Mintungu Eka Lembe-xidzana Ra Vu-20

NTUNGU wa Black Death wa lembe-xidzana ra vu-14 le Yuropa a wu nga vuli ku hela ka misava tanihi laha vo tala a va anakanya ha kona. Kambe ku vuriwa yini hi nkarhi wa hina? Xana mintungu ni mavabyi ya siku ra hina swi kombisa leswaku hi hanya ehansi ka leswi Bibele yi swi vitanaka ‘masiku ya makumu’?—2 Timotiya 3:1.

U nga ha anakanya leswaku ‘a swi tano.’ Sweswi nhluvuko wa vutshunguri ni wa sayense wu endle swo tala leswaku wu hi pfuna ku twisisa ni ku lwisana ni vuvabyi ku tlula nkarhi wihi na wihi ematin’wini ya vanhu. Vativi va sayense ya swa vutshunguri va endle mirhi yo tala ya swidlaya-switsongwatsongwana ni mirhi ya nsivelo-mavabyi—matlhari lama nga ni matimba yo lwisana ni mavabyi ni switsongwatsongwana leswi byi vangaka. Ku antswisiwa ka ndlela leyi vanhu va khathaleriwaka ha yona eswibedlhele swin’we ni ndlela leyi mati ma tengisiwaka ha yona, mbhasiso ni ku lulamisiwa ka swakudya na swona swi hoxe xandla enyimpini yo lwisana ni vuvabyi lebyi tlulelaka.

Eka malembe-xikhume ma nga ri mangani lama hundzeke, vo tala va anakanye leswaku nyimpi leyi yi fike makumu. Mpondzo wu herisiwile naswona mavabyi man’wana ku lwiwe na wona leswaku ma herisiwa. Mirhi yi hlule mavabyi ya ntsandza-vahlayi. Vativi va ta rihanyo a va ri ni ntshembo malunghana ni vumundzuku. Vuvabyi lebyi tlulelaka a byi ta hluriwa; byi herisiwa hi ku landzelelana. Vutshunguri a byi ta hlula enyimpini.

Kambe vutshunguri a byi tlhaveriwanga hi dyambu. Namuntlha vuvabyi lebyi tlulelaka bya ha ri xivangelo-nkulu xa rifu emisaveni, byi dlaye vanhu vo tlula 50 wa timiliyoni hi 1996 ntsena. Ntshembo lowu a wu ri kona tolweni wa masiku wu siviwa hi ku vilerisiwa hi vumundzuku. The World Health Report 1996, leyi humesiweke hi World Health Organization (WHO), yi ri: “Vunyingi bya nhluvuko lowu fikeleriweke eka malembe-xikhume ya sweswinyana malunghana ni ku antswisiwa ka rihanyo ra vanhu sweswi wu le khombyeni. Hi khome nyarhi hi timhondzo hikwalaho ka swiphiqo swa misava hinkwayo swa mavabyi lama tlulelaka. A ku na tiko leri nga ta pona.”

Mavabyi Ya Khale Ma Sungule Ku Tlhela Ma Dlaya

Nchumu wun’wana lowu vilerisaka swinene hi leswaku mavabyi lama tivekaka, lawa a ku anakanyiwa leswaku ma hluriwile, ma vuye hi tindlela leti nga ni khombo swinene naswona swi tika ngopfu ku ma tshungula. Hi xikombiso vuvabyi bya rifuva, a ku ri vuvabyi lebyi a ku anakanyiwa leswaku byi hluriwe hi ku helela ematikweni lama hluvukaka. Kambe vuvabyi bya rifuva a byi nyamalalanga; sweswi byi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu hi lembe. Loko tindlela ta ku byi lawula ti nga antswisiwi, vanhu va kwalomu ka 90 wa timiliyoni va nga ha khomiwa hi vuvabyi lebyi emalembeni ya va-1990. Vuvabyi bya rifuva lebyi nga tshungulekiki bya hangalaka ematikweni yo tala.

Xikombiso xin’wana xa vuvabyi lebyi pfukaka nakambe i vuvabyi bya dari. Emalembeni ya makume-mune lama hundzeke, madokodela a ma ri ni ntshembo wa ku herisa dari hi ku tsopeta ka tihlo. Namuntlha vuvabyi lebyi byi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi lembe na lembe. Vuvabyi bya dari byi tolovelekile kumbe byi tshama byi ri kona ematikweni lama tlulaka 90, naswona byi xungeta vanhu va 40 wa tiphesente emisaveni hinkwayo. Tinsuna leti nga ni switsongwatsongwana swa dari a ta ha dlayiwi hi swidlaya-switsotswana naswona switsongwatsongwana a swa ha dlayiwi hi mirhi nikatsongo lerova madokodela ma anakanya leswaku switsongwatsongwana swin’wana swa dari ku nga ri khale swi nga ha endleka swi nga fi.

Vuvabyi Ni Vusweti

Mavabyi man’wana ma dlaya hi ndlela ya tihanyi ku nga khathariseki tindlela leti humelelaka to lwa na wona. Hi xikombiso, anakanya hi vuvabyi bya nkhenukhenu. Mirhi ya nsivelo-mavabyi ni leyi tshungulaka vuvabyi bya byongo ni nkhenukhenu yi kona. Ku hangalake ntungu lowu hlaseleke xiphemu xa Sahara eAfrika eku sunguleni ka 1996. U nga ha va u twe mahungu-ndlela malunghana na wona; wu dlaye vanhu lava tlulaka 15 000—vunyingi bya vona i vanhu lava nga swisiwana swin’we ni vana.

Mavabyi lama hlaselaka swirho swo hefemula ha swona, ku katsa ni nyumoniya, ma dlaya vanhu va mune wa timiliyoni lembe na lembe, vunyingi bya vona i vana. Swimungwamungwana swi dlaya vana va miliyoni lembe na lembe, kutani ximbyembye xi yayarhela van’wana va 355 000. Vunyingi bya mafu lawa na wona ma nga ha siveriwa hi mirhi ya nsivela-mavabyi leyi nga durhiki.

Vana va kwalomu ka magidi-nhungu siku na siku va dlayiwa hi vuvabyi bya nchuluko. Kwalomu ka mafu lawa hinkwawo ma nga siveriwa hi mbhasiso kumbe mati yo nwa lama tengeke kumbe hi ku tirhisa oral rehydration solution.

Vunyingi bya mafu lawa, ma humelela ematikweni lama hluvukaka, laha ku nga ni vusweti lebyikulu. Kwalomu ka vanhu va 800 wa timiliyoni—xiphemu lexikulu xa vanhu va misava hinkwayo—a va na ndlela yo kuma vutshunguri. The World Health Report 1995 yi ri: “Nchumu lowu dlayaka vanhu vo tala ni lowu vangaka mavabyi yo tala ni ku xaniseka lokukulu emisaveni hinkwayo wu vekiwa eku heteleleni eka nxaxamelo wa International Classification of Diseases. Wu nyikiwe mfungho wa Z59.5—ku hanya hi rikoko ra xilondza.”

Mavabyi Lama Ha Ku Tshuburiwaka

Kambe mavabyi man’wana ma ha ri mantshwa, ma ha ku tshuburiwa. Sweswinyana WHO yi te: “Emalembeni ya 20 lama hundzeke, kwalomu ka mavabyi ya 30 lamantshwa ma tumbulukile leswaku ma xungeta vutomi bya vanhu va madzana ya timiliyoni. Vunyingi bya mavabyi lawa a ma tshunguleki, a ma na murhi naswona ku ma sivela kumbe ku ma lawula a swi koteki.”

Hi xikombiso, anakanya hi xitsongwatsongwana xa HIV ni AIDS. Hambileswi a byi nga tiviwi emalembeni ya kwalomu ka 15 lama hundzeke, sweswi byi hlasela vanhu eka tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana. Hi nomu lowu, ku ni vanhu lavakulu va kwalomu ka 20 wa timiliyoni lava tluleriweke hi xitsongwatsongwana xa HIV, naswona lava tlulaka 4,5 wa timiliyoni va khomiwe hi AIDS. Hi ku ya hi Human Development Report 1996, AIDS i xivangelo-nkulu xa rifu eka vanhu lavakulu lava nga ehansi ka malembe ya 45 eYuropa ni le Amerika N’walungu. Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 6000 va tluleriwa hi vuvabyi lebyi siku rin’wana ni rin’wana—munhu un’we eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta 15. Swiringanyeto leswi vhumbhaka swiendlakalo swa nkarhi lowu taka swi kombisa leswaku nhlayo ya vanhu lava khomiweke hi AIDS yi ta engeteleka hi ku hatlisa. Vandla rin’wana eUnited States ri vula leswaku hi lembe ra 2010 ku leha ka vutomi bya vanhu va matiko ya Afrika na Asia lama hlaseriweke ngopfu hi AIDS, ku languteriwa ku hunguteka ku ya eka 25 wa malembe.

Xana AIDS ko va yona vuvabyi lebyi xiyekaka ntsena kumbe ku ni mintungu yin’wana leyi tumbulukelaka ku vanga xiphiqo lexi fanaka kumbe lexi nyanyeke ku tlula mpimo? WHO ya hlamula: “A swi kanakanisi leswaku mavabyi man’wana lama nga tiviwiki kambe lama nga vaka AIDS ya nkarhi lowu taka ma ha tumberile.”

Swiyimo Leswi Tsakeriwaka Hi Xitsongwatsongwana

Ha yini vativi va ta rihanyo va vilerisiwa hi ku hangalaka ka vuvabyi enkarhini lowu taka? Nchumu wun’wana i ndlela leyi madoroba ma kulaka ha yona. Emalembeni ya dzana lama hundzeke, a ku ri ni kwalomu ka 15 wa tiphesente ntsena ta vaaki emisaveni hinkwayo lava a va tshama emadorobeni. Hambiswiritano, vavhumbi va ringanyeta leswaku hi lembe ra 2010, ku tlula hafu ya vanhu emisaveni hinkwayo va ta tshama etindhawini ta le madorobeni, kumbexana emadorobeni lamakulu ya matiko lama hluvukaka.

Mavabyi lama tlulelaka ma hangalaka kahle etindhawini leti nga ni vanhu vo tala ku tlula mpimo. Loko doroba ri ri ni tiyindlu letinene swin’we ni nkululo lowu faneleke ni mati lama tengeke ni mahlayiselo ya rihanyo lamanene, khombo ra ku hangalaka ka mintungu ra hunguteka. Kambe madoroba lama kulaka hi ku hatlisa hi lama nga ematikweni ya vusweti. Madoroba man’wana ma ni xihambukelo xin’we lexi tirhisiwaka hi vanhu va kwalomu ka 750 kumbe ku tlula. Tindhawu to tala ta le madorobeni a ti na tona tiyindlu letinene ni mati yo nwa lama tengeke swin’we ni tindhawu ta vutshunguri. Etindhawini leti vanhu va madzana ya magidi va tshamaka va tele ku tlula mpimo naswona leti nga ni thyaka, swi olova ngopfu leswaku vuvabyi byi hangalaka.

Xana leswi swi vula leswaku mintungu ya nkarhi lowu taka yi ta helela emadorobeni lamakulu lama hlaseriweke hi vusweti, lama nga ni vanhu vo tala ku tlula mpimo? Magazini wa Archives of Internal Medicine wa hlamula: “Entiyisweni hi fanele hi ti twisisa tindhawu leti nga ni vusweti lebyikulu, leti nga riki na ntshembo hi tlhelo ra ikhonomi, naswona hikwalaho ka swiyimo swa tona, ti hundzuka swihlovo swo hangalasa mavabyi naswona ma hlula vutlhari bya vanhu hinkwavo.”

A swi olovi ku endla leswaku vuvabyi byi helela endhawini yin’we. Vanhu vo tala va le ku rhurheni. Siku rin’wana ni rin’wana vanhu va miliyoni va tsemakanya mindzelekana ya matiko. Vhiki rin’wana ni rin’wana vanhu va miliyoni va endzela matiko lama fuweke ni lama nga ni vusweti. Loko vanhu va ri karhi va rhurha, switsongwatsongwana leswi nga ni khombo swi rhurha na vona. The Journal of the American Medical Association yi ri: “Ku hangalaka ka vuvabyi endhawini yin’wana ni yin’wana sweswi ku fanele ku tekiwa tanihi nxungeto ematikweni yo tala, ngopfu-ngopfu lama tirhaka tanihi mintsindza ya migingiriko eka vaendzi va matiko hinkwawo.”

Hikwalaho, ku nga khathariseki nhluvuko wa lembe-xidzana ra vu-20, mintungu yi ya emahlweni yi dlaya vanhu vo tala, naswona vo tala va anakanya leswaku leswo chavisa swa ha ta. Kambe, xana Bibele yi ri yini malunghana ni vumundzuku?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Vuvabyi lebyi tlulelaka bya ha ri xivangelo-nkulu xa rifu emisaveni, byi dlaye vanhu vo tlula 50 wa timiliyoni hi 1996 ntsena

[Box on page 6]

Ku Lwa Ni Swidlaya-switsongwatsongwana

Mavabyi yo tala lama tlulelaka a swa ha olovi ku ma tshungula hikwalaho ka leswi ma lwaka ni swidlaya-switsongwatsongwana. Swi endleka hi ndlela leyi: Loko tibakiteriya ti tlulela munhu, nkarhi na nkarhi ta engeteleka, ti tluleta vana va tona mikhuva ya tona ya xitekela. Loko ku tswariwa bakiteriya yin’wana ni yin’wana, swi nga ha endleka leswaku xiaki xa xitekela xi hundzuka—vulema byitsongo byi nga endla leswaku bakiteriya leyi velekiweke yi va ni mikhuva leyintshwa. A swi talanga leswaku bakiteriya yi va ni ku hundzuka ka xiaki xa xitekela. Hambiswiritano tibakiteriya ti veleka vana va magidi ya timiliyoni, minkarhi yin’wana ti veleka switukulwana swa tinxaka tinharhu hi awara. Xisweswo, hambiloko leswi swi nga tolovelekanga—minkarhi yin’wana ku humelela bakiteriya leyi swi tikaka ku yi dlaya hi swidlaya-switsongwatsongwana.

Kutani loko munhu la tluleriweke hi vuvabyi a nwa swidlaya-switsongwatsongwana, tibakiteriya leti hluriwaka hi swidlaya-switsongwatsongwana ta fa, naswona swi nga ha endleka munhu wa kona a sungula ku antswa. Hambiswiritano, tibakiteriya leti nga hlulaka swidlaya-switsongwatsongwana a ti fi. Kambe sweswi a ta ha kwetlembetani ni switsongwatsongwana-kulobye leswaku ti kuma swakudya ni ndhawu. Ti veleka vana handle ko kavanyetiwa. Tanihi leswi bakiteriya yi nga tswalaka tibakiteriya to tlula 16 wa timiliyoni hi siku, a swi teki nkarhi wo leha munhu loyi a nga si sungula ku tlhela a vabya. Hambiswiritano, sweswi munhu loyi u tluleriwe hi switsongwatsongwana swa tibakiteriya leswi hlulaka murhi lowu a wu fanele wu swi dlaya. Tibakiteriya leti ti nga ha tlulela vanhu van’wana naswona hi ku famba ka nkarhi ti nga ha va ni ku hundzuka ka xiaki xa xitekela nakambe leswaku ti hlula swidlaya-switsongwatsongwana.

Nkandziyiso wa magazini wa Archives of Internal Medicine wu ri: “A swi hlamarisi leswi vanhu va nga ta hluriwa enyimpini yo lwa ni switsongwatsongwana hikwalaho ka ku andza ka xihatla ka switsongwatsongwana ni leswi swi hlulaka mirhi ya hina, kambe mhaka hi leswaku hi rini laha munhu a nga ta hluriwa enyimpini leyi yo lwa ni switsongwatsongwana.”—Xiitaliki i xerhu.

[Box on page 7]

Mavabyi Man’wana Lama Lamantshwa Lama Tlulelaka Lama Sunguleke Hi 1976

Laha Mavabyi Ma

Lembe Leri Byi Sunguleke Kona

Tshuburiweke Ku Humelela

Ha Rona Vito Ra Vuvabyi Kumbe Ku Tshuburiwa

1976 Vuvabyi bya Legionnaires United States

1976 Cryptosporidiosis United States

1976 Vuvabyi bya ku mpfempfa ngati bya Ebola Zaire

1977 Xitsongwatsongwana xa Hantaan Korea

1980 Hepatitis D (Delta) Italy

1980 Human T-cell lymphotropic virus 1 Japan

1981 AIDS United States

1982 E. coli O157:H7 United States

1986 Bovine spongiform encephalopathy* United Kingdom

1988 Salmonella enteritidis PT4 United Kingdom

1989 Hepatitis C United States

1991 Vuvabyi bya ku mpfempfa ngati bya le Venezuela Venezuela

1992 Vibrio cholerae O139 India

1994 Vuvabyi bya ku mpfempfa ngati bya le Brazil Brazil

1994 Human and equine morbillivirus Australia

*I mavabyi ya swiharhi ntsena

[Credit Line]

Source: WHO

[Box on page 8]

Mavabyi Ya Khale Ma Pfukile

Rifuva: Vanhu lava tlulaka 30 wa timiliyoni ku anakanyiwa leswaku va ta dlayiwa hi rifuva eka lembe-xikhume leri. Hikwalaho ka vutshunguri lebyi nga riki byinene bya minkarhi leyi nga hundza, vuvabyi bya rifuva lebyi hlulaka mirhi sweswi byi xungeta misava hinkwayo. Switsongwatsongwana swin’wana a swa ha sawutisiwi hi mirhi leyi khale a yi nga tsandzeki ku dlaya tibakiteriya.

Dari: Vuvabyi lebyi, byi hlasela vanhu vo tlula 500 wa timiliyoni lembe na lembe, byi dlaya vanhu va timiliyoni timbirhi. Ku lawuriwa ka byona ku kavanyetiwe hi ku kayivela kumbe ku tirhisiwa ka mirhi hi ndlela leyi hoxeke. Hikwalaho ka sweswo, switsongwatsongwana swa dari swi hlula mirhi leyi khale a yi swi dlaya. Xiphiqo lexi xi nyanyisiwa hi leswi tinsuna ti hlulaka swidlaya-switsotswana.

Kholera: Kholera yi dlaya vanhu vo ringana 120 000 hi lembe, ngopfu-ngopfu eAfrika ku nga kona laha mintungu leyi yi hangalakeke swinene naswona yi tolovelekeke. Tanihi leswi a yi nga tiviwi eka malembe-xikhume yo tala le Amerika Dzonga, kholera yi hlasele Peru hi 1991 naswona ku sukela enkarhini wolowo yi hangalake etiko-nkulu hinkwaro.

Dengue: Xitsongwatsongwana lexi xa tinsuna xi hlasela vanhu va kwalomu ka 20 wa timiliyoni lembe na lembe. Hi 1995 ntungu lowu chavisaka wa dengue le Latin America ni le Kharibiya a wu hlasele matiko ya 14 lama nga etindhawini leti ku ringana malembe ya 15. Mintungu ya dengue ya engeteleka hikwalaho ka leswi madoroba ma kulaka, ni hikwalaho ka ku hangalaka ka tinsuna leti nga ni xitsongwatsongwana xa dengue ni ku famba-famba ka vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi.

Vuvabyi bya mikolo: Matsima yo tala yo sawutisa vanhu lama sunguleke emalembeni ya 50 lama hundzeke ma endle leswaku vuvabyi lebyi byi nga ha vi kona ematikweni lama hluvukeke. Hambiswiritano, ku sukela hi 1990, mavabyi ya minkolo ma hlasele matiko ya 15 le Yuropa Vuxa ni le khale ka Soviet Union. Munhu un’we eka vanhu va mune lava tluleriweke hi vuvabyi lebyi u file. Exiphen’wini xo sungula xa 1995, ku vikiwe mavabyi ya kwalomu ka 25 000.

Vuvabyi bya tinhlarimbya: Hi 1995, World Health Organization (WHO) yi vike mavabyi ya kwalomu ka 1400. Le United States ni le tindhawini tin’wana, vuvabyi lebyi byi tlulele etindhawini leti a ti nga ri na byona vuvabyi lebyi eka malembe-xikhume yo tala.

[Credit Line]

Source: WHO

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ku nga khathariseki ku antswisiwa ka vutshunguri, vaendli va mirhi a va swi kotanga ku herisa mavabyi lama tlulelaka

[Credit Line]

WHO photo by J. Abcede

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mavabyi ma hangalaka hi ku olova loko vanhu va tshama va tele ku tlula mpimo etindhawini leti thyakeke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vanhu va kwalomu ka 800 wa timiliyoni ematikweni lama hluvukaka a va na yona ndlela yo kuma vutshunguri