Nyimpi Leyi Nga Ni Malembe Yo Tala Ku Lweriwa Rihanyo Lerinene

JOANNE a a tshama eNew York, naswona a a ri ni vuvabyi bya rifuva (TB). Kambe a ku nga ri yona TB leyi tolovelekeke. A a ri ni mukhuhlwana lowu nga tolovelekangiki lowu a ku ri hava murhi wo wu tshungula naswona a wu dlaye hafu ya vanhu lava wu va khomeke. Hambiswiritano, Joanne a a nga yi tirhisi minkarhi hinkwayo mirhi, naswona se a a tlulete vanhu van’wana TB. Dokodela wakwe loyi a heleke matimba u te: ‘A nga fanelanga a hlangana ni vanhu van’wana.’

TB i vuvabyi bya khale lebyi dlayaka. Vanhu va timiliyoni va hlaseriwile ni ku dlayiwa hi TB. Vumbhoni bya vuvabyi lebyi byi kumeke eka mintsumbu leyi omisiweke ya le Egipta wa khale ni le Peru. Namuntlha, TB yi vuyile naswona yi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi lembe ni lembe.

Carlitos, loyi a a etlele esangweni endlwini ya byanyi, a a dzuka ngopfu emombyeni. Vuvabyi bya malariya byi n’wi tsanise ngopfu lerova a nga swi koti ni ku rila. Vatswari vakwe lava karhatekeke a va nga ri na yona mali yo n’wi tshungurisa, naswona a ku nga ri na tliliniki ekusuhi laha a nga tshunguriwaka kona n’wana wa vona. Vuvabyi lebyi byi nyanyile lerova u fe ku nga si hela tiawara ta 48.

Malariya ma dlaya vana va kwalomu ka miliyoni lembe ni lembe, ku fana ni leswi ma dlayeke Carlitos. Le swimitanini swa le Vuxeni bya Afrika, vana vo tala va lumiwa hi tinsuna leti nga ni malariya hi minkarhi ya 50 kumbe 80 hi n’hweti. Tinsuna leti ti hangalakela ni le tindhawini tin’wana naswona mirhi ya malariya a ya ha pfuni ngopfu. Lembe ni lembe, ku ringanyetiwa leswaku vanhu va 300 wa timiliyoni va hlaseriwa hi malariya.

Kenneth, la nga ni malembe ya 30 hi vukhale loyi a tshamaka eSan Francisco, le California, u sungule ku ya eka dokodela wakwe hi 1980. A a vula leswaku u ni nchuluko naswona u tshama a karhele. U file endzhaku ka lembe. Hambileswi madokodela lama nga ni vutshila ma ringeteke ku n’wi tshungula, miri wakwe a wu hohloka, naswona u hetelele a dlayiwe hi nyumoniya.

Endzhaku ka malembe mambirhi, nhwanyana un’wana la tshamaka 16 000 wa tikhilomitara ku suka en’walungwini wa Tanzania u sungule ku va ni swikombiso leswi fanaka swa vuvabyi lebyi. Eka mavhiki ma nga ri mangani, a a nga ha swi koti ku famba, naswona endzhakunyana ka sweswo u file. Vaaki va kwalaho va thye vuvabyi lebyi, lebyi nga tivekiki va ku i vuvabyi bya Juliana hikuva swi tikomba onge wanuna loyi a a xavisa malapi lama tsariweke vito leri nge Juliana hi yena a tluleteke wansati loyi swin’we ni vavasati van’wana va kwalaho.

Kenneth ni nhwanyana luya wa le Tanzanian havumbirhi bya vona a va ri ni vuvabyi lebyi fanaka: ku nga AIDS [SIDA]. Eku sunguleni ka malembe ya va-1980, loko swi vonaka onge vativi va ta vutshunguri va kote ku lawula mavabyi man’wana ya khombo, hiloko ku tangunuka vuvabyi lebyintshwa lebyi tlulelaka lebyi sunguleke ku chongorisa vanhu. Ku nga si hela makume mambirhi ya malembe, AIDS yi sungule ku dlaya vanhu vo tala ku tlula lava dlayiweke hi ntungu lowu nga hlasela aEurasia hi lembe-xidzana ra vu-14, lowu Yuropa ri nga taka ri nga wu rivali.

Ntungu Wa Black Death

Ku tangunuka ka ntungu lowu vuriwaka Black Death ku sungule hi 1347, loko exihlaleni xa Sicily le Messina ku fika xikepe lexi humaka eCrimea. Handle ka ndzhwalo lowu xi wu rhwaleke, xikepe lexi a a xi rhwale ni ntungu.a Ku nga ri khale Black Death yi hangalake etikweni hinkwaro ra Italiya.

Hi lembe leri tlhandlamaka Agnolo di Tura, wa le Siena, eItaliya, u hlamusele khombo leri humeleleke edorobeni ra ka vona a ku: ‘Vanhu vo tala eSiena va sungule ku fa hi May. Ntungu wa kona a wu vava naswona a wu chavisa swinene. Vanhu lava wu va hlaseleke a va fa xikan’we-kan’we. A va fa hi madzana-dzana, vusiku ni nhlikanhi.’ U engeterile: ‘Ndzi celele vana va mina va ntlhanu, ni van’wana vo tala va langutane ni xiyimo lexi fanaka. A nga kona loyi a a rila hambiloko a feriwile hikuva munhu un’wana ni un’wana a a swi tiva leswaku u ta feriwa. Vanhu vo tala va file lerova hinkwavo a va anakanya leswaku i ku hela ka misava.’

Van’wamatimu van’wana va vule leswaku, ku nga si hela mune wa malembe, ntungu se a wu hangalake etikweni hinkwaro ra Yuropa naswona ku fe vanhu va kwalomu ka 70 wa tiphesente—kumbexana a ku ri vanhu lava endlaka 20 kumbe 30 wa timiliyoni. Ntungu lowu wu tlulele ni le Iceland kutani wu dlaya vanhu vo tala swinene. Ku vuriwa leswaku le Far East, vaaki va le Chayina va hunguteke ku suka eka 123 wa timiliyoni eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-13 va ya eka 65 wa timiliyoni hi lembe-xidzana ra vu-14, swi tikomba onge a va dlayiwa hi ntungu ni dyandza leri fambisanaka na wona.

Ku hava ntungu, nyimpi kumbe dyandza leri dyiseke vanhu mbitsi ku fana ni ntungu lowu. Buku leyi nge Man and Microbes yi te: “A ku si tshama ku va ni ntungu wo fana ni lowu. Vanhu va kwalomu ka 25 ku ya eka 50 wa tiphesente va le Yuropa, Afrika N’walungu ni le tindhawini tin’wana ta Asiya va file.”

Matiko ya le Amerika a ma hlaseriwanga hi ntungu wa Black Death hikuva a ku ri hava ndlela yo ma hlanganisa ni matiko man’wana ya misava. Kambe sweswo a swi tlhaveriwanga hi dyambu, swikepe swi pfule ndlela yo fika kwalaho. Hi lembe-xidzana ra vu-16, ku ve ni mintungu leyi vonakeke yi ri ni khombo swinene ku tlula leyi nga tshama yi va kona eMatikweni ya le Vupela-dyambu.

Vuvabyi Bya Mpondzo Byi Hlasela Matiko Ya Amerika

Loko Columbus a fika ematikweni ya le Vupela-dyambu bya Indiya hi 1492, u vule leswaku vanhu va kwalaho a ‘va vumbeke kahle naswona a va nga lehanga ngopfu, va ri swihontlovila.’ Kambe, leswi a va vonaka va hanye bya cheleni, a wu nga ta ehleketa leswaku va nga hlaseriwa hi mavabyi ya le Matikweni ya le Vuxeni.

Hi 1518 ku tangunuke mpondzo exihlaleni xa Hispaniola. Vaaki va le matikweni ya Amerika a va nga si tshama va hlaseriwa hi mpondzo, naswona wu ve ni khombo swinene. Wanuna un’wana wa le Spain la swi voneke hi mahlo u ringanyete leswaku ku pone vanhu va 1 000 ntsena exihlaleni xexo. Ku nga ri kungani, ntungu lowu wu tlulele eMexico ni le Peru, na kona wu fike wu dlaya vanhu vo tala.

Eka lembe-xidzana leri landzeleke, loko Vahlapfa va fika eMassachusetts, eN’walungwini wa Amerika, va kume leswaku mpondzo a a wu kukule vaaka-tiko hinkwavo. Murhangeri wa Vahlapfa, John Winthrop u tsale a ku: “Vanhu vo tala va le ndhawini leyi va dlayiwe hi mpondzo.”

Endzhaku ka mpondzo ku landzele mintungu yin’wana. Buku yin’wana yi vule leswaku endzhaku ka dzana ra malembe Columbus a fikile, mavabyi lama teke ni vahlapfa ma dlaye vanhu va tiphesente ta 90 va le Matikweni ya le Vupela-dyambu. Vaaki va le Mexico va hunguteke ku suka eka 30 wa timiliyoni va va timiliyoni tinharhu, kasi ePeru va suke eka 8 wa timiliyoni va va miliyoni yin’we. Hambiswiritano, a hi vaaki va le matikweni ya Amerika ntsena lava dlayiweke hi mpondzo. “Ematin’wini hinkwawo ya vanhu, vanhu lava dlayiweke hi mpondzo va tele ngopfu ku tlula lava dlayiweke hi ntungu . . . swin’we ni tinyimpi hinkwato leti veke kona hi lembe-xidzana ra vu-20 ti hlanganile,” ku vula buku leyi nge Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox.

Mavabyi Lawa A Ma Si Hluriwa

Namuntlha, mintungu leyi chavisaka ni mpondzo swi nga vonaka swi ri timhangu leti tshameke ti va kona khale. Hi lembe-xidzana ra vu-20, vanhu va ma hlurile mavabyi yo tala lama tlulelaka, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukeke. Madokodela ma tshubule swilo leswi vangaka mavabyi yo tala, naswona ma tlhele ma kuma tindlela to ma tshungula. (Vona bokisi leri nga eka tluka leri landzelaka.) Mirhi yo tlhavela leyintshwa ni swidlaya-switsongwatsongwana a swi vonaka swi pfuna swinene, swi kota ku tshungula ni mavabyi yo tika swinene.

Hambiswiritano, Dok. Richard Krause, khale ka murhangeri wa National Institute of Allergy Infectious Diseases eUnited States, u te, “mintungu yi fana ni rifu ni swibalo, munhu a nge yi balekeli.” TB ni malariya swa ha ri kona. Nakambe ntungu wa sweswinyana wa AIDS wu tise xitsundzuxo lexi vavaka xa leswaku mintungu ya ha ri ni khombo lerikulu emisaveni. Buku leyi nge Man and Microbes yi ri: “Mavabyi lama tlulelaka hi wona lama dlayaka vanhu ngopfu emisaveni; naswona ma ta hambeta ma dlaya vanhu.”

Madokodela man’wana ma vona onge hambileswi ku endliweke nhluvuko lowukulu eku lweni ni mavabyi, leswi fikeleriweke eka makume ya malembe lama hundzeke swi nga ha xaxa. “Makhombo lama vangiwaka hi mavabyi lama tlulelaka a ma si hela kambe ma nyanya,” ku tsundzuxa mutivi wa ta malawulelo ya mavabyi Robert Shope. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela xivangelo xa kona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Ku nga si hela makume mambirhi ya malembe, AIDS yi sungule ku dlaya vanhu vo tala ku tlula lava dlayiweke hi ntungu lowu nga hlasela aEurasia hi lembe-xidzana ra vu-14

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 22]

Ku Hambana Ka Vutivi Ni Vukholwa-hava

Hi lembe-xidzana ra vu-14, loko ntungu wa Black Death wu xungete vandyangu wa mupapa eAvignon, dokodela wakwe u n’wi hlamusele leswaku loko tiplanete tinharhu—ku nga Saturn, Jupiter na Mars—ti yima ndhawu yin’we ti lavana eka mfungho wa zodiac lowu vuriwaka Aquarius, sweswo hi swona swi vangaka ntungu lowu.

Eka malembe-xidzana ya mune lama hundzeke, George Washington u ye eku etleleni a twa ku vava enkolweni. Madokodela manharhu lama dumeke ma ringete ku n’wi tshungula vuvabyi lebyi n’wi khomeke hi ku humesa ngati yakwe leyi endleke tilitara timbirhi. Endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani, a a rahe bakete. Ku humesa ngati a ku ri vutshunguri lebyi tolovelekeke ku ringana malembe ya 2 500—ku sukela enkarhini wa Hippocrates ku ya fika exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19.

Hambileswi vukholwa-hava ni mindhavuko swi nonokiseke nhluvuko eka swa vutshunguri, madokodela lama tinyiketeleke ma tirhe hi matimba leswaku ma tshubula leswi vangaka mavabyi lama tlulelaka swin’we ni mirhi ya kona. Laha hansi ku ni swin’wana leswikulu leswi va koteke ku swi endla.

◼ Mpondzo. Hi 1798, Edward Jenner u tshubule murhi wo tlhavela vuvabyi bya mpondzo. Hi lembe-xidzana ra vu-20, mirhi yo tlhavela yi vonake yi pfuna swinene eku siveleni ka mavabyi man’wana, yo fana ni vuvabyi byo khwanyana swirho, dari-nyongwa ni swimungwa-mungwana.

◼ Rifuva. Hi 1882, Robert Koch u tive bakteriya ya rifuva a tlhela a tshubula ni ndlela yo yi tshungula. Emalembeni ya 60 lama hundzeke, ku tshuburiwe murhi lowu vuriwaka streptomycin lowu pfunaka ku tshungula vuvabyi bya rifuva. Murhi lowu wu vonake wu pfuna swinene eku tshunguleni ka vuvabyi bya tinhlaribya.

◼ Malariya. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-17 ku ya emahlweni, murhi wa quinine—lowu humesiwaka eka xihlahla xa nchongo—wu ponise vanhu va timiliyoni lava khomiweke hi malariya. Hi 1897, Ronald Ross u tive tinsuna leti vuriwaka Anopheles leti nga ni vuvabyi lebyi, naswona matshalatshala lama endliweke yo hunguta tinsuna ma hungute ku fa ka vanhu ematikweni lama hisaka.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 22]

Chati ya “zodiac” (ehenhla) ni ku tshungula hi ku humesa ka ngati

[Xihlovo Xa Kona]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Namuntlha, ntungu lowu vuyeke wa rifuva wu dlaya vanhu va timiliyoni timbirhi lembe ni lembe

[Xihlovo Xa Kona]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; man: Photo: WHO/Thierry Falise

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Xifaniso lexi kovotliweke xa le Jarimani, xa lembe ra 1500, xi kombisa dokodela a ti funengetile tinhompfu, a ti sirhelela eka ntungu wa Black Death. Enon’wini wa xona a xi ri ni murhi wo nun’hwela

[Xihlovo Xa Kona]

Godo-Foto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Xitsongwatsongwana lexi vangeke vuvabyi bya tinhlaribya

[Xihlovo Xa Kona]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited