Vana Xana I Nkateko Kumbe I Ndzhwalo?

MHAKA ya ku kunguhata ndyangu yi fambisana swinene ni leswi hakanyingi swi vuriwaka ku andza loku chavisaka ka vaaka-tiko. Eka mpimo lowukulu wa matimu ya vanhu, ku andza ka vaaka-tiko a ku nonoka; nhlayo ya lava faka a yi lava ku ringana ni ya lava velekiwaka. Hi ku famba ka nkarhi, hi va-1830, nhlayo ya vaaka-tiko emisaveni hinkwayo yi fikelele gidi ra timiliyoni.

Hi loko ku nghena minhluvuko ya swa vutshunguri ni ya sayense, leswi vangeke mafu ya vuvabyi ma hunguteka, ngopfu-ngopfu vuvabyi bya swihlangi. Hi va-1930, ntsengo wa vaaka-tiko wu yime eka magidi mambirhi ya timiliyoni. Hi va-1960, ku engeteleke gidi rin’wana ra timiliyoni. Hi 1975, gidi rin’wana ra timiliyoni ri tlhandlekiwile. Hi 1987, vaaka-tiko va misava hinkwayo va fikelele ntlhanu wa magidi ya timiliyoni.

Hi marito man’wana, nhlayo ya vanhu lava nga eka planete leyi, sweswi va andza hi vanhu va 170 minete yin’wana ni yin’wana. Leswi swi vula leswaku ku engeteleka vanhu va kwalomu ka 250 000 siku na siku, lava nga vumbaka doroba hinkwaro. Nakambe, leswi swi vula leswaku lembe rin’wana ni rin’wana ri tlhandleka vaaki vo tlula timiliyoni ta 90, lava ringanaka ni vaaki va Canada va phindhiwe kanharhu kumbe lava ringanaka ni vaaki va le Mexico. Tiphesente to tlula 90 ta ku andza loku ti le matikweni lama ha hluvukaka, laha ku nga ni tiphesente ta 75 ta vaaki va misava hinkwayo.

Tihulumendhe Leti Khumbekaka

Kambe, hikwalaho ka yini tihulumendhe ti hisekela ku hunguta ku andza ka vaaka-tiko hi ku kunguhata ndyangu? Dr. Babs Sagoe, Mutirhela-mfumo wa Nongonoko wa Tiko wa UN Population Fund wa le Nigeria, u hlamula xivutiso lexi hi xifaniso xo olova, lexi hi ku vula kakwe, xi vonakaka xi vevukisa swinene xiyimo lexi rharhanganeke. Wa hlamusela:

‘A hi nge murimi u na [tihektara ta mune]. Loko a ri na vana va khume, ivi a va pandzela tona hi mpimo lowu ringanaka, n’wana un’wana ni un’wana u ta va na kwalomu ka [hafu ya hektara]. Loko un’wana ni un’wana wa vana lava a va na vana va khume ivi a ava nsimu leyi a nga na yona hi ndlela leyi fanaka, n’wana un’wana ni un’wana u ta va ni [n’we-xa-khume xa hektara]. Swi le rivaleni leswaku vana lava a va nge fuwi ku fana ni kokwa wa vona, loyi a ri na [mune wa tihektara].’

Xifaniso lexi xi kombisa ku yelana exikarhi ka nhlayo leyi kulaka ya vanhu ni misava leyi nga ndlandlamukiki, leyi nga ni swilo leswi ringaniseriweke. Loko vaaka-tiko va andza, matiko yo tala lama hluvukaka ma lwela ku langutana ni nhlayo ya vaaka-tiko leyi nga kona sweswi. Xiya swin’wana swa swiphiqo swa kona.

Rifuwo. Loko nhlayo ya vanhu yi kula, ku va ni xilaveko lexikulu xa nhova, misava leyi fuweke, ndhawu yo rima eka yona ni mati yo tenga. Vuyelo byi va byihi? Magazini lowu nge Populi wu ri: “Matiko lama hluvukaka . . . ma boheka ku tirhisa swinene rifuwo ra tiko leri nhluvuko wa rona wa nkarhi lowu taka wu titshegeke eka rona.”

Swilaveko swa xisekelo. Loko nhlayo ya vanhu yi kula, tihulumendhe ti swi kuma swi ya swi nonon’hwa ku endla leswaku ku kumeka tiyindlu, swikolo, swihambukelo, mapato ni swibedlhele. Lexi khomisaka gome, leswi swikweleti swi kuleke ni leswi rifuwo ra ntumbuluko ri helaka, matiko lama hluvukaka ma tikeriwa hi ku langutana ni swilaveko swa vaaka-tiko va namuntlha, a ha ha vuli loko vo andza.

Ntirho. Population and the Environment: The Challenges Ahead, ku nga buku ya UN Population Fund, yi vula leswaku eka matiko yo tala lama hluvukaka, vanhu va tiphesente ta 40 lava a va ri na mintirho, a va ha ri na yona. Eka matiko hinkwawo lama hluvukaka, vanhu vo tlula hafu ya gidi ra timiliyoni, va nga ha va va ri hava ntirho kumbe va ri na ntirho lowu nga nyawuliki, ku nga nhlayo leyi lavaka ku ringana ni vatirhi hinkwavo va matiko lama hluvukeke.

Leswaku nhlayo leyi yi nga andzi, matiko lama hluvukaka ma fanele ma endla mintirho leyintshwa ya 30 wa timiliyoni yi kumeka lembe na lembe. Vanhu lava nga ta lava mintirho leyi va hanya namuntlha—i vana va namuntlha. Tintlharhi ti ringanyeta leswaku ku pfumaleka lokukulu ka mintirho ku ta vanga nyimpi ya xin’wana-manana, vusweti lebyikulu ni ku hetiwa ka rifuwo ra ntumbuluko.

A swi hlamarisi leswi matiko yo tala lama hluvukaka ma khutazaka swinene ku kunguhata ndyangu. Loko a vulavula hi leswa ha taka, mutsari eka magazini ya vutshunguri ya le Britain leyi nge Lancet u te: “Ntshikilelo wa ku andza ka nhlayo [ya vanhu], wu kule swinene ematikweni lama sweleke swinene, naswona wu tlhandleka swiphiqo swin’wana eka leswi va nga na swona. . . . Timiliyoni ti ta heta vutomi bya tona ti nga dyondzekaka, ti ri hava ntirho, ti nga ri na vutshamo naswona ti nga swi koti ku kuma vutshunguri hambi ku ri bya le hansi, ti ri hava nsirhelelo ni nkululo, ku andza ka vaaka-tiko loku nga siveriwiki hi kona ku vangaka hinkwaswo leswi.”

Mindyangu Leyi Khumbekaka

Tipakani ti nga vekiwa ni minongonoko ya ku kunguhata ndyangu yi nga ha vekiwa etikweni hinkwaro; kambe ku endla vanhu va swi amukela, i mhaka yin’wana. Eka vanhu vo tala, mikhuva yo seketela swinene mindyangu leyikulu ya ha ri na matimba. Hi xikombiso, manana wa le Nigeria u hlamurise xileswi eka xitsundzuxo xa hulumendhe xo hunguta mavelekelo: “Ndzi wo hetelela eka vana va 26 va tatana. Vamakwerhu hinkwavo va xinuna ni va xisati va na vana va nhungu ku ya eka 12 un’wana ni un’wana. Mi vula leswaku ku va mina ntsena la nga ni vana vatsongo?”

Hambi swi ri tano, langutelo ro tano a ra ha talanga ku fana ni khale, hambi kona le Nigeria, laha vavasati lavantshwa va vaka ni vana va tsevu. Hikwalaho ka minxavo leyi tlakukaka, vanhu va timiliyoni va nonon’hweriwa swinene ku wundla ni ku ambexa mindyangu ya vona. Vo tala va wu vonile ntiyiso wa marito ya Mayoruba lama nge: “Ọmọ bẹẹrẹ, òṣì bẹẹrẹ” (ku tala ka vana, i ku kula ka vusweti).

Mimpatswa yo tala ya wu twisisa mbuyelo lowunene wa ku kunguhata ndyangu, kambe a va kunguhati. Vuyelo byi va byihi ke? The State of the World’s Children 1992, leyi humesiweke hi United Nations Children’s Fund, yi vule leswaku nyimba yin’we eka tinharhu elembeni, ematikweni lama ha hluvukaka, a yi nge vi leyi nga rindzeriwangiki ntsena, kambe yi ta tlhela yi va leyi nga lavekiki.

Ku Kunguhata Ndyangu Ku Ponisa Vutomi

Handle ka swiphiqo swa ikhonomi, xivangelo-nkulu xo kunguhata ndyangu i rihanyo ra manana ni vana vakwe. “Nyimba i ntlango lowu nga ni khombo naswona ku veleka i nchumu wo tika swinene,” hi ku vula ka xivuriso xa le Afrika Vupela-dyambu. Lembe na lembe ematikweni lama hluvukaka, vavasati va hafu ya miliyoni va fa va ri na nyimba kumbe loko va ha veleka, vana va miliyoni va siyiwa va ri hava vamanana, naswona vamanana van’wana va timiliyoni ta ntlhanu ku ya eka timiliyoni ta nkombo, va hundzuke swigono kumbe swilema hikwalaho ka ku onhiwa ka rihanyo hi ku veleka vana.

A hi vavasati hinkwavo, ematikweni lama hluvukaka, lava langutanaka ni khombo leri. Hi laha bokisi leri nga laha ri kombisaka ha kona, lava hlaseriwaka ngopfu hi lava va kumaka vana vo tala va ha ri vatsongo, kumbe lava tlhandlamanisaka ekusuhi swinene, kumbe lava kumaka vana se va kurile swinene. Tibuku ta UN ti ringanyeta leswaku ku kunguhata ndyangu ku nga sivela ku sukela eka kotara ku ya eka nharhu-xa-mune xa ku fa ka vavasati hi nkarhi wa ku tika, naswona ku nga sivela vugono eka timiliyoni.

Kambe, xana ku ponisiwa ka vutomi bya timiliyoni a ku nge endli leswaku vaaka-tiko va andza ngopfu? Lexi hlamarisaka, tintlharhi to tala ti ri e-e. Human Development Report ya 1991 yi ri: “Ku nga ha anakanyiwa leswaku loko ku pona vana vo tala, xiphiqo xa ku tala ka vaaka-tiko xi ta kula. Kambe a swi tano. Ku velekiwa ka vana ka hunguteka loko vatswari va tiyiseka leswaku vana va vona va ta hanya.”

Hambi swi ri tano, vavasati va timiliyoni, ngopfu-ngopfu exikarhi ka vanhu lava sweleke, va hambeta va veleka swinene vana. Ha yini? Hi mhaka ya leswi vaakelani va vona va languteleke leswaku va endla tano, hikuva ku va ni vana vo tala ku va endla va tiyiseka leswaku van’wana va vona va ta hanya, naswona swi nga ha endleka va nga si tshama va twa kumbe ku vonana ni ndzawulo ya nkunguhato wa ndyangu.

Kambe, vavasati vo tala lava nga ni mindyangu leyikulu a va nga ta endla hi ndlela yin’wana. Va teka n’wana un’wana ni un’wana tanihi nkateko lowu humaka eka Xikwembu.

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Tinyimba Leti Nga Ni Khombo eMatikweni Lama Hluvukaka

Ku Hatla U Veleka: Khombo ra ku fa hi nkarhi wa ku tika ni ku veleka, exikarhi ka vavasati va malembe ya 15 ku ya eka 19, ri tlula ra vavasati vo sukela ka malembe ya 20 ku eka 24 hi makhamba manharhu. Vana lava velekiwaka hi vavasati va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va tala ku fa, va velekiwa nkarhi wu nga si fika, kumbe va vevuka swinene loko va ha ku velekiwa.

Ku Tlhandlamana Ekusuhi: Matlhandlamanelo ya vana ma byi khumba swinene vutomi bya n’wana. N’wana la velekiweke ku nga si hela malembe mambirhi endzhaku ka n’wana un’wana, ku ni khombo lerikulu ra tiphesente ta 66 ra leswaku a nga fa evuhlangini byakwe. Loko vana lava vo pona, ku kula ka vona a ku nge tsakisi naswona mianakanyo ya vona yi ta khumbeka swinene. Un’we eka vana va ntlhanu a nga ponisiwa loko vana va tlhandlamanisiwa kahle. Ku siyanisa vana hi malembe manharhu kumbe ku tlula ka antswa swinene.

Ku Tala Ngopfu: Ku veleka vana vo tlula mune ku engetela makhombo lama fambisanaka ni ku tika swin’we ni ku veleka, ngopfu-ngopfu loko vana lavan’wana va nga siyanisiwanga hi malembe yo tlula mambirhi. Endzhaku ka tinyimba ta mune, vamanana va tala ku khomiwa hi nkala-ngati naswona va tala ku khomiwa hi vuvabyi byo mpfempfa ngati, kutani vana va vona va nga velekiwa va ri swigono.

Ku Hlwela: Vavasati lava nga ni malembe yo tlula 35 va nga ha fa loko va tikile kumbe loko va veleka, ku tlula vavasati lava nga ni malembe yo sukela eka 20 ku ya ka 24. Vana lava velekiwaka hi vavasati lava kuleke na vona va nga ha fa.

Swihlovo: World Health Organization, UN Children’s Fund na UN Population Fund.