Switsongwatsongwana Leswi Nga Ni Risiha—Ndlela Leyi Swi Vuyeke Ha Yona

SWITSONGWATSONGWANA, tibakteriya, tiprhothozowa, mfurhe ni swin’wana swi le rivaleni leswaku swi ve kona ku sukela loko ku va ni vutomi emisaveni. Ndlela yo hlamarisa ni leyi rharhanganeke swinene leyi switsongwatsongwana leswi swi nga ha yona, yi swi pfunile leswaku swi hanya laha ku nga hava nchumu wun’wana lowu nga hanyaka kona. Swi kumeka ematini lama kufumelaka swin’we ni le tshakwini ra mati lama gwitsileke le Arctic. Sweswi switsongwatsongwana leswi swi hlula masocha lama nga ni matimba swinene lama tirhisiwaka ku swi hlasela—ku nga swidlaya-switsongwatsongwana.

Emalembeni ya 100 lama hundzeke, switsongwatsongwana swin’wana a swi tiviwa hi ku vanga mavabyi, kambe hi nkarhi wolowo a nga kona loyi a a tshame a twa hi mirhi yo dlaya switsongwatsongwana. Xisweswo loko munhu a hlaseriwa hi mavabyi lamakulu lama tlulelaka, madokodela a mo n’wi chavelela ntsena tanihi leswi a ku ri hava lexi ma nga n’wi tshungulaka ha xona. Fambiselo ra munhu ra nsawutiso hi rona leri a ri fanele ri lwa ni mavabyi wolawo, ku ri hava lexi ri pfunaka. Loko fambiselo ra nsawutiso ri tsanile, munhu wa kona a a dye na xo. Hakanyingi munhu a a hetelela a landze maxaka hi ku va a hariwenyana hi nchumu lowu nga ni switsongwatsongwana.

Hikwalaho, ku kumiwa ka mirhi yo sungula ya ku tshungula switsongwatsongwana, swi tise ku cinca lokukulu eka swa vutshunguri. Ku tirhisiwa ka mirhi leyi nga ni sulfa hi va-1930 ni ku tirhisiwa ka penisilini na streptomycin hi va-1940 swi pfune swinene eku tshuburiweni ka mirhi yo tala emalembeni lama landzeleke. Hi va-1990, murhi wun’we lowu nga ni switsongwatsongwana a wu endliwa hi mpfangano wa mirhi ya kwalomu ka 150, ku tirhisiwa tindlela to hambana-hambana ta 15.

Ntshembo Wa Ku Hlula Switsongwatsongwana Wu Xaxa

Hi va-1950 na va-1960, vanhu van’wana ana se a va sungurile ku tlangela mhaka ya leswaku va ma hlurile mavabyi lama tlulelaka. Hambi ku ri vativi van’wana va ta vutomi a va kholwa leswaku ku nga ri khale, mavabyi lawa ma ta va se ma hundzuke ntsheketo. Hi 1969 nhloko ya madokodela ya vuhandzuri ya le United States yi vule emahlweni ka Huvo leyi Lawulaka leswaku ku nga ri kungani vanhu “va ta ntshunxeka eka mavabyi lama tlulelaka.” Hi 1972, muwini wa Sagwadi ra Nobel, Macfarlane Burnet swin’we na David White, va tsale va ku: “Swi vonaka onge mavabyi lama tlulelaka a ma ha ri na vumundzuku.” Kunene, van’wana a va vona onge mavabyi wolawo ma ta hetiwa nya.

Vonelo ra leswaku mavabyi lama tlulelaka, entiyisweni ma ta hluriwa ri endle leswaku ku va ni ku titshemba ngopfu emisaveni. Muongori un’wana loyi a a tiva makhombo lama nga vangiwaka hi switsongwatsongwana loko ku nga si kumeka mirhi yo swi tshungula, u vule leswaku vaongori van’wana lavatsongo se va ti honisa tindlela ta nsivelo-mavabyi. Loko a va tsundzuxa ku hlamba mavoko, a va ku: “U nga vileli, sweswi hi ni mirhi yo dlaya switsongwatsongwana.”

Kambe, ku tshemba mirhi yo dlaya switsongwatsongwana swin’we ni ku yi tirhisa ku tlula mpimo swi vange makhombo lamakulu. Mavabyi lama tlulelaka ma vuye hi matimba. Tlhandlakambirhi, ma hlasele swinene lerova ku ve wona ma rhangelaka eka swilo leswi dlayaka vanhu emisaveni! Swin’wana leswi hoxaka xandla eka ku hangalaka ka mavabyi lama tlulelaka i tinyimpi, ku andza ka nsiko ematikweni lama ha hluvukaka, ku pfumaleka ka mati yo tenga, mbhasiso lowu nga nyawuriki, ku engeteleka lokukulu ka vanhu lava endzelaka ematikweni man’wana ni ku cinca ka maxelo ya misava.

Tibakteriya Leti Nga Tshungulekiki

Xiphiqo lexikulu, lexi a xi nga languteriwanga, i ku sihalala ka switsongwatsongwana leswi. Kambe, hi ku landza leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke, a va fanele va swi tivile leswaku switsongwatsongwana leswi swi nga ha sihalala. Ha yini? Hi xikombiso, ehleketa hi leswi fanaka leswi humeleleke loko ku sunguriwa murhi wo dlaya switsotswana wa DDT exikarhi ka va-1940.a Hi nkarhi wolowo lava sengaka tihomu va tsake ngopfu loko swilo leswi hahaka swi nyamalala loko va fufutela murhi wa DDT. Kambe swihahi swi nga ri swingani swi ponile, naswona vana va swona a va nga ha fi loko ku tirhisiwa DDT. Ku nga ri kungani, swihahi leswi a swi nga ha fi loko swi fufuteriwa hi DDT, swi engeteleke ngopfu.

Hambiloko ku nga si tirhisiwa DDT, naswona penisilini yi nga si xavisiwa hi 1944, tibakteriya leti nga ni khombo ti kombisile leswaku ti ni matimba ya ku tisirhelela. Dok. Alexander Fleming, loyi a tshubuleke penisilini, u swi xiyile leswi. Elaboratori yakwe u xiye switukulwana swa xitsongwatsongwana xa Staphylococcus aureus (hospital staph) swi sungula ku aka tisele to karhi leti nga ni makhumbi yo sivela murhi lowu a wu tshubuleke leswaku wu nga swi dlayi.

Leswi swi endle leswaku Dok. Fleming a lemukisa emalembeni ya kwalomu ka 60 lama hundzeke leswaku tibakteriya leti nga ni khombo leti ngheneke emunhwini ti nga ha va ni risiha, ti nga fi loko ti hlaseriwa hi penisilini. Kutani loko penisilini a yo tsandzeka ku dlaya tibakteriya to tala leti nga ni khombo, vana va tona lava nga dlayiwiki hi mirhi a va ta andza swinene. Hikwalaho ka sweswo, vuvabyi lebyi penisilini yi tsandzeka ku byi tshungula, a byi ta vuya.

Buku leyi nge The Antibiotic Paradox yi ri: “Leswi Fleming a swi vuleke swi ve ntiyiso swi tlhela swi va khombo hi ndlela leyi na yena a a nga yi rindzelanga.” Ha yini? Phela, ku kumeke leswaku eka tibakteriya tin’wana, tigene—ku nga mpfampfarhuto lowutsongo wa DNA ya tibakteriya—ti humesa nhombe [enzymes] lowu endlaka leswaku murhi wa penisilini wu nga tirhi. Hikwalaho ka sweswo, hambiloko ko tirhisiwa penisilini yo tala, ko fana ni kwala. Leswi swi va tseme nhlana hakunene!

Eka matshalatshala yo hlula mavabyi lama tlulelaka, a ku hamba ku humesiwa mirhi leyintshwa yo dlaya switsongwatsongwana ku sukela hi va-1940 ku ya eka va-1970, swin’we ni yin’wana yo hlayanyana hi va-1980 na hi va-1990. Mirhi leyi a yi kota ku tshungula switsongwatsongwana leswi nga ni risiha. Kambe endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, ku humelele tibakteriya tin’wana leti a ti nga yi voni ni ku yi vona mirhi leyintshwa.

Vanhu va kume leswaku tibakteriya leti a hi to chacheriwa marhonge. Ti ni vuswikoti byo endla tisele tin’wana leti sivelaka mirhi leyi dlayaka kumbe ti cinca xivumbeko xa tona leswaku mirhi yo dlaya tibakteriya yi fika yi wela le kule le. Hi hala tlhelo, tibakteriya ti nga ha humesa mirhi leyi hi ku hatlisa loko yi heta ku nghena eka tona kumbe ti yi dlaya yi fa nya.

Loko vanhu va hambeta va tirhisa mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana, na swona swi ye mahlweni swi va ni risiha ngopfu naswona swi andza. Xana leswi swi endle leswaku mirhi leyi yi tsandzeka ku tshungula switsongwatsongwana hinkwaswo? Doo, swin’wana a yi swi tshungula. Loko murhi lowu wu tsandzeka ku tshungula vuvabyi byo karhi, hakanyingi wu kona lowu nga byi tshungulaka. Ku va ni risiha ka switsongwatsongwana leswi a ku nga dyisi byi rhelela, kambe swa sweswi swa lawuleka.

Ku Hlula Mirhi Yo Tala

Lexi siyeke madokodela ma ti khome wa le hansi, i ku xiya leswaku tibakteriya ta cincana hi fambiselo ra xitekela. Eku sunguleni, a ku ehleketiwa leswaku tibakteriya leti swi kotaka ku cincana hi fambiselo ra xitekela hi leti ti nga ta muxaka wun’we. Kambe hi ku famba ka nkarhi ku kumeke leswaku ku ni tibakteriya ta muxaka wun’wana leti nga ni fambiselo ra xitekela leri nga riki ra tona hi ku helela, leri nga dlayiwiki hi mirhi. Hikwalaho ka sweswo, tibakteriya ta mixaka-xaka ti swi kotile ku hlula mirhi yo hambana-hambana leyi tirhisiwaka.

Lexi nyanyiseke timhaka, minkambisiso leyi endliweke hi va-1990 yi kombise leswaku tibakteriya tin’wana ti nga swi kota ku hlula mirhi ti nga pfuniwanga hi tibakteriya tin’wana. Hambiloko ku tirhisiwa murhi wun’we, tibakteriya tin’wana ta swi kota ku aka fambiselo leri nga ta hlula mirhi yo tala, ya ntumbuluko ni ya tikhemikhali.

Vumundzuku Byi Dzwihele

Hambileswi namuntlha mirhi yo tala yo dlaya switsongwatsongwana ya ha va tshungulaka vanhu vo tala, xana yi ta hambeta yi pfuna mirhi yo tano? The Antibiotic Paradox, yi ri: “A hi nge he languteli leswaku vuvabyi byin’wana ni byin’wana byi ta tshunguriwa hi murhi lowu hi wu hlawulaka ro sungula.” Buku leyi ya tlhandlekela: “Etindhawini tin’wana ta misava, ku pfumaleka ka mirhi leyi ringaneke yo tshungula swi endla leswaku wu nga vi kona murhi wo tshungula switsongwatsongwana lowu pfunaka. . . . Vavabyi va kayakayisiwa ni ku dlayiwa hi mavabyi lama emalembeni ya 50 lama hundzeke a ku vuriwa leswaku ma ta kukuriwa ni ku herisiwa emisaveni.”

A hi tibakteriya ntsena leti hlulaka mirhi yo tshungula. Switsongwatsongwana swin’we ni mfurhe ni swidyeleri swin’wana leswitsongo swi vonake swi ri ni risiha hi ndlela yo hlamarisa, swi vonaka onge swi ta vanga mavabyi lama nga ta endla leswaku matshalatshala hinkwawo lama endliweke ya ku endla mirhi leyi ma hundzuka nyuku wa mbyana lowu nga lo helela evoyeni.

Kutani, i yini lexi nga endliwaka? Xana swi nga koteka ku herisa ku sihalala loku ka tibakteriya kumbe ku ti lawula? Xana swidlaya-switsongwatsongwana swi nga swi kotisa ku yini ku hlula switsongwatsongwana emisaveni leyi yi hlaseriweke hi mavabyi yo tarisa xileswi lama tlulelaka?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Mirhi Yo Dlaya Switsongwatsongwana I Yini?

Mirhi yin’wana leyi u yi nyikiweke hi dokodela wa wena yi wela eka mirhi leyi vuriwaka swidlaya-switsongwatsongwana. Mirhi leyi yi tekiwa yi ri xiphemu xa “chemotherapy,” ku nga mirhi yo tshungula hi ku tirhisa tikhemikhali. Hambileswi rito leri ri tivekaka ngopfu loko ku tshunguriwa vuvabyi bya khensa, eku sunguleni a ri kombetela—naswona ra ha kombetela—eku tshunguleni ka mavabyi lama tlulelaka. Matshungulelo yo tano ma vuriwa chemotherapy yo lwa ni switsongwatsongwana.

Switsongwatsongwana i swivumbiwa leswitsongo leswi u nga swi vonaka ntsena loko u tirhisa xivonantsongo. Swidlaya-switsongwatsongwana i tikhemikhali leti lwaka ni switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi. Khombo ra kona, swidlaya-switsongwatsongwana swi nga ha dlaya ni switsongwatsongwana leswi pfunaka.

Hi 1941, Selman Waksman, loyi na yena a hlanganyeleke eku endliweni ka murhi wa streptomycin u tirhise rito leri nge “swidlaya-switsongwatsongwana,” a kombetela eka mirhi yo lwa ni tibakteriya leti vangiwaka hi switsongwatsongwana. Swidlaya-switsongwatsongwana leswi tirhisiwaka eka vutshunguri i swa risima hikuva swa hlawula. Leswi swi vula leswaku swi nga ha hundzisela chefu leyi nga vaka ni khombo eka xitsongwatsongwana, kambe ku nga ri eka wena.

Kambe, ku vula ntiyiso, mirhi hinkwayo leyi dlayaka switsongwatsongwana yi hundzisela chefu hi mpimo wo karhi ni le ka hina. Leswaku murhi lowu wu ta xi hlasela njhani xitsongwatsongwana lexi nileswaku wu ta hi vavisa njhani swi vuriwa matimba ya murhi ya ku tshungula [therapeutic index]. Loko murhi wu ri ni matimba ngopfu, wu kahle; loko wu nga ri na matimba ngopfu, wu ni khombo. Entiyisweni, ku kumeke magidi ya swilo swo endla swidlaya-switsongwatsongwana, kambe swo tala a swi pfuni nchumu eka vutshunguri hikwalaho ka leswi swi nga ni chefu leyi nga vaka ni khombo eka vanhu kumbe eka swiharhi.

Murhi wo sungula lowu dlayaka switsongwatsongwana lowu munhu a nga wu nwaka a wu vuriwa penisilini, lowu humaka eka mfurhe lowu vuriwaka Penicillium notatum. Penisilini yi cheriwe eka munhu ro sungula hi nayiti hi 1941. Endzhakunyana ka kwalaho, hi 1943, ku kumiwe streptomycin eka Streptomyces griseus, ku nga bakteriya ya le misaveni. Hi ku famba ka nkarhi, ku endliwe mirhi yo tala leyi lwaka ni switsongwatsongwana, leyi tekiweke eka swilo leswi hanyaka ni leyi yi endliwaka hi tikhemikhali. Kambe, tibakteriya ti kume tindlela ta ku lwa ni yo tala ya mirhi leyi yo dlaya tibakteriya, leswi swi vangeke xiphiqo eka swa vutshunguri emisaveni hinkwayo.

[Xifaniso]

Penisilini leyi nga mfurhe leyi u yi vonaka etshakwini ra xibya lexi, yi kavanyeta ku kula ka tibakteriya

[Xihlovo Xa Kona]

Christine L. Case/Skyline College

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Switsongwatsongwana Swa Mixakaxaka

Switsongwatsongwana i mindzhombo leyitsongo. Hi swona swi vangaka mavabyi lama tolovelekeke yo kota mukhuhlwana ni ku vava ka mikolo. Swi tlhela swi vanga swifo swo kota lexo khwanyana ka swirho, Ebola na AIDS [SIDA].

Tibakteriya i swivumbiwa leswi nga nyawuriki leswi nga ni sele yin’we, a ti na nyutliyasi naswona hi ntolovelo ti ni khromozoni yin’we ntsena. Ku ni tibiliyoni ta tibiliyoni ta tibakteriya emimirini ya hina, to tala ti kumeka efambiselweni ra hina ra ku gayela swakudya. Ti hi pfuna ku gayela swakudya swa hina naswona hi tona leti hi nyikaka vhithamini K, leyi pfunaka ku pfala ngati loko yi huma.

Eka tibakteriya leta 4 600, ko va leta kwalomu ka 300 ntsena leti vangaka mavabyi. Nilokoswiritano, tibakteriya hi tona ti vangaka mavabyi yo tala eka swimila, swiharhi ni le ka vanhu. Eka vanhu, mavabyi ya kona ma katsa vuvabyi bya rifuva, kholera, vuvabyi bya mikolo, vuvabyi bya anthrax, vuvabyi bya ku bola ka meno ni mixaka yin’wana ya nyumoniya swin’we ni mavabyi man’wana lama tlulelaka hi tlhelo ra rimbewu.

Tiphrotozowa, ku fana ni bakteriya, tiphrotozowa ti ni sele yin’we kambe ti nga ha tlhela ti va ni tinyutliyasi to tala. Eka ntlawa wolowo ku kumeka ti-amoeba ni ti-trypanosome swin’we ni xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya dari. Eka swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka, n’we-xa-nharhu swi hanya hi swin’wana—ku ni mixaka ya kwalomu ka 10 000—hambileswi swi nga switsongo leswi vangaka mavabyi eka vanhu.

Mfurhe na wona wu vanga mavabyi. Swivumbiwa leswi swi ni nyutliyasi naswona swi endla nchumu wo fana ni xitheve. Mavabyi lama tolovelekeke lama swi ma vangaka i mantshasi, ku fana ni mantshasi ya le hansi ka milenge ni candidiasis (Candida). Mavabyi lamakulu ya mfurhe ma tala ku hlasela vanhu lava fambiselo ra vona ra nsawutiso ri tsanisiweke hi nsiko, vuvabyi bya khensa, swidzidzirisi kumbe mavabyi man’wana lama vangiwaka hi switsongwatsongwana.

[Swifaniso]

Xitsongwatsongwana xa Ebola

Bakteriya ya “Staphylococcus aureus”

Phrotozowa ya “Giardia lamblia”

Mfurhe wa mantshasi

[Swihlovo Swa Kona]

CDC/C. Goldsmith

CDC/Janice Carr

Courtesy Dr. Arturo Gonzáles Robles, CINVESTAV, I.P.N. México

© Bristol Biomedical Image Archive, University of Bristol

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Alexander Fleming, la tshubuleke penisilini