Matshalatshala Yo Ponisa Vana

“Hi hlangane eNtsombanweni wa Misava wo Yimela Vana leswaku hi endla xiboho lexi hi twananaka ha xona ni ku endla xikombelo xa xihatla emisaveni hinkwayo—ku lunghiselela n’wana un’wana ni un’wana vumundzuku lebyinene.”—Nhlengeletano Ya Nhlangano wa Matiko, 1990.

VAUNGAMERI na vaholobye lava humaka ematikweni ya 70 va hlanganile le Mutini wa New York hi September 29 na 30, 1990, leswaku va burisana hi maxangu ya vana emisaveni.

Nhlengeletano yi yise nyingiso eku xanisekeni lokukulu ka vana emisaveni hinkwayo, nhlomulo wa misava hinkwayo lowu tshameke nkarhi wo leha wu tumbetiwile. Muyimeri wa United States Peter Teeley u boxe leswi: “Loko 40 000 ya swikhovha a swo fa siku na siku, a ku ta ririwa ngopfu. Kambe 40 000 wa vana va fa, kambe a ku na lexi endliwaka.”

Varhangeri va tihulumendhe hinkwavo lava a va hlengeletanile va pfumerile leswaku ku fanele ku endliwa nchumu wo karhi—naswona hi xihatla. Va endle “xiboho xa ku tiyimisela ku xiyisisa swinene timfanelo ta vana leswaku va kota ku hanya, va sirhelelekile naswona va kula.” Xana va kunguhate yini leswi tiyeke?

Vana Vo Tlula 50 Wa Timiliyoni Va Le Khombyeni

Xikongomelo-nkulu a ku ri ku ponisa vana lava tlulaka 50 wa timiliyoni lava nga ha faka exikarhi ka va-1990. Vo tala va vana lava va nga ponisiwa hi ku tirhisa tindlela leti landzelaka ta rihanyo.

• Loko vamanana hinkwavo lava nga ematikweni lama ha hluvukaka va khutaziwa ku an’wisa vana va vona kwalomu ka mune ku ya ka tsevu wa tin’hweti, vana va miliyoni a va ta ponisiwa lembe na lembe.

• Loko ko tirhisiwa swinene mati ya munyu (ORT) swi nga yi hunguta hi le xikarhi nhlayo ya lava va dlayiwaka hi nchuluko, lowu dlayaka mune wa timiliyoni ta vana lembe na lembe.a

• Loko ko endliwa nsawutiso naswona ku tirhisiwa swidlaya switsongwatsongwana leswi nga durhiki ku nga siveriwa timiliyoni ta mafu man’wana lama vangiwaka hi mavabyi yo kota swimungwamungwana, vuvabyi bya tinhlaya na xitlhavi.

Xana endlelo rolero ra ta rihanyo ra koteka? Ntsengo wa mali kumbexana wu nga endla R8,3 wa magidi ya timiliyoni hi lembe eku heleni ka lembe xidzana leri. Hi ku ya hi ndzinganyeto wa misava hinkwayo mali leyi yitsongo. Tifeme ta fole ta le Amerika ti tirhisa ntsengo wolowo lembe rin’wana ni rin’wana—eku navetiseni ka fole ntsena. Masiku hinkwawo matiko ya misava ma tlangisa ntsengo wo ringana ni wolowo etimhakeni ta vusocha. Xana timali toleto ti nga tirhisiwa ku antswa etimhakeni ta rihanyo ra vana lava nga ekhombyeni? Xiboho xa Nhlangano wa Matiko mayelana ni Timfanelo ta Vana hi ku kongoma xi kombise leswaku “vanhu va fanele ku nyika vana hinkwaswo leswi va faneleke ku nyikiwa swona.”

I ntiyiso, ku lunghiselela “n’wana un’wana ni un’wana vumundzuku lebyi antswaka” swi katsa leswi engetelekeke ku tlula ku va ponisa eka rifu leri taka hi xihatla. Sandra Huffman, muungameri wa Vandla ra ku Sivela Nsiko wa Vana, u hlamusela eka magazini wa Time leswaku “Mati ya munyu a ma siveli nchuluko, kambe ma sirhelela vana leswaku wu nga va dlayi. . . . Lexi hi faneleke hi xi endla sweswi,” wa engetela, “i ku kumisisa ndlela leyi hi nga sivelaka mavabyi ha yona, ku nga ri rifu ntsena.”

Ku sunguriwe minongonoko yo hlaya leswaku ku antswisiwa—ni ku ponisa—vutomi bya timiliyoni ta vana. (Vona bokisi eka tluka 6.) Ku hava lexi nga ta hetisisiwa.

Mati Yo Tenga Ekusuhi

Felicia Onu a hamba a heta ntlhanu wa tiawara siku na siku a ya kela vandyangu wakwe mati. Mati lawa a hamba a ya na wona ekaya minkarhi yo tala a ma ri na mavabyi. (Mati yo tano lembe na lembe ma ta na xivungu lexi vuriwaka guinea naswona xi hoxa xandla eka nchuluko lowukulu lowu nga kona.) Hi 1984, eximutanini xa ka vona le Ugwulangwu le vuxeni bya Nigeria, ku ceriwe xihlovo ivi ku hoxiwa pompo leyi gwedliwaka hi voko.

Sweswi u famba timitara ti nga ri tingani ntsena leswaku a kuma mati layo tenga. Vana vakwe va ni rihanyo lerinene, naswona vutomi bya yena bya olovanyana. Ku tlula gidi ra timiliyoni ta vanhu vo kota Felicia va kume mati yo tenga hi va-1980. Kambe timiliyoni ta vavasati ni vana va ha heta tiawara to tala va rhwala mabaketi lama nga ni mati matsongo hi mpimo eka lawa xihambukelo xa le Vupela-dyambu xi fambisaka thyaka ha wona.

Swiyimo Leswinene Ni Leswi Karhataka Hi Timhaka Ta Dyondzo

Maximino i mufana wa malembe ya 11 wo tlhariha swinene la tshamaka endhawini ya le makaya le Colombia. Ku nga khathariseki leswaku u heta tiawara to hlayanyana hi siku a pfuna tata wa yena ku khathalela swimilana, wa ha pasa kahle le xikolweni. U nghena le Escuela Nueva, kumbe eXikolweni Lexintshwa, lexi nga ni xiyimiso lexi pfumelelanaka ni swiyimo lexi endleriweke ku pfuna vana ku dyondza leswi vadyondzi lavan’wana va swi dyondzeke loko vona va boheke ku nga ti exikolweni masiku ma nga ri mangani—ku nga nchumu lowu tolovelekeke, ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa ntshovelo. Vadyondzisi a va talanga le xikolweni xa va Maximino. Tibuku-mpfuno ta kala. Vana va khutaziwa ku pfunana hi leswi va nga swi twisisiki, naswona vona hi voxe va tirha swinene ku endla ntirho lowu katsekaka wo fambisa xikolo. Fambiselo leri ra ku tumbuluxa swilo leswintshwa—ngopfu-ngopfu leri endleriweke tindhawu ta le makaya leti nga evusiwaneni—ra karhi ra ringetiwa ematikweni man’wana yo tala.

Magidi ya tikhilomitara ku suka le Colombia, edoroba-nkulu ra le Asia, ku na Melinda, loyi na yena a nga na malembe ya 11 hi vukhale naswona u tlharihile swinene. Sweswinyana wa ha ku tshika xikolo leswaku a kota ku tirha 12 wa tiawara hi siku, a hlawulela swiphemu-phemunyana swa nsimbhi ni swa pulasitiki eka rin’wana ra matala lamakulu ya doroba-nkulu leri. Melinda u ri: “Ndzi lava ku pfuna tatana leswaku hi ta kota ku kuma xo khojeta masiku hinkwawo. Loko ndzi nga n’wi pfuni, swi nga endleka hi nga kumi swo dya.” Hambi ku ri hi siku leri a nga tirha swinene, u vuya na R1,15 ntsena.

Vana Lava Nga Vahlayisi Va Rihanyo

Le handle ka doroba-nkulu ra Bombay le India ku na swidakana leswi vitaniwaka Malvani, laha vuvabyi byi hlaseleke nkarhi wo leha. Swilo se swi sungula ku antswa, hikwalaho ka vahlayisi va rihanyo vo kota Neetu na Aziz. Va endzela mindyangu va ya kambela leswaku vana lavatsongo va sawutisiwile kumbe ku vona loko va karhatiwa hi nchuluko, rikhwekhwe, kumbe vuvabyi byo kayivela ngati. Neetu na Aziz va na 11 wa malembe hi vukhale. Va tinyiketele ku tirha eka nongonoko lowu vana lavakulunyana va averiwaka ku kambela rihanyo ra vana lava nga ehansi ka ntlhanu wa malembe. Hikwalaho ka matshalatshala ya Neetu na Aziz—ni matshalatshala ya vana van’wana vo tala lava fanaka na vona—kwalomu ka hinkwavo vana va le Malvani va sawutisiwile, vatswari vo tala va swi kota ku pfanganyisela mati ya munyu, naswona nsivela-mavabyi wu antswile eka un’wana ni un’wana.

Emisaveni hinkwayo, ku endliwa matshalatshala lamakulu ya ku sawutisa vana lavatsongo eka mavabyi lama tolovelekeke. (Vona chati leyi nga eka tluka 8.) Bangladesh sweswi ri sawutise ku tlula 70 wa tiphesente ta tincece, naswona China ri sawutise ku tlula 95 wa tiphesente. Loko tiko rin’wana ni rin’wana leri hluvukaka a ro kota ku fikelela pakani ya tiphesente ta 90, vativi va ta rihanyo va tshemba leswaku vanhu vo hlayanyana va nga sawutisiwa. Loko vanhu vo tala va sawutisiwa, a swi olovi leswaku va tluleriwa hi mavabyi.

Ndlala, Nyimpi Na AIDS

Ku nga khathariseki sweswo, nchumu lowu twisaka ku vava hi leswaku hambi loko ku ri karhi ku yiwa emahlweni hi timhaka to hlayisa rihanyo ni ta dyondzo, swiphiqo swin’wana swi hambeta swi dzima timitsu. Swinharhu swa leswi sihalalaka swinene i ndlala, nyimpi ni AIDS.

Emalembeni ya sweswinyana vanhu va swisiwana emisaveni va ya emahlweni va nyanya ku va swisiwana. Miholo leyi tolovelekeke ya le tindhawini leti nga evuswetini le Afrika ni le Latin Amerika yi hunguteke hi 10 ra tiphesente kumbe ku tlula eka malembe ya khume lama hundzeke. Vatswari ematikweni lawa—laha 75 wa tiphesente ta muholo wa ndyangu ti tirhiseriwaka swakudya—a va swi koti ku nyika vana va vona swakudya leswi faneleke.

Le tlilinikini ya ka vona, Grace u byeriwe leswi, ‘Nyika vana matsavu ni tibanana.’ Kambe Grace, manana la nga ni khume ra vana, la tshamaka eAfrika Vuxa, a nga na mali yo xava swakudya, naswona a ku na mati lama ringaneleke leswaku a nga byala swimilana sweswo exitandini xa ndyangu wakwe lexi nga 0,1 wa tihekitara. A ku na lexi va nga xi endlaka handle ka ku dya yona koroni na tinyawa naswona minkarhi yin’wana va etlela va nga dyanga. Loko swilo swi ya emahlweni hi ndlela leyi, ku langutela ka nkarhi lowu taka ka ndyangu wa Grace ni timiliyoni ta van’wana vo tala vo kota yena ku tikomba ku nga nyawuli.

Hambi leswi vana va Grace, va nga evusiwaneni, va antswa swinene ku ri na Kim Seng wa le Dzonga-vuxa bya Asia, loyi tata wakwe a nga dlayiwa eka mivango ya maxaka, naswona mana wakwe a nga dlayiwa hi ndlala. Kim Seng loyi na yena a nga lo pona katsongo ku dlayiwa hi nsiko, eku heteleleni u kume vuchavelo le kampeni ya vabaleki. Vo tala va vana lava va ntlhanu wa timiliyoni lava hanyaka hi ku xaniseka le tikampeni ta vabaleki emisaveni hinkwayo va vone maxangu lama fanaka.

Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, ko va 5 wa tiphesente ntsena ta lava dlayiweke enyimpini lava a va ri vaaka-tiko. Sweswi nhlayo yoleyo yi ndlandlamuke yi ya eka tiphesente ta 80, naswona vo tala lava hlaseriweke hi tinyimpi leti i vavasati kumbe vana. Lava va nga ha ponaka ku vaviseka enyameni na vona va xaniseka, kambe emintlhavekweni. “A ndzi yi rivali ndlela leyi mana wa mina a dlayiweke ha yona,” ku vula n’wana un’wana wa mubaleki wa le tikweni ra le dzonga-xikarhi ka Afrika. “Va kokakoke mana wa mina ivi va n’wi endla swilo swo biha. Endzhaku va n’wi bohelela ivi va n’wi tlhavetela. . . . Minkarhi yin’wana ndza swi lorha.”

Loko mimpfilumpfilu leyo chavisa yi ya emahlweni yi pfuka ematikweni hi ku landzelelana, swi tikomba swi nga papalateki leswaku vana lava nga riki na nandzu va ta ya emahlweni va xanisiwa hi tinyimpi leti ti onhaka. Ku engetela kwalaho, ntshikilelo wa misava hinkwayo, wu xanisa ni vana lava va nga katsekiki hi ku kongoma eka mimpfilumpfilu yoleyo. Masocha ma tirhisa timali to tala leti ti nga tirhiseriwaka dyondzo yo antswa, mbhasiso, ni ku hlayisa rihanyo. Mali leyi tirhiseriwaka vusocha emisaveni hinkwayo ematikweni lama hluvukeke swinene yi tlula muholo wa hafu ya vanhu lava nga swisiwana. Hambi ku ri matiko ya 46 ya misava lama nga evusiwaneni lebyikulu ma tirhisa mali yo tala eka michini ya vusocha ku tlula hinkwayo leyi va yi tirhiselaka rihanyo ni dyondzo.

Handle ka vusweti ni nyimpi, ku ni mudlayi un’wana la hetaka vana emisaveni. Hi va-1980 loko hi ndlela leyi tshembisaka ku ri karhi ku hluriwa swimungwamungwana, vuvabyi bya tinhlaya, ni nchuluko, ku humelele nala un’wana wa rihanyo: AIDS. World Health Organization yi ringanyeta leswaku hi lembe ra 2000, khume ra timiliyoni ta vana va ta va va tluleriwile. Vo tala va vona a va nge hanyi malembe mambirhi, naswona a swi tshembisi leswaku ku na van’wana va vona lava nga ta hanya ku tlula ntlhanu wa malembe. “Handle ka loko ko endliwa swin’wana hi ku hatlisa, AIDS yi xungeta ku heta nhluvukonyana hinkwawo lowu hi wu endleke wa ku ponisa vana emalembeni ya 10 lama hundzeke,” ku vilela Dok. Reginald Boulos, mutivi wa mavabyi ya vana wa le Haiti.

Eka nkambisiso lowu wo koma, swi le rivaleni leswaku ku nga khathariseki ku humelela ko karhi loku nkhensekaka, pakani ya ku ‘lunghiselela n’wana un’wana ni un’wana vumundzuku byo antswa’ yi tikomba yi ri nchumu wo nonon’hwa swinene. Xana ku na ntshembo wo karhi wa leswaku siku rin’wana norho wu ta hetiseka?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Tipakani Ta Va-1990—Ntlhontlho Wo Ponisa Vana

Matiko lama veke kona eka Ntsombano wa Misava wo Yimela Vana ma endle swiboho swo hlaya leswi tiyeke. Leswi hi leswi va languteleke ku swi fikelela hi lembe ra 2000.

Nsawutiso. Mafambiselo ya nsawutiso wa sweswi ma ponisa timiliyoni tinharhu ta vana lembe rin’wana ni rin’wana. Kambe timiliyoni letin’wana timbirhi ta ha fa. Loko 90 wa tiphesente kumbe ku tlula ta vana emisaveni vo sawutisiwa eka mavabyi lama nga toloveleka swinene, yo tala ya mafu lawa ma nga siveriwa.

Dyondzo. Hi va-1980 nhlayo ya lava nghenaka xikolo entiyisweni yi hungutekile ematikweni yo tala lama nga evusiwaneni swinene emisaveni. Pakani i ku vuyisa ntolovelo lowuya ni ku tiyiseka leswaku eku heleni ka malembe ya khume, n’wana un’wana ni un’wana u ta swi kota ku ya exikolweni.

Nsiko. Vafambisi va Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko va tshemba leswaku “loko ku ri na milawu leyinene, . . . misava yi le xiyin’weni xa ku phamela vana hinkwavo va misava ni ku herisa nsiko lowu nga kona wa mixaka hinkwayo leyo biha.” Ku endliwe tindlela to hunguta nhlayo ya vana lava sikaka hi le xikarhi hi nkarhi wa malembe ya khume lawa hi nga eka wona. Nhluvuko wolowo wu nga ponisa vana va timiliyoni ta 100 emaxangwini ya ndlala.

Mati yo tenga ni mbhasiso. Hi 1987, Brundtland Report yi hlamusele leswaku: “Ematikweni lama ha hluvukaka, nhlayo ya tipompi ta mati leti nga ekusuhi i xikombiso xo antswa xa rihanyo lerinene eka vaaki ku tlula nhlayo ya mibedo yo tala ya le xibedhlele.” Sweswi ku tlula gidi ra timiliyoni ta vanhu a va kumi mati lama tengeke, naswona nhlayo leyi andzisiweke kambirhi ku tlula lava, a va na fambiselo ra mbhasiso. Pakani i ku endla leswaku emisaveni hinkwayo ku kumiwa mati yo tenga yo nwa ni mbhasiso wa thyaka ra vanhu.

Nsirhelelo. Emalembeni ya khume lama hundzeke, tinyimpi ti dlaye ku tlula timiliyoni ta ntlhanu ta vana lava nga riki enyimpini. Ntlhanu wa timiliyoni ta vana van’wana va sale va nga ri na makaya. Vabaleki lava, xikan’we ni timiliyoni ta vana lava tshamaka eswitarateni ni vana lava tirhaka, va lava nsirhelelo wa xihatla swinene. Ntsombano wa Timfanelo Ta Vana—lowu sweswi wu sekeriwaka hi matiko yo tlula dzana—wu lava ku sirhelela vana lava eka madzolonga ni le ku xanisiweni.

[Chati leyi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SWIVANGELO-NKULU SWA MAFU YA VANA

(Vana Lava Nga Ehansi Ka Malembe Ya Ntlhanu)

TIMILIYONI TA MAFU LEMBE NA LEMBE (Swiringanyeto swa 1990):

0,51 WA TIMILIYONI Nkikosi

0,79 WA TIMILIYONI Vuvabyi Bya Tinhlaya

1,0 WA TIMILIYONI Dari

1,52 WA TIMILIYONI Swimungwamungwana

2,2 WA TIMILIYONI Mavabyi Man’wana Ya Ku Hefemula

4,0 WA TIMILIYONI Mavabyi ya Nchuluko

4,2 WA TIMILIYONI Swivangelo Swin’wana

Xihlovo: WHO na UNICEF

[Chati leyi nga eka tluka 8]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

KU HUMELELA KA NSAWUTISO WA VANA EMATIKWENI LAMA HA HLUVUKAKA 1980-1988

Tiphesente ta vana lava nga ehansi ka tin’hweti ta 12 lava sawutisiweke

MALEMBE

1980 1988

DPT3* 24% 66%

NKHWANYANO WA SWIRHO 20% 66%

RIFUVA 29% 72%

SWIMUNGWAMUNGWANA 15% 59%

* DPT3: Nsawutiso lowu hlanganeke wa VUVABYI BYA MINKOLO, NKIKOSI (XIMBYEMBYE), na VUVABYI BYA TINHLAYA.

XIHLOVO: WHO na UNICEF (1980 tinhlayo a ti ri katsi China)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

Photo: Godo-Foto