Xiyimo Xa Rihanyo Xa Misava Hinkwayo—Mukhandlu Lowu Kulaka

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE BRAZIL

LOKO Ali Maow Maalin a khomiwe hi mpondzo eSomalia hi 1977 u kale a ya etlela exibedlhele, ku tlhela ku vulavuriwa hi yena eka tinhloko-mhaka ta mahungu. Endzhaku ka loko a tshunguriwile naswona a horile, WHO (Vandla ra ta Rihanyo ra Misava Hinkwayo) hi 1980 ri tivise leswaku mpondzo—endzhaku ko heta timiliyoni ta vanhu hi malembe-xidzana—se a wu herisiwile ehenhla ka misava. Ku vuriwe leswaku Ali a a ri yena wo hetelela ku khomiwa hi wona emisaveni hinkwayo.

Hi 1992 WHO yi vike mimbuyelo yin’wana yo hlayisa rihanyo: Hi va-1980, vanhu vo tala ematikweni lama hluvukaka va sungule ku nwa mati lama tengeke va kuma ni mafambiselo ya mbhasiso. Ku engetela kwalaho, nhlayo leyikulu ya vaaki va le matikweni lama nga hluvukangiki yi kume mafambiselo ya kwalaho ya rihanyo. Hikwalaho ka sweswo, eka malembe ya khume lama hundzeke, nhlayo ya mafu ya vana yi hungutekile etindhawini tin’wana.

Mintiyiso Leyi Chavisaka

Hambi swi ri tano, mimbuyelo leyi yi tlheriseriwa endzhaku hi ku lahlekeriwa naswona yi funengetiwe hi minxungeto yo tala. Xiya swilo swa xiviri swi nga ri swingani leswi chavisaka.

HIV/AIDS—Ku tlula 17 000 000 wa vanhu emisaveni hinkwayo va na HIV, vuxungu lebyi vangaka AIDS. Vanhu va kwalomu ka 3 000 000 va tluleriwe hi byona hi lembe rin’we ra sweswinyana, kwalomu ka 8 000 hi siku. Vana vo tlula miliyoni va tluleriwa hi HIV. Mafu lama vangiwaka hi AIDS eka vana, hi ku hatlisa ma nga ha kukula vuyelo byihi na byihi bya ku pona ka vana eka malembe-khume ya sweswinyana. Naswona ntungu lowu sweswi se wu sungule ku andza swinene etindhawini to tala, to kota Asia. Aids and Development, yi ri ku tlula 80 wa tiphesente ta vanhu lava khomiweke hi HIV, va tshama ematikweni lama hluvukaka.

Rifuva (TB)—Hambi leswi a ri honisiwa swinene eka malembe-kume mambirhi lama hundzeke, sweswi TB yi khomise misava nxivixivi, yi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu hi lembe, leswi swi yi endla mudlayi lonkulu emisaveni eka mavabyi lama tlulelaka. Ku tlula 98 wa tiphesente ta mafu lawa ma humelele ematikweni lama hluvukaka. Lexi bihisaka swilo ku tlurisa, loko xitsongwatsongwana xa TB xi fambisana ni vuxungu bya HIV, swi va ni matimba lamakulu, lama dlayaka. Hi lembe ra 2000, vanhu vo ringana miliyoni lava nga ni HIV, va ta dlayiwa hi TB, lembe na lembe.

Khensa—Nhlayo ya lava nga ni khensa ematikweni lama hluvukaka sweswi yi tlula ya lava nga ematikweni lama hluvukeke.

Vuvabyi Bya Mbilu—“Sweswi se hi le kusuhi ni mhangu ya misava hinkwayo ya nsiha wa mbilu,” ku tsundzuxa Dok. Ivan Gyarfas wa WHO. Vuvabyi bya mbilu a ka ha ri ntungu wa matiko lama hluvukaka ntsena. Hi xikombiso, eLatin Amerika, vanhu lava andzisiweke kambirhi kumbe kanharhu va ta dlayiwa hi vuvabyi bya mbilu ku tlula mavabyi lama tlulelaka. Ku nga si hela malembe ma nga ri mangani, fela-ngati ra le nsiheni wa mbilu ni ku oma ka swirho, ku ta va ku ri swivangelo-nkulu swa rifu ematikweni hinkwawo lama hluvukaka.

Mavabyi Ya Le Titropiki—WHO ya tsundzuxa: “Mavabyi ya le titropiki ma tikomba ma ri erivilweni lerikulu, kholera yi karhi ya hangalaka eAmerika . . . , dari-nyongwa ni mintungu ya dengue na yona yi khoma vanhu vo tala swinene, naswona dari ri ya ri andza ku tlurisa.” Magazini wa Time wu ri: “Ematikweni lama nga evuswetini swinene emisaveni, nyimpi yo lwa ni vuvabyi lebyi tlulelaka ana yi nyanyise khombo.” Nhlayo ya mafu lama vangiwaka hi dari ntsena sweswi yi kwalomu ka timiliyoni timbirhi hi lembe—timhaka ti tano hambi leswi eka malembe ya 40 lama hundzeke a ku anakanyiwe leswaku yi herisiwe hi mpimo lowukulu.

Mavabyi Ya Nchuluko—Khombo leri welaka vanhu lavantshwa ematikweni lama hluvukaka ri tsema nhlana. Kwalomu ka 40 000 wa vana va fa siku na siku hikwalaho ka ku tluleriwa hi vuvabyi kumbe hi nsiko; n’wana un’we wa fa eka tisekene ta nhungu tin’wana ni tin’wana a dlayiwa hi mavabyi ya nchuluko ntsena.

Rihanyo Ni Vusweti—Ku Fambisana Ka Swona

Xana xiyimo lexi xa rihanyo xi hi byela yini? “Matiko lama hluvukaka ma weriwe hi khombo leri phindhiweke kambirhi,” ku vule mutivi wa ta rihanyo. “Sweswi ma weriwe hi mavabyi yo chavisa lama humelelaka manguva lawa, kasi hi tlhelo ka ha ri ni mavabyi ya le titropiki.” Vuyelo hi byihi? Wu vonaka erivaleni “mukhandlu lowu vangiwaka hi ku hambana ka tindhawu” lowu nga hi dyisiki byi rhelela, hi ku vula ka buku leyi nge Achieving Health for All by the Year 2000. Xisweswo, nkhathalelo wa rihanyo ematikweni ya 40 ya le Afrika ni le Asia a “wu fambi hi goza rin’we ni wa misava hinkwayo.” Mukhandlu wa rihanyo i wukulu—naswona wu ya wu kula.

Hambi leswi ku nga ni swivangelo swo tala swa ku kula ka mukhandlu lowu, xivangelo-nkulu xin’wana xa rihanyo “i vusweti,” hi ku vula ka magazini wa World Health. (Ringanisa Swivuriso 10:15.) Hakanyingi vusweti byi vangela vanhu ku pfumala vutumbelo, leswi fambisanaka ni ku pfumaleka ka mbhasiso, ku pfumaleka ka mati lama tengeke ni lama ringaneleke, ni hi ndhawu leyi nga ni vanhu vo tala ku tlula mpimo, lava tshamaka va manyanile. Swivangelo leswi haswinharhu a swo sivela rihanyo lerinene ntsena kambe entiyisweni swi engetela mavabyi. Loko ku tlhela ku tlhandlekeriwa ni nsiko, lowu tsanisaka ku tisirheleta ka miri eka vuvabyi, swa olova ku vona leswaku ha yini vusweti byi onha rihanyo hi laha muhlwa wu ri onhaka ha kona rihunyi.

Loko makaya ma va ni switsongwatsogwana leswi vangaka mavabyi, swi lamata miri, naswona swi dlaya vana, lava nga evuswetini, hi vona va hlaseriwaka ngopfu. Xiya swikombiso swin’wana. Eka swiyenge leswi nga evuswetini eAfrika Dzonga, nhlayo ya lava nga ni rifuva yi tlakuke hi makhamba ya dzana eka ya lava nga etindhawini leti nga ni malinyana yo antswa, etikweni leri fanaka. Etindhawini leti nga ni ndlala ta le Brazil, vanhu lava phindhiweke ka tsevu va dlayiwa hi nyumoniya ni chachalaza loko va pimanisiwa ni lava nga etindhawini leti nga ekusuhi, ta kwalaho. Naswona nhlayo ya vana lava faka exikarhi ka mindyangu ya le India, yi tlakuke hi khume ra makhamba eka ya lavayani va mindyangu leyi fuweke swinene ya le India. Ntiyiso lowu twisaka ku vava wu le rivaleni: ‘Vusweti byi ni khombo eka rihanyo ra wena!’

A swi hlamarisi leswi vaaki va le swidakanini vo tlula gidi ra timiliyoni va tikumaka va heleriwe hi ntshembo. A va swi koti ku lawula swivangelo-nkulu leswi nga kona swa nsiko, naswona vuyelo lebyi vabyisaka byi fuma vutomi bya vona. Loko u xaniseka hikwalaho ka vusweti, na wena u nga ha tikuma u boheka ku va eka tlhelo lerin’wana leri khomisaka gome, hi tlhelo ra ta rihanyo. Kambe, hambi u le vuswetini kumbe e-e, ku ni magoza yo karhi lawa u nga ma tekaka ku sirheleta vutomi bya wena ni lebyiyani bya vana va wena. Xana hi wahi magoza ya kona? Xihloko lexi landzelaka xi nyikela swiringanyeto swo karhi.