko a hlamusela nkambisiso wa ntshunxeko wo vulavula u te: “Nawu-nsinya wa Vumbiwa lowu swi bohaka swinene leswaku wu kambisisiwa ku tlula wihi na wihi i nawu-nsinya wa miehleketo leyi ntshunxekeke—ku nga ri miehleketo ya lava pfumelelanaka na hina kambe ntshunxeko wa miehleketo leyi hi yi vengaka.”—United States v. Schwimmer, 1928.
I ku biwa hi makatla ka nawu-nsinya lowu loku endleke leswaku ku lwiwa tinyimpi ta le tihubyeni leti vangeleke leswaku ku va ni ku hundzuka lokukulu, ku voyameriwa eka ntshunxeko kumbe eka nsindziso. Hakanyingi vanhu va hanya hi mianakanyo leyi nge “Ntshunxeko eka mina—kambe hayi eka wena.” Ebukwini ya yena leyi nga ni vito leri nga laha henhla, Nat Hentoff u hlamusela swikombiso leswi eka swona vasunguri va Nawu Wo sungula va cincaka miehleketo ya vona hi mpimo lowukulu hakona malunghana ni mhaka leyi. U hlamusela hi ta milandzu yin’wana leyi Huvo leyi Tlakukeke ya United States yi hundzuleke swin’wana swa swiboho swa yona hakona, ku katsa ni swin’wana swa swona leswi swi nga swa milandzu ya Timbhoni ta Yehovha ni malembe lama a ti ri karhi ti lwela mfanelo yo vulavula ti ntshunxekile hi tidyondzo ta vukhongeri bya tona. Malunghana na tona u tsarile: “Swirho swa vukhongeri byebyo swi hoxe xandla swinene hi malembe-xikhume yo tala mayelana ni ku ndlandlamuxa ntshunxeko lowu katsaka ripfalo hi ku tirhisa ndlela leyi fambelanaka ni ku mangaleriwa ka swona.”
Vakambisisi vo tala va le nawini ni van’wamatimu va manguva-lawa va tsale hi ku tiyisa mayelana ni tinyimpi to hlayanyana ta le hubyeni leti lwiweke leswaku ku sirheleriwa ntshunxeko wo vulavula eku heleni ka lembe-xidzana leri ra vu-20, ku nga ri eAmerika ntsena kambe ni le matikweni man’wana. Ntshunxeko wo vulavula a wu si tshama wu va kona hilaha ku heleleke. Hambileswi tihulumendhe ti nga ha tinyungubyisaka hi ntshunxeko lowu ti wu nyikaka vanhu va tona, wu nga ha hela loko ku cinca hulumendhe kumbe wu cinciwa hi vaavanyisi va le hubyeni, hilaha matimu ma kombiseke ha kona. Timbhoni ta Yehovha a ti ri emahlweni eku lweriweni ka ntshunxeko lowu lowu rhandzekaka.
Ebukwini ya yena leyi nge These Also Believe, Profesa C. S. Braden wa tsala: “[Timbhoni ta Yehovha] ti hoxe xandla hi ndlela yo hlamarisa eka xidemokiratiki hi ku lwela ka tona ku hlayisa timfanelo ta vaaki, hikuva eku lweleni ka tona mfanelo ya vululami ti endle ntirho lowukulu wo sirhelela timfanelo ta ntlawa wihi na wihi lowutsongo eAmerika. Loko ku kavanyetiwa timfanelo ta vaaki va ntlawa wihi na wihi, ku hava ntlawa lowu timfanelo ta wona ti hlayisekeke. Kutani, ti hoxe xandla swinene eku sirheleleni ka swin’wana swa swilo swa risima eka xidemokratiki xa hina.”
Vanhu lava rhandzaka ntshunxeko va tsandzeka ku twisisa leswaku hikwalaho ka yini tihulumendhe ni vukhongeri byin’wana swi tsona vanhu va swona ntshunxeko lowu. Loku i ku tsoniwa mfanelo ya munhu ya xisekelo, naswona vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va xaniseka hikwalaho ka nsivelo wa ntshunxeko lowu. Xana malangutelo ya mayelana ni ntshunxeko wo vulavula, hambi ku ri ematikweni lama ma nga na yona mfanelo leyi ya xisekelo, wu ta hambeta wu hundzuka wu ya emahlweni ni le ndzhaku ku kotisa xidewuli? Xana miehleketo ya ntshunxeko wo vulavula yi ta tirhiseriwa ku yimelela mavulavulelo lama thyakeke kumbe nhlambha? Ana tihuvo ti karhi ti tlhuvutsana ni mhaka leyi.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Socrates u lwele ntshunxeko wo vulavula
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Musei Capitolini, Roma