Mavabyi Lama Tshungulekeke Ni Lama Tsandzeke

HI August 5, 1942, Dok. Alexander Fleming u kume leswaku muvabyi un’wana wa yena, loyi a a ri munghana wakwe, a a ri eku feni. Wanuna loyi wa 52 wa malembe u sungule ku khomiwa hi vuvabyi bya nkhenunkhenu naswona ku nga khathariseki matshalatshala hinkwawo lama Fleming a ma endleke, munghana wakwe u titivalele ku fa.

Emalembeni ya 15 lama hundzeke, Fleming u kume nchumu wo hlamarisa lowu humesiwaka hi nkurhe wa muvala wa wasi ni wa rihlaza. U wu thye vito ra penisilini. U xiye leswaku wu ni matimba yo dlaya tibakteriya; kambe a a nga swi koti ku humesa penisilini leyi tengeke eka wona kutani u yi ringetile ku vona loko yi kota ku sivela switsongwatsongwana leswaku swi nga andzi. Hambiswiritano, hi 1938, Howard Florey swin’we ni ntlawa wakwe wa valavisisi va le Yunivhesiti ya Oxford va lwe hi matimba leswaku va endla murhi lowu ringaneke lowu va nga wu tirhisaka ku tshungula vanhu. Fleming u bele Florey riqingho, loyi a pfumeleke ku rhumela mirhi hinkwayo ya penisilini leyi a a ri na yona. Fleming a a ta ringeta ro hetelela ku ponisa vutomi bya munghana wakwe.

Fleming u xiye leswaku murhi wa penisilini lowu a a fanele a n’wi tlhavela wona emisiheni a wu nga ringananga, hiloko a n’wi tlhavela elongweni hi ku kongoma. Penisilini yoleyo yi dlaye switsongwatsongwana swa kona; naswona endzhakunyana ka vhiki, muvabyi loyi Fleming a a n’wi tshungula u hume exibedlhele a hole kahle. Hiloko yi va yi sungurile nguva ya swidlaya-switsongwatsongwana, naswona munhu a a endle nhluvuko lowukulu emhakeni yo lwa ni swifo.

Nguva Ya Swidlaya-switsongwatsongwana

Loko swidlaya-switsongwatsongwana swa ha ku sungula ku tirhisiwa, a a swi vonaka swi ri mirhi yo hlamarisa. Mavabyi lawa a ma nga tshunguleki eku sunguleni lawa a ma vangiwa hi tibakteriya, nkurhe kumbe switsongwatsongwana swin’wana, sweswi a ma tshunguleka. Hi ku pfuniwa hi mirhi leyintshwa, nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi vuvabyi bya nkhenukhenu, nyumoniya ni vuvabyi bya xifumbu yi hunguteke ngopfu. Mavabyi lama tlulelaka vanhu exibedlhele lawa eku sunguleni a ma va dlaya, ma tshunguriwile eka masiku ma nga ri mangani.

Ku sukela hi nkarhi wa Fleming, valavisisi va tshubule mirhi yin’wana yo tala yo tshungula switsongwatsongwana, naswona va ha ya emahlweni va lavisisa mirhi leyintshwa. Emalembeni ya 60 lama hundzeke, mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana yi sungule ku va ya nkoka swinene eku lweni ni mavabyi. Loko George Washington a a ha hanya ninamuntlha, handle ko kanakana madokodela a ma ta tshungula nkolo wakwe lowu vavaka hi mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana, kumbexana a a ta hola endzhaku ka vhiki kumbexana ni masikunyana. Mirhi leyi yi hi pfunile hinkwerhu eka mavabyi yo hambana-hambana lama tlulelaka. Hambiswiritano, ku kumeke leswaku mirhi leyi yi ni makhombo man’wana.

Vutshunguri bya swidlaya-switsongwatsongwana a byi tirhi eka vuvabyi lebyi vangiwaka hi switsongwatsongwana swo tanihi AIDS (SIDA) kumbe chachalaza. Tlhandlakambirhi, vanhu van’wana a yi va khomi kahle mirhi yin’wana. Kutani mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana swo hambana-hambana yi nga ha dlaya switsongwatsongwana swin’wana leswi pfunaka emimirini ya hina. Kambe swi nga ha endleka xiphiqo lexikulu xa yona ku ri ku yi tirhisa ku tlula mpimo kumbe ku tirhisa leyitsongo ngopfu.

Ku tirhisi mirhi hi mpimo lowu nga fanelangiki swi humelela loko muvabyi a nga wu tirhisi hinkwawo murhi lowu a nyikiweke wona hikwalaho ka leswi a antswaka kumbe a vona nkarhi wa kona wu lehe ngopfu. Hikwalaho ka sweswo, murhi wu nga ha tsandzeka ku ti dlaya hinkwato tibakteriya leti n’wi hlaseleke, kutani switsongwatsongwana leswo sihalala swi nga ha pona swi tlhela swi andza. Hakanyingi leswi swi tano eka vutshunguri bya vuvabyi bya rifuva.

Madokodela ni van’wamapurasi va kumeke va ri ni nandzu wa ku tirhisa mirhi leyi leyintshwa ku tlula mpimo. Buku leyi nge Man and Microbes ya hlamusela: “Hakanyingi swidlaya-switsongwatsongwana swi tirhisiwa hambi swi nga fanelanga eUnited States naswona swi tirhisiwa hi ndlela yo biha ematikweni yo tala. Ku humesiwe mirhi yo tala ngopfu yi nyikiwa swiharhi, xikongomelo xa kona ku nga ri ku tshungula mavabyi kambe ku ri ku endla leswaku swi kula hi ku hatlisa; lexi hi xona xivangelo lexi endleke leswaku ku va ni ku andza ka switsongwatsongwana leswi sihalalaka.” Buku leyi yi tsundzuxa hi vuyelo bya kona, yi vula leswaku “hi nga ha kayivela mphakelo wa swidlaya-switsongwatsongwana leswintshwa.”

Handle ka timhaka leti ta switsongwatsongwana leswi sihalalaka eka mirhi, xiphemu xa vumbirhi xa lembe-xidzana ra vu-20 a xi ri nguva ya vutshunguri. Vativi va ta vutshunguri va vonake va ri ni vuswikoti byo kuma mirhi yo lwisana ni swifo swo tala. Naswona mirhi yo tlhavela yi vonake yi ri ni matimba yo sivela mavabyi.

Ku Hlula Ka Vutshunguri Bya Sayense

“Nsawutiso hi wona wu humeleleke ngopfu eku tshunguleni ka vanhu ematin’wini,” ku vule magazini wa The World Health Report 1999. Vanhu va timiliyoni va ponile hikwalaho ko pfuniwa hi matsima yo tlhavela ya misava hinkwayo. Tsima ra misava hinkwayo ra nsawutiso ri herise vuvabyi bya mpondzo—ku nga vuvabyi lebyi dlayaka vanhu vo tala ku tlula lava dlayiweke hi tinyimpi hinkwato ta lembe-xidzana ra vu-20—naswona ku sele katsongo leswaku tsima leri fanaka ri herisa mavabyi yo khwanyana swirho. (Vona bokisi leri nge “Ku Hlula Vuvabyi Bya Mpondzo Ni Bya Ku Khwanyana Swirho.”) Sweswi vana vo tala va tlhaveriwa leswaku va nga khomiwi hi mavabyi lama tiviwaka lama xungetaka vutomi.

Mavabyi man’wana ma hungutiwe hi matshungulelo man’wana lama nga riki na matimba ngopfu. Mavabyi yo tano lama hangalasiwaka hi mati, yo tanihi kholera a ma ha ri xiphiqo ngopfu endhawini leyi nsawutiso wu fambaka kahle ni laha ku nga ni mphakelo wa mati lama baseke. Ematikweni yo tala laha swi olovaka ku ya eka madokodela ni le swibedlhele, mavabyi yo tala ma nga tshuburiwa ma tlhela ma tshunguriwa ma nga si dlaya munhu. Ku dya swakudya leswinene ni ku tshama etindhawini letinene, swin’we ni ku landzeriwa ka milawu malunghana ni ku khoma swakudya ni ku swi hlayisa kahle, na swona swi pfunile eku antswiseni ka rihanyo ra vanhu.

Loko vativi va sayense va kuma lexi vangaka mavabyi lama tlulelaka, tindzawulo ta rihanyo ti nga teka magoza leswaku ti lwa ni mavabyi lama hangalakaka. Anakanyisisa hi xikombiso lexi. Vuvabyi bya tinhlaribya lebyi tangunukeke eSan Francisco hi 1907 a byi dlayanga vanhu vo tala hikuva doroba ri hatle ri hlela tsima ro herisa makondlo lawa a ma ri ni switsotswana leswi nga ni vuvabyi lebyi tlulelaka. Hi hala tlhelo, ku sukela hi 1896, vuvabyi byebyo byi dlaye vanhu va 10 wa timiliyoni eIndiya ku nga si hela ni malembe ya 12 hikuva a xi nga si tiviwa xivangelo xa byona.

Ku Tsandzeka Ku Lwisana Ni Mavabyi

Entiyisweni, se ku hluriwe mavabyi lama chavisaka. Kambe tindzawulo ta rihanyo leti hluleke hi leti kumekaka ematikweni lama fuweke ya misava. Mavabyi lama tshungulekaka ma ha dlaya vanhu va timiliyoni hikwalaho ka leswi va nga riki na mali leyi eneleke. Ematikweni lama ha hluvukaka vanhu vo tala va ha pfumala tindlela leti faneleke ta mbhasiso, swibedlhele ni mati lama tengeke. Ku fikelela swilaveko leswi swi tika ngopfu hikwalaho ka vanhu vo tala lava rhurhaka etindhawini ta le makaya va ya emadorobeni lamakulu ematikweni lama ha hluvukaka. Hikwalaho ka sweswo, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku matiko lama pfumalaka hi wona ma hlaseriwaka hi “mavabyi yo tala ku tlula lama fuweke.”

Matiko man’wana ma ni vutianakanyi, ma lava leswaku ku vuyeriwa wona ntsena, sweswo hi swona leswi endlaka leswaku lawa man’wana ma koka ku tika. Buku leyi nge Man and Microbes yi ri: “Ematikweni man’wana mavabyi lama tlulelaka, lama dlayaka, a ma talanga. Kasi man’wana ya mavabyi lawa ma kumeka ntsena kumbe hi xitalo etindhawini leti nga evuswetini naswona ti hisaka ni le tindhawini leti nga ekusuhi na tona.” Tanihi leswi matiko lama fuweke naswona ma hluvukeke ni tikhampani leti endlaka mirhi ti nga ta ka ti nga vuyeriwi hi ku kongoma, a ti swi rhandzi ku humesa mali ya ku tshungula mavabyi lawa.

Vanhu lava tikhomaka hi ndlela leyi nga fanelangiki na vona va hoxa xandla eku hangalaseni ka swifo. Xikombiso-nkulu xa mhaka leyi khomisaka gome xi kombisiwe kahle emhakeni ya xitsongwatsongwana xa AIDS lexi tlulelaka vanhu hi nchumu wun’wana ni wun’wana lowu fanaka ni mati emirini. Eka malembe ma nga ri mangani, ntungu lowu wu hangalake emisaveni hinkwayo hi ku copeta ka tihlo. (Vona bokisi leri nge “AIDS—Ntungu Wa Le Nkarhini Wa Hina.”) Joe McCormick mutivi wa ta mavabyi ni ku hangalaka ka wona, u ri: “Vanhu va lo tikokela mati hi ncele. A ho swi hundzeleta, swo va tano.”

Xana vanhu va xi hangalase njhani xitsongwatsongwana xa AIDS va nga swi xiyanga? Buku leyi nge The Coming Plague yi xaxameta swivangelo leswi landzelaka: Ku cinca ka ndlela leyi vanhu va tikhomaka ha yona—ngopfu-ngopfu eka timhaka ta ku va ni vuxaka bya rimbewu ni vanhu vo tala—swi endle leswaku ku va ni mavabyi yo tala lama tluletiwaka hi rimbewu, leswi endleke leswaku xitsongwatsongwana lexi xi va ni matimba nileswaku munhu un’we la nga na xona a xi tluleta vanhu vo tala. Ku tirhisiwa ngopfu ka tinayiti leti nga ni mavabyi eka swa vutshunguri ematikweni lama hluvukeke ti tlhela ti tirhisiwa ni le ku tlhaveleni ka mirhi eka vanhu vo hambana-hambana na swona swi ve vuyelo lebyi fanaka. Bindzu ra ku endla mali yo tala hi ngati emisaveni hinkwayo ri endle leswaku xitsongwatsongwana xa AIDS xi kota ku tlulelaka vanhu vo tala xi suka eka munhu un’we la nyikeleke ngati.

Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni, ku tirhisiwa ka swidlaya-switsongwatsongwana ku tlula mpimo kumbe swi nga tirhisiwi hi mpimo lowu ringaneke swi vange leswaku ku va ni switsongwatsongwana leswi sihalalaka. Xiphiqo lexi i xikulu naswona xa nyanya. Bakteriya leyi vuriwaka staphylococcus leyi yi talaka ku vanga swilondza, a yi tshunguleka hi ku olova hi murhi wa penisilini. Kambe sweswi swidlaya-switsongwatsongwana sweswo leswi a swi tirhisiwa eku sunguleni a swa ha pfuni ngopfu. Hikwalaho madokodela ma fanele ma tirhisa miri leyintshwa leyi durhaka lerova swibedlhele swa le matikweni lama ha hluvukaka swi nga tsandzekaka ku yi xava. Hambi ku ri mirhi leyintshwa yi nga ha tsandzeka ku dlaya switsongwatsongwana swin’wana, leswi nga ta endla leswaku mavabyi lama nga kona exibedlhele ma andza naswona ma va ni khombo swinene. Dok. Richard Krause, khale ka murhangeri wa National Institute of Allergy and Infectious Diseases le United States, u hlamusela xiyimo lexi nga kona sweswi tanihi “ntungu wa switsongwatsongwana leswi sihalalaka.”

“Xana Ha Humelela Eku Tshunguleni Ka Mavabyi Namuntlha?”

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-21, swi ve erivaleni leswaku nxungeto wa mavabyi a wu si hela. Ku hangalaka ka AIDS hi ndlela yo chavisa, ku tangunuka ka switsongwatsongwana leswi nga tshungulekiki, ni ku vuya ka mavabyi ya khale lama dlayaka yo fana ni vuvabyi bya rifuva ni bya malariya swi kombisa leswaku nyimpi yo lwa ni mavabyi ya ha ri yikulu.

Joshua Lederberg loyi a wineke Sagwadi ra Nobel u vutisile a ku: “Xana hi le xiyin’weni xo antswa namuntlha ku tlula lexi a hi ri eka xona eka lembe-xidzana leri hundzeke?” U te: “Eswiyin’weni swo tala, swilo se swi nyanye ngopfu. A hi nga ri na mhaka na swona switsongwatsongwana kutani se hi tshovela vuyelo bya kona.” Xana swiphiqo leswi nga kona sweswi swi nga tlhantlhiwa loko madokodela ni matiko hinkwawo ya misava mo lwa hi matimba? Xana mavabyi lamakulu lama tlulelaka ma nga heriseriwa makumu, hilaha swi veke hakona hi vuvabyi bya mpondzo? Xihloko xa hina xo hetelela xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku Hlula Mpondzo Ni Vuvabyi Byo Khwanyana Swirho

Eku heleni ka October 1977, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri kume vuvabyi byo hetelela lebyi tlulelaka hi ndlela ya ntumbuluko bya mpondzo. Ali Maow Maalin wa le Somalia, la tirhaka ku sweka exibedlhele, a byi n’wi hlaselanga hi matimba vuvabyi lebyi, naswona endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani a a horile. Vanhu hinkwavo lava a hlanganeke na vona va tlhaveriwe murhi wo lwa ni vuvabyi lebyi.

Malembe mambirhi ma vonake ma nonoka eka madokodela. Un’wana ni un’wana loyi a a ta kuma “munhu la nga ni vuvabyi bya mpondzo” a a ta nyikiwa sagwadi ra R7 000. Ku hava la kumeke munhu la nga ni vuvabyi lebyi, naswona hi May 8, 1980, WHO yi vule leswaku “Misava ni vanhu hinkwavo lava tshamaka eka yona va byi hlurile vuvabyi bya mpondzo.” Emalembeni ya khume lama hundzeke, vuvabyi bya mpondzo a byi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi hi lembe. A ku ri ro sungula ematin’wini leswaku ku herisiwa vuvabyi lebyikulu, lebyi tlulelaka.a

Vuvabyi byo khwanyana swirho, ku nga vuvabyi lebyi lamataka vana, a swi vonaka onge na byona a byi nge tlhaveriwi hi dyambu. Hi 1955, Jonas Salk u humese murhi lowu swi kotaka ku lwa ni vuvabyi byo khwanyana swirho, hiloko ku sungula tsima ra nsawutiso wa vuvabyi lebyi le United States ni le matikweni man’wana. Hi ku famba ka nkarhi ku kumeke murhi lowu nwiwaka wa vuvabyi lebyi. Hi 1988, WHO yi sungule tsima ra misava hinkwayo ro herisa vuvabyi byo khwanyana swirho.

Dok. Gro Harlem Brundtland loyi a a ri murhangeri-nkulu wa WHO, u vike a ku: “Loko hi sungula tsima ro herisa vuvabyi byo khwanyana swirho hi 1988, vuvabyi lebyi byi lamate vana lava tlulaka 1 000 hi siku. Hi 2001, vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi a va tshineli ni ku tshinela eka 1 000.” Sweswi vuvabyi byo khwanyana swirho byi kumeka ematikweni lama nga fikiki ni le ka khume, hambileswi ku nga ta laveka mali yo tala leswaku ku pfuniwa matiko lawa leswaku ma herisa vuvabyi lebyi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Mufana wa le Etiyopiya u dyisiwa murhi wo lwa ni mpondzo

[Xihlovo Xa Kona]

© WHO/P. Virot

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

AIDS—Ntungu Wa Le Nkarhini Wa Hina

AIDS se yi xungeta misava hinkwayo. Emalembeni ya kwalomu ka 20 endzhaku ka loko yi tshuburiwile, se yi khome vanhu va 60 wa timiliyoni. Naswona madokodela ma lemukisa leswaku ntungu wa AIDS wa ha to “hlasela.” Nhlayo ya vanhu lava tluleriweke hi vuvabyi lebyi “yi andza hi mpimo lowu a wu nga rindzeriwanga,” naswona mimbuyelo ya kona ya chavisa etindhawini leti yi hlaseleke ngopfu eka tona.

Xiviko lexi humaka eka Nhlangano wa Matiko xi hlamusela leswaku “vanhu vo tala lava nga ni HIV/AIDS emisaveni hinkwayo va ha ri emalembeni lama lavaka leswaku va tirha.” Hikwalaho ka sweswo, ku vuriwa leswaku matiko yo hlayanyana ya le dzongeni wa Afrika, ma ta lahlekeriwa hi 10 na 20 wa tiphesente ta vanhu lava tirhaka hi lembe ra 2005. Xiviko lexi xi tlhele xi ku: “Vanhu lava tshamaka exiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara va languteriwe ku hanya malembe ya 47. Loko AIDS a yi nga ri kona, a va ta hanya malembe ya 62.”

Ku fikela sweswi, matshalatshala yo kuma mirhi yo lwa ni xitsongwatsongwana lexi a ma si humelela naswona i vanhu va mune wa tiphesente ntsena eka va tsevu wa timiliyoni lava nga ni AIDS va le matikweni lama ha hluvukaka lava nga ta kuma mirhi yo lwa na xona. Sweswi, AIDS a yi tshunguleki naswona madokodela ma anakanya leswaku vanhu vo tala lava nga ni xitsongwatsongwana xa yona yi ta hetelela yi va khomile.

[Xifaniso]

Tisele leti vuriwaka “T lymphocyte” leti nga ni xitsongwatsongwana xa HIV

[Xihlovo Xa Kona]

Godo-Foto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Mutirhi wa le laboratori u kambisisa xitsongwatsongwana lexi nga ni risiha

[Xihlovo Xa Kona]

CDC/Anthony Sanchez