Misava Leyi Nga Riki Na Mavabyi
“Matiko hinkwawo ma fanele ma khomisana ni ku tirhisana hi vun’we, ku tiyisekisiwa leswaku vanhu hinkwavo va va ni rihanyo lerinene tanihi leswi loko vanhu va ri ni rihanyo lerinene etikweni hambi ri ri rihi, swi khumbaka ni ku vuyerisa matiko man’wana hinkwawo.”—ALMA-ATA DECLARATION, SEPTEMBER 12, 1978.
EMALEMBENI ya 25 lama hundzeke, van’wana a va vona onge a swi nge koteki leswaku vanhu hinkwavo emisaveni va va ni rihanyo lerinene. Vapfhumba va Vandla ra Misava Hinkwayo malunghana ni Rihanyo Lerinene, lava hlanganeke eAlma-Ata, leyi sweswi yi tivekaka tanihi Kazakhstan, va endle xiboho xa leswaku hi lembe ra 2000 va sawutisa vanhu hinkwavo eka mavabyi lamakulu lama tlulelaka. A va kholwa nileswaku hi lembe rero, mbhasiso ni mati lama nga riki na switsongwatsongwana, swi ta va swi kumeka eka vaaki hinkwavo va misava. Matiko hinkwawo lama nga swirho swa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ma sayine ntwanano wolowo.
Pakani ya wona a yi ri yinene ngopfu, kambe leswi landzeleke a swi nga tsakisi. Vanhu a va wu kumi nkhathalelo wa xisekelo wa rihanyo ematikweni hinkwawo, naswona mavabyi lama tlulelaka ma ha xungeta rihanyo ra vanhu va tibiliyoni emisaveni. Naswona mavabyi lawa ma nga ni khombo ma tala ku hlasela vana ni vanhu lavakulu va ha ri emalembeni yo tsakela vutomi.
Hambi ku ri mavabyi manharhu lama xungetaka swinene, ku nga AIDS [SIDA], vuvabyi bya rifuva ni malariya a ma swi kotanga ku sindzisa matiko leswaku “ma tirhisana hi vun’we.” Nkwama wa Misava Hinkwayo lowa ha ku simekiwaka wa ku Lwa ni AIDS, TB ni Malariya wu kombele tihulumendhe leswaku ti wu nyika R90 wa tibiliyoni leswaku wu kota ku lwa ni mintungu leyi. Kambe hi ximumu xa 2002, a ku nyikeriwe hi mali leyi tlulakanyaka eka R13 wa tibiliyoni—hi lembe rero, mali leyi tirhisiweke eka swa nyimpi a yi ringanyeteriwa kwalomu ka R4,8 wa tibiliyoni ta tibiliyoni! Khombo ra kona, emisaveni ya namuntlha leyi pandzekeke hi le xikarhi, a hi yingani minxungeto leyi endlaka leswaku matiko ma khomisana.
Hambiloko va ri ni swikongomelo leswinene ngopfu, vatirhi va ta vutshunguri va tikuma va nga ri na swona hinkwaswo leswi va swi lavaka swa ku lwa ni mavabyi lama tlulelaka. Tihulumendhe ti nga ha tsandzeka ku nyikela hi mali leyi lavekaka. Switsongwatsongwana a swa ha dlayiwi hi mirhi yo dlaya switsongwatsongwana, naswona vanhu va nga ha lwela ku hanya hi ndlela leyi nga ni khombo swinene. Tlhandlakambirhi, swiphiqo leswi tolovelekeke swo kota vusweti, nyimpi ni ndlala swi endla leswaku vanhu va timiliyoni va hlaseleka hi ku olova hi mavabyi.
Xikwembu Xa Khathala Hi Rihanyo Ra Hina
Ntlhantlho wu kona. Hi ni vumbhoni lebyi nga lo ndlangandla, bya leswaku Yehovha Xikwembu wa khathala swinene hi rihanyo ra vanhu. Xitiyisekiso lexinene ngopfu xa sweswo i fambiselo ra hina ra nsawutiso. Milawu yo tala leyi Yehovha a yi nyikeke Israyele wa khale yi kombisa kahle leswaku a a lava ku n’wi sirhelela eka mavabyi lama tlulelaka.a
Yesu Kreste na yena u kombise vumunhu bya Tata wakwe wa le tilweni, na yena a a va twela vusiwana lava vabyaka. Evhangheli ya Marka yi hlamusela hi ta Yesu loko a hlangana ni munhu loyi a a ri ni nhlokonho. La nga ni nhlokonho u te: “Loko u swi lava, u nga ndzi basisa.” Yesu u ve ni ntwela-vusiwana swinene loko a vona ku xaniseka ni ku vava loku munhu loyi a a ku twa. Yesu u hlamule a ku: “Ndza swi lava. Basisiwa.”—Marka 1:40, 41.
Mahlori lama Yesu a a ma endla ya ku hanyisa vanhu a a nga ma endli eka vanhu va nga ri vangani ntsena. Matewu, mutsari wa Evhangheli u tsale leswaku Yesu “a rhendzeleka ni tiko hinkwaro ra Galeliya, a dyondzisa . . . ni ku chumayela mahungu lamanene ya mfumo ni ku herisa swifo swa mixaka hinkwayo ni vulema bya mixaka hinkwayo evanhwini.” (Matewu 4:23) A nga tshungulanga ntsena vanhu lava vabyaka va le Yudiya ni le Galeliya. Ku hanyisa koloko ku hi kombisa ndlela leyi swifo hinkwaswo swi nga ta hela ha yona loko Mfumo wa Xikwembu, lowu Yesu a dyondziseke ha wona, wu fuma ku ri hava loyi a lwaka na wona.
Ku Tshunguriwa Ka Vanhu eMisaveni Hinkwayo A Ko Va Norho Ntsena
Bibele ya hi tiyisekisa leswaku mhaka ya leswaku vanhu va ta va ni rihanyo lerinene emisaveni hinkwayo a ko va norho ntsena. Muapostola Yohane u vone ka ha ri emahlweni nkarhi lowu ha wona ‘ntsonga wa Xikwembu wu nga ta va evanhwini.’ Hikwalaho ka goza leri Xikwembu xi nga ta ri teka, “rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona. Swilo swo sungula swi hundzile.” Xana sweswo swi vonakala swi ri swinene ngopfu lerova swi nga tika ku swi kholwa? Eka ndzimana leyi landzelaka, Xikwembu hi xoxe xi ri: “Marito lawa ma tshembekile, i ya ntiyiso.”—Nhlavutelo 21:3-5.
Phela, ku hela ka swifo ku vula leswaku vusweti, ndlala ni nyimpi a swi nge he vi kona, tanihi leswi hakanyingi swilo leswi swi fambisanaka ni switsongwatsongwana leswi tlulelaka. Hikwalaho, Yehovha u hundzisele ntirho lowu lowukulu eka Mfumo wakwe, ku nga hulumendhe ya le tilweni leyi lawuriwaka hi Kreste. Swikhongelo leswi humaka etimbilwini swa vanhu va timiliyoni swi ta hlamuriwa loko hulumendhe leyi yi ta, naswona yi ta tiyisekisa leswaku ku rhandza ka Xikwembu ka endliwa emisaveni.—Matewu 6:9, 10.
Xana hi fanele hi rindzela leswaku Mfumo wa Xikwembu wu fika rini? Loko a hlamula xivutiso xexo, Yesu u profete leswaku vanhu va ta vona swiendlakalo swo hlamarisa leswi nga ta nyikela xikombiso xa leswaku Mfumo wu le kusuhi ni ku sungula ku fuma. U vule leswaku xin’wana xa swiendlakalo lexi ku ta va ku tangunuka ka ‘mintungu etindhawini to hambana-hambana.’ (Luka 21:10, 11; Matewu 24:3, 7) Rito ra Xigriki leri vulaka “mintungu” ri kombetela eka “vuvabyi hambi byi ri byihi lebyi tlulelaka naswona byi dlayaka.” Handle ko kanakana eka lembe-xidzana ra vu-20 ku tangunuke mintungu leyi chavisaka, ku nga khathariseki minhluvuko hinkwayo eka ta swa vutshunguri bya sayense.—Vona bokisi leri nge “Ku Fa Loku Vangiweke Hi Mintungu Ku Sukela Hi 1914.”
Vuprofeta lebyi kumekaka ebukwini ya Nhlavutelo, lebyi fanaka ni marito ya Yesu lama kumekaka eka Tievhangheli, byi kombisa vagadi va tihanci vo hlayanyana lava fambaka na Yesu Kreste loko a teka matimba ya ku fuma etilweni. Mugadi wa hanci ya vumune a a gade “hanci yo kwalala,” naswona a a haxa “ntungu lowu dlayaka.” (Nhlavutelo 6:2, 4, 5, 8) Loko hi languta nhlayo ya vanhu lava dlayiweke hi mavabyi lama tlulelaka ku sukela hi 1914, ha tiyiseka leswaku mugadi wa hanci leyi yo fanekisela u endla ntirho wakwe. Ku xaniseka ka vanhu emisaveni hinkwayo loku vangiwaka hi “ntungu lowu dlayaka” ku nyikela vumbhoni byin’wana bya leswaku ku ta ka Mfumo wa Xikwembu ku le kusuhi.b—Marka 13:29.
Hambileswi sayense ya vutshunguri yi swi koteke ku hunguta mavabyi lama tlulelaka eka makume ya malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, kambe ku ni mintungu leyintshwa leyi sungulaka ku hi xungeta. Swi le rivaleni leswaku hi lava ntlhantlho lowu nga humiki eka munhu lowu nga ta hi pfuna ku hlula xiphiqo lexi hilaha ku nga heriki. Muvumbi wa hina u hi tshembisa ku endla sweswo. Muprofeta Esaya wa hi tiyisekisa leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, “ku hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’” Tlhandlakambirhi, “[Xikwembu xi] ta mita rifu hi masiku, kunene Yehovha, Hosi leyi Lawulaka yi ta sula mihloti eswikandzeni hinkwaswo.” (Esaya 25:8; 33:22, 24) Loko siku rero ri fika, mavabyi ma ta va ma hluleriwele makumu.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Nawu wa Muxe wu tamele swiletelo malunghana ni ku cukumeta thyaka, mbhasiso, nsivela-mavabyi ni ku n’wi tshamisa a ri swakwe munhu la vabyaka. Dok. H. O. Philips u vule leswaku “ndlela leyi Bibele yi hlamuselaka ha yona timhaka ta masangu ni ta ku tswalana, ku tshubula vuvabyi byo karhi, ku tshungula swin’we ni ku sivela mavabyi, yi ti tlula ekule tidyondzo ta Hippocrates.”
b Leswaku u kuma swikombiso swin’wana leswi tiyisekisaka leswaku Mfumo wa Xikwembu wu le kusuhi, vona ndzima 11 ya buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki, leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.
[Bokisi leri nga eka tluka 28]
Ku Fa Loku Vangiweke Hi Mintungu Ku Sukela Hi 1914
Tinhlayo leti nyikeriweke laha to va xiringaniso ntsena. Kambe, ti kombisa ntsena mpimo lowu mintungu yi hlaseleke vanhu ha yona ku sukela hi 1914.
◼ Mpondzo (exikarhi ka 300 wa timiliyoni na 500 wa timiliyoni) A ku nga si kumeka ndlela yo tshungula vuvabyi bya mpondzo. Ku sunguriwe tsima lerikulu ra misava hinkwayo ro sivela vuvabyi lebyi leri swi koteke ku byi heta hi 1980.
◼ Rifuva (exikarhi ka 100 wa timiliyoni na 150 wa timiliyoni) Sweswi vuvabyi bya rifuva byi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi lembe ni lembe, naswona ku ringanyetiwa leswaku munhu un’we eka vanharhu emisaveni hinkwayo u ni xitsongwatsongwana xa vuvabyi bya rifuva.
◼ Malariya (exikarhi ka 80 wa timiliyoni na 120 wa timiliyoni) Eka xiphemu xo sungula xa lembe-xidzana ra vu-20, nhlayo ya vanhu lava dlayiweke hi vuvabyi bya malariya a yi ri kwalomu ka timiliyoni timbirhi hi lembe. Sweswi byi dlaya vanhu vo tala exiphen’wini xa le Dzongeni wa Sahara ya Afrika, laha malariya ma ha dlayaka vanhu lava tlulaka miliyoni lembe ni lembe.
◼ Spanish Influenza (exikarhi ka 20 wa timiliyoni na 30 wa timiliyoni) Van’wamatimu van’wana va vula leswaku nhlayo ya vanhu lava feke yi le henhla ka leyi. Ntungu lowu wu dlayaka wu hlasele misava hi 1918 na hi 1919, endzhakunyana ka nyimpi yo sungula ya misava. Buku leyi nge Man and Microbes, yi ri: “Hambi ku ri ntungu luwa wa mahahu ni ngati a wu dlayanga vanhu vo tala hi ku hatlisa swonghasi.”
◼ Thayifosi (kwalomu ka 20 wa timiliyoni) Mintungu ya thayifosi a yi tala ku fambisana ni nyimpi, naswona nyimpi yo sungula ya misava yi pfuxe thayifosi leyi onheke ngopfu ematikweni ya le Yuropa Vuxa.
◼ AIDS (ku tlula 20 wa timiliyoni) Ntungu lowu wa manguva lawa sweswi wu dlaya vanhu va timiliyoni tinharhu lembe ni lembe. Mimpimanyeto ya sweswinyana ya nongonoko wa Nhlangano wa Matiko wa AIDS yi kombisa leswaku “loko ko ka ku nga endliwi matshalatshala lamakulu ya nsivelo ni vutshunguri, vanhu lava endlaka 68 wa timiliyoni va ta fa . . . exikarhi ka 2000 na 2020.”
[Swifaniso leswi nga eka tluka 27]
Emfun’weni wa Xikwembu, swifo swo kota leswi a swi nge he xungeti munhu
AIDS
Malariya
Rifuva
[Xihlovo Xa Kona]
AIDS: CDC; malaria: CDC/Dr. Melvin; TB: © 2003 Dennis Kunkel Microscopy, Inc.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]
Yesu u tshungule swifo ni vulema bya mixaka hinkwayo