I Mani La Faneleke Ku Pima Vukulu Bya Ndyangu?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE BRAZIL

XIFANYETANA xa masiku manharhu ntsena, a xi cukumetiwe xi ri epulasitikini exiticini xa le hansi ka misava. Kambe phepha-hungu ra le Brazil ri boxe leswaku mindyangu yo hlayanyana a yi tiyimisele ku xi wundla.

Hambileswi swiendlakalo swa muxaka wolowo swi nga talangiki, nhlayo ya vana lava nga laviwiki ni lava cukumetiweke emisaveni hinkwayo ya karhi ya andza. Vatswari lava nga ni vutihlamuleri hakanyingi va pfumaleka swinene. Xana ku sivela mbeleko swi nga tirha? Xana swi ta va swi hoxile ku kunguhata mpimo wa ndyangu wa wena?

Hi ku ya hi World Health Organization, kwalomu ka 50 wa tiphesente ta makhwiri lama vaka kona emisaveni hinkwayo hi lama nga kunguhatiwangiki. Hakanyingi a hi mhaka ya leswaku makhwiri a ma kunguhatiwanga, kambe ni ku laviwa a ma laviwi.

Vo tala va papalata ku tika, kumbexana hikwalaho ka rihanyo, ndhawu yo tshama, kumbe swiphiqo swa ntirho. Hikwalaho, tindlela to sivela mbeleko, to kota tiphilisi kumbe tikhondomu to lawula mbeleko, ti tolovelekile. Ku susa khwiri ni ku tshena na swona swa tirhisiwa tanihi tindlela to lawula-mbeleko. Mayelana ni ku susa makhwiri, eBrazil phepha-hungu leri nge O Estado de S. Paulo ri vikile: “World Health Organization yi ringanyeta leswaku lembe na lembe 5 wa timiliyoni ta vavasati va 13 wa timiliyoni lava tikaka eBrazil va susa makhwiri exihundleni.” Nakambe, magazini wa Time wu vike leswaku 71 wa tiphesente ta vavasati va le Brazil lava va nga emalembeni yo kuma vana lava tshamaka ni wanuna va lawula mbeleko. Eka vona 41 wa tiphesente va tirhisa tiphilisi kasi 44 wa tiphesente ta vona va tsheniwile.

Nkambisiso wu kombisa leswaku 75 wa tiphesente ta vanhu va le Brazil va anakanya leswaku swa fanela leswaku u kunguhata nhlayo ya vana. Van’wana va lwisana ni ku kunguhatiwa ka ndyangu hi ku tshembela eka ku kunguhateriwa kumbe hikwalaho ko anakanya leswaku i ku rhandza ka Xikwembu leswaku ndyangu wu va ni ‘vana lava Xikwembu xi nga ta va rhumela.’ Xana i mani la faneleke ku kunguhata mpimo wa ndyangu—xana i vutihlamuleri bya mpatswa kumbe bya tiko kumbe bya vukhongeri?

Ku Lawula Mbeleko—Ha Yini Swi Vanga Njhekanjhekisano?

Hambileswi yi pfumelelaka endlelo ra ku tikhoma, Kereke ya Rhoma Khatoliki, ku nga vukhongeri lebyikulu ku tlula hinkwabyo eBrazil, yi lwisana ni maendlelo hinkwawo laman’wana ya ku sivela mbeleko, hambi i ya ku susa khwiri kumbe e-e. Mupapa Paul VI u te: “Xiendlo xin’wana ni xin’wana xa ku va evukatini [xi fanele] xi pfumelela ku hundziseriwa ka vutomi.” Mupapa John Paul II u te: “Ku lawula mbeleko, loko hi swi xopaxopisisa, swi hoxe ngopfu, lerova ku nga khathariseki xivangelo xihi na xihi, a swi nge yimeleriwi.” Hikwalaho ka sweswo, Makhatoliki yo tala ma kanakana ku lawula mpimo wa mindyangu ya wona, hikuva ma teka ku sivela mbeleko swi ri xidyoho.

Hi hala tlhelo, magazini wa ta mirhi wa Lancet wu ri: “Timiliyoni ti ta heta vutomi bya tona ti nga dyondzanga, ti nga ri na mintirho, ti tshama etindhawini leti nga nyawuliki, naswona ti nga koti ku kuma swilo swa xisekelo swa rihanyo, vuhlayiseki ni mbhasiso, naswona ku tlakuka ka vaaki loku nga lawulekiki hi xona xivangelo-nkulu xa leswi.” Xisweswo hi ku chava vusweti ni leswaku vaaki va nga tala ku tlurisa, tihulumendhe tin’wana ti khutaza ku kunguhata ndyangu, ku nga khathariseki swivangelo swa kereke. Hi xikombiso, mutivi wa ntivo-vutomi Paul Ehrlich u te: “Costa Rica ri hungute nhlayo ya vana [va ndyangu ha wun’we] yi suka eka 7 yi ya eka 3.”

Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Facts for Life—A Communication Challenge yi ri: “Endzhaku ka loko wansati a kume mune wa vana, ku tika kun’wana loku landzelaka ku nga vanga makhombo lamakulu evuton’wini ni le rihanyweni ra manana ni ra n’wana. Ngopfu-ngopfu loko vana lava velekiwaka endzhaku, nkarhi wa vona wu nga hambani hi malembe yo tlula mambirhi, miri wa wansati wu nga hatla wu karhala hi ku tshamela ku tika loku phindha-phindhiwaka, ku tswala, ku mamisa, ni ku hlayisa swivanana.”

Mindyangu leyikulu ya ha ri kona laha ku fa ka tincece ku tlakukeke, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le makaya eAfrika, eAsia ni le Latin Amerika. Ha yini? Vo tala a va ti tolovelanga tindlela to sivela mbeleko. Xivangelo xin’wana etindhawini tin’wana ku nga ha va hilaha mutsari un’wana wa milawu a vuleke ha kona: “Wanuna wa ha titeka a ri wanuna wa xiviri ntsena loko nsati wakwe a tika lembe rin’wana ni rin’wana.” Magazini wa Jornal da Tarde wu boxa xivangelo xin’wana lexi nga ha vaka xona xi vangelaka ku tswala swinene, ngopfu-ngopfu hi ku ya hi vonelo ra wansati: “Vana i xin’wana xa swilo swi nga ri swingani leswi va tiselaka ntsako, naswona swi va endla va titwa va humelerile.” Nakambe, Paulo Nogueira Neto, khale ka matsalani wa ta mbango eBrazil, u te: “N’wana hi wona ndzindza-khombo eka vanhu lava nga swisiwana.”

Leswi Bibele Yi Swi Vulaka

Xana a wu swi tiva leswaku Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele, ri swi veka emavokweni ya nuna ni nsati leswaku va tikunguhatela mpimo wa ndyangu? Nakambe yi komba leswaku vukati byi fanerile hambi ku ri hi xivangelo xo kuma vana kumbe xo kombana rirhandzu hi vuxaka bya rimbewu lebyi xiximekaka.—1 Vakorinto 7:3-5; Vaheveru 13:4.

Kambe, xana a hi Xikwembu xi nga byela Adamu na Evha eParadeyisini xi ku: “Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a”? (Genesa 1:28) Ina, kambe ku hava eBibeleni lexi xi kombisaka leswaku hina ha ha ri ehansi ka nawu wolowo namuntlha. Mutsari Ricardo Lezcano u te: “Swi vonaka swi nga twali leswaku u nga teka endlelo leri a ri tirhiseriwa vaaki vambirhi ntsena epulanetini u tlhela u ri tirhisa ni le ka [magidi ya timiliyoni ta] vanhu.” Hambiloko xiboho xa kona ku ri ku nga kumi vana hilaha ku heleleke, lexi i xiboho xa munhu hi yexe lexi faneleke ku xiximiwa.

Lexi tsakisaka New Catholic Encyclopedia yi kombisa leswaku langutelo ra Timbhoni ta Yehovha ri sekeriwe eBibeleni. Yi ri: “Handle ka ku lawula mbeleko, leswi va swi tshikaka emavokweni ya mpatswa leswaku wu endla xiboho, mahanyelo ya vona ya vatekani ni ya rimbewu a ma hundzuki.” Ya engetela: “Va languta Bibele tanihi xihlovo xin’we xa vona xa dyondzo ni nawu wa mahanyelo.”

Xana tindlela hinkwato ta ku lawula mpimo wa ndyangu ti fanerile? Doo. Tanihi leswi vutomi byi kwetsimaka, Nawu wa Xikwembu eka Vaisrayele wu lerise leswaku loyi a vangeke leswaku unwana a humeriwa hi khwiri a a fanele ku langutiwa tanihi mudlayi. (Eksoda 20:13; 21:22, 23) Emhakeni ya ku tsheniwa, ko tanihi hi ku boha mathumbu lama fambisaka mbewu ya wanuna, xiboho i xa munhu hi yexe, hikuva leswi a swi boxiwi hi ku kongoma eBibeleni. “Un’wana ni un’wana ú ta rhwala mpingu wa yena.” (Vagalatiya 6:5)a Naswona leswi ku nga ni tindlela to hambana-hambana to lawula mbeleko, vuleteri bya ta mirhi byi nga pfuna mpatswa ku boha leswaku wu lava ku tirhisa endlelo ro karhi kumbe doo.

Endla Swiboho Leswi U Nga Kotaka Ku Langutana Na Swona

A hi nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga kunguhatiwaka evuton’wini. Kambe, xana u nga xava movha kumbe yindlu handle ko anakanyisisa kahle hi leswi swi katsekaka? Movha kumbe yindlu yi nga ha xavisiwa nakambe, kambe vana a va tlheriseriwi endzhaku. Kutani ke, loko mi kunguhata khwiri, xana a hi swinene leswaku ku kambisisiwa vuswikoti bya nuna ni nsati byo phamela swilaveko swa vutomi?

I ntiyiso, a hi nge swi lavi ku sikisa ndyangu wa hina, naswona a hi nge swi lavi ku va ndzhwalo wa van’wana. (1 Timotiya 5:8) Hi hala tlhelo, handle ka swakudya ni ndhawu yo tshama, vana va fanele va kuma dyondzo, mimpimanyeto ya mahanyelo ni rirhandzu.

Ku engetela eku kambisiseni leswi lavekaka hi tlhelo ra ntirho, mali, ni ku tiyimisela, rihanyo ra wansati ri fanele ri anakanyeriwa. Ku hlela nkarhi wa ku tika hi vutlhari swi ponisa vutomi ni ku engetela rihanyo ro antswa. Facts for Life yi ri: “Yin’wana ya tindlela leti tirhaka swinene ta ku hunguta makhombo lama vangiwaka hi ku tika ni ku velekiwa ka n’wana, eka manana ni n’wana i ku hlela nkarhi wa ku veleka. Makhombo ya ku veleka vana i makulu loko manana wa kona a ri ehansi ka 18 wa malembe kumbe a hundzile eka 35, kumbe a tshame a tika ka mune kumbe ku tlula, kumbe loko ku ri na nkarhi lowu nga ehansi ka malembe mambirhi endzhaku ka n’wana wo hetelela.”

Mimpatswa leyi anakanyaka hi ku va ni vana yi fanele yi anakanya hi sweswo, hilaha Bibele yi vhumbeke ha kona, hi rhendzeriwe hi misava leyi taleke vugevenga, ndlala, tinyimpi, ni ku nga sirheleleki hi swa timali. (Matewu 24:3-12; 2 Timotiya 3:1-5, 13; Nhlavutelo 6:5, 6) Loko mpatswa wu rhandza vana hakunene wu ta va wu endla swona ku anakanyisisa hi misava leyi hi hanyaka eka yona, wu xiya leswaku ku kurisa vana enkarhini wa hina i nchumu wo nonon’hwa. Hikwalaho ematshan’weni yo tshika swilo swi tiendlekela ivi va va ni vana vo tala handle ko kunguhata hi ku tshemba leswaku hinkwaswo swi ta famba kahle, vo tala va tsakela ku tipimela vukulu bya ndyangu wa vona leswaku vana va vona va ta tiphina hi ntsako ni ku sirheleleka swinene.

Handle ko hi pfuna ku endla swiboho leswinene etimhakeni ta ndyangu, Rito ra Xikwembu ri hi nyika ntshembo lowu tiyeke hi vumundzuku bya hina. Bibele yi komba leswaku i xikongomelo xa Mutumbuluxi leswaku vanhu va hanya hilaha ku nga heriki hi ku rhula ni ntsako emisaveni leyi nga paradeyisi. Ku hetisisa leswi, ku nga ri khale Xikwembu xi ta herisa fambiselo leri ro biha ra swilo. Kutani emisaveni leyintshwa, leyi nga riki na vusweti ni vaaki vo tala ku tlurisa, vana a va nga ha cukumetiwi hikwalaho ka leswi va nga laviwiki.—Esaya 45:18; 65:17, 20-25; Matewu 6:9, 10.

Swi le rivaleni, ku anakanyelana ni ku anakanyela vana, kun’we ni langutelo leri ringaniseriweke ra ku tswala, swi ta pfuna ndyangu ku kunguhata mpimo wa ndyangu wa vona. Ematshan’weni yo tshika swilo swi tiendlekela, va fanele va kombela nkongomiso wa Xikwembu hi xikhongelo. “Mikateko ya Yehova yi fuwisa munhu, a nga ṅwi engeteli mikaralo.”—Swivuriso 10:22.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Timiliyoni ta vana ta cukumetiwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Vana va lava nkhathalelo wa rirhandzu