Nkarhi Lowu Ha Wona Switsongwatsongwana Swi Nga Taka Swi Nga Vavisi Munhu

SWITSONGWATSONGWANA kumbe tibakteriya i swa nkoka evuton’wini. Swi endla xiphemu lexikulu xa misava ni xa mimiri ya hina. Hilaha bokisi leri nge “Switsongwatsongwana Swa Mixakaxaka,” leri nga eka tluka ra 7 ri kombisaka hakona, “ku ni tibiliyoni ta tibiliyoni ta tibakteriya emimirini ya hina.” To tala ta pfuna—entiyisweni, i ta nkoka eka rihanyo. Hambileswi ti nga titsongo swinene leti vangaka mavabyi, kambe hi nga tiyiseka leswaku eku heteleleni, ku hava xitsongwatsongwana lexi nga ta vavisa munhu.

Loko hi nga si kambela ndlela leyi switsongwatsongwana swo biha swi nga ta herisiwa ha yona, a hi kambisiseni matshalatshala lama endliwaka sweswi yo lwa ni switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi. Ku tlhandlekela eka ku kambisisa bokisi leri nge “Lexi U Nga Xi Endlaka,” xiya matshalatshala ya madokodela ya ku herisa switsongwatsongwana leswi nga ni risiha.

Matshalatshala Lama Endliwaka eMisaveni Hinkwayo

Dok. Gro Harlem Brundtland, khale ka mukongomisi-jenerala wa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), u hlamusela matshalatshala lama endliwaka. Exivikweni xakwe lexi nge Report on Infectious Diseases 2000, “Ku Lwa Ni Switsongwatsongwana Leswi Nga Ni Risiha,” u vulavule hi xilaveko xa ku simeka “endlelo ra misava hinkwayo ra ku lwa ni [switsongwatsongwana] leswi nga ni risiha.” U tlhele a vulavula hi “ntirhisano lowu faneleke wu va kona eka vanhu hinkwavo va ta rihanyo,” a kandziyisa hi marito lawa: “Hi ni ntshembo wa ku lwa nyimpi leyikulu ya ku lwa ni mavabyi lama tlulelaka.”

Hi 2001, WHO yi ringanyete “Endlelo Ra Misava Hinkwayo Ra Ku Lawula Switsongwatsongwana Leswi Nga Ni Risiha.” Tsalwa leri ri ni makungu lama kongomisiweke eka vatshunguri ni vaaka-tiko malunghana ni leswi va nga “swi endlaka ni ndlela yo swi endla.” Endlelo ra kona a ri katsa ni ku dyondzisa vanhu leswaku va nga ma papalata njhani mavabyi, swin’we ni ku va dyondzisa ndlela yo tirhisa mirhi yo lwa ni switsongwatsongwana loko swo tshuka swi va hlasela.

Tlhandlakambirhi, lava tirhaka ku tshungula—madokodela ni vaongori swin’we ni van’wana lava khathalelaka vavabyi eswibedlhele kumbe emakaya ya vadyuhari—va khutaziwe ku va ni vukheta swinene leswaku va nga hangalasi mavabyi. Khombo ra kona, minkambisiso yi paluxe leswaku madokodela yo tala a ma ha honisa ku ku hlamba mavoko kumbe ku cinca swimandla-mandla swa wona loko ma heta hi muvabyi un’wana ma hundzela eka un’wanyana.

Vukambisisi byi kume leswaku madokodela man’wana ma lerisa leswaku munhu a tirhisa mirhi yo dlaya switsongwatsongwana, kambe swi nga fanelanga. Xin’wana lexi vangaka leswi hi leswi vanhu va sindzisaka madokodela leswaku ma va nyika swidlaya-switsongwatsongwana tanihi ndlela ya xihatla yo tshungula vuvabyi. Xisweswo madokodela ma endla leswi vavabyi va swi lavaka, ntsena leswaku ma va tsakisa. Hakanyingi madokodela a ma tinyiki nkarhi wa ku dyondzisa vavabyi va wona naswona a ma na swona swilo leswi nga ma pfunaka ma vona leswaku munhu u hlaseriwe hi xitsongwatsongwana xa njhani. Nakambe, ma nga ha lerisa munhu leswaku a tirhisa murhi lowuntshwa, naswona wo durha, lowu lwaka ni mavabyi yo hambana-hambana. Leswi na swona swi hoxa xandla eka ku sihalala ka switsongwatsongwana.

Tindhawu tin’wana leti ku yisiweke nyingiso eka tona malunghana ni Endlelo ra Misava Hinkwayo ra WHO i swibedlhele, tindhawu to khathalela tiko hi tlhelo ra rihanyo, laha swakudya swi humaka kona, tikhampani ta mirhi ni vaendli va milawu. Xiviko lexi xi khutaza leswaku hinkwavo ka vona va khomisana leswaku ku ta lwiwa ni ntungu wa misava hinkwayo wa switsongwatsongwana leswi nga ni risiha. Xana nongonoko wolowo wu ta tirha?

Swihinga Leswi Nga Kona

Endlelo ra Misava Hinkwayo ra WHO ri kombetele eka xiphiqo lexikulu xo tlhantlha swiphiqo swa rihanyo. I ku rhandza mali. Bibele yi vula leswaku ku rhandza mali hi swona leswi vangaka “mixaka hinkwayo ya swilo swo biha.” (1 Timotiya 6:9, 10) WHO yi ri: “Nkucetelo wa tikhampani leti xavisaka mirhi na wona wu fanele wu tekeriwa enhlokweni, ku katsa ni ku lawula kahle vanhu lava taka eka vatirhi va ta swa vutshunguri va ta va komba mirhi, minongonoko ya dyondzo leyi sekeriwaka hi tikhampani leti endlaka mirhi na yona yi fanele yi vekiwa tihlo.”

Tikhampani leti endlaka mirhi ti sindzise madokodela leswaku ma vona mirhi ya tona. Sweswi ti swi endla hi ku kongoma eka vanhu hi ku navetisa eka TV. Handle ko kanakana leswi swi hoxe xandla eka ku tirhisiwa ngopfu ka mirhi, leswi hi ku famba ka nkarhi, swi nyanyiseke ku hangalaka ka switsongwatsongwana leswi sihalalaka.

Eka ndzima ya yona leyi vulavulaka hi ku tirhisa swidlaya-switsongwatsongwana eka swifuwo leswi dlayeriwaka nyama, Endlelo ra Misava Hinkwayo ra WHO ri ri: “Vatshunguri va swifuwo ematikweni man’wana va pindzula 40 wa tiphesente kumbe ku tlula hi ku xavisa mirhi, hikwalaho ku ni xilaveko xo hunguta ku tirhisiwa ka swidlaya-switsongwatsongwana.” Hilaha swi tiviwaka kahle hakona, switsongwatsongwana leswi nga ni risiha swi ve kona swi tlhela swi andza hikwalaho ka ku tirhisiwa ko biha ka swidlaya-switsongwatsongwana.

A hi ku tala ka yona mirhi yo dlaya switsongwatsongwana leyi endliwaka. EUnited States ntsena, ku endliwa mirhi leyi endlaka 20 wa timiliyoni ta tikhilogiramu lembe ni lembe! Ko va hafu ntsena ya mirhi leyi endliwaka emisaveni leyi tirhisiwaka ku tshungula vanhu. Leyin’wana yi fufuteriwa eka swibyariwa kumbe yi tshungula swifuwo. Mirhi leyi lwaka ni switsongwatsongwana yi tala ku pfanganisiwa ni swakudya swa swifuwo ku endlela leswaku swi kula hi ku hatlisa.

Leswi Tihulumendhe Ti Swi Endlaka

Xa nkoka, Nkambisiso wa Huvo leyi Lawulaka ya Endlelo ra Misava Hinkwayo ra WHO, wu ri: “Tiko ha rin’we ri ta va ni vutihlamuleri byo tirhisa endlelo leri. Tihulumendhe ti fanele ti endla xiphemu xa nkoka.”

Phela, tihulumendhe to hlayanyana ti endle minongonoko yo lwa ni switsongwatsongwana leswo sihalala, ti ri karhi ti kandziyisa ntirhisano endzeni ni le handle ka tiko. Minongonoko leyi yi katsa ku hlayisa rhekhodo leyi faneleke ya ku tirhisiwa ka mirhi leyi swin’we ni ya switsongwatsongwana leswi nga ni risiha, ku antswisa ndlela yo lawula ku tlhelela ka mavabyi, ku tirhisiwa ka swidlaya-switsongwatsongwana hi mfanelo eka mirhi ni le ka vurimi, ku endla vulavisisi lebyi kombisaka leswaku ha yini swi ri ni risiha ni ku endla mirhi leyintshwa. Report on Infectious Diseases 2000 ya WHO a yi khutaza. Ha yini?

Xiviko lexi xi kombise “ku honisa ka tihulumendhe leti nga rhangisiki timhaka ta rihanyo ra vanhu.” Xi engeterile: “Mavabyi—ni ku sihalala ka wona—swi tinyika matimba etindhawini leti nga riki na ku rhula, laha ku nga ni vusweti, laha vanhu va rhurhaka hi vunyingi niloko mbango wu hohloka laha vanhu vo tala va tikumaka va langutane ni mavabyi lama tlulelaka.” Khombo ra kona, leswi hi swona swiphiqo leswi tihulumendhe ta vanhu ti tsandzekeke ku swi tlhantlha.

Kambe, Bibele yi vulavula hi hulumendhe leyi nga taka yi nga tlhantlhi ntsena swiphiqo leswi vangaka mavabyi kambe yi nga ta herisa ni mavabyi hi ku helela. U nga ha ehleketa leswaku switsongwatsongwana swin’wana swi ta hambeta swi vanga makhombo, kambe hi ni xivangelo lexi twalaka xo kholwa leswaku vumundzuku byi ta va byi ri byinene ngopfu.

Nkarhi Lowu Ha Wona Switsongwatsongwana Swi Nga Taka Swi Nga Vangi Khombo

I khale muprofeta wa le Bibeleni Esaya a kombetele eka hulumendhe leyi nga riki ya vanhu swin’we ni hosi ya yona. Xiya vuprofeta lebyi bya Bibele lebyi nge: “Hikuva hi velekeriwe n’wana, hi nyikiwe n’wana wa jaha; naswona ku fuma ka vuhosana ku ta va ekatleni ra yena. Kutani vito ra yena u ta thyiwa Mutsundzuxi wo Hlamarisa, Xikwembu xa Matimba, Tatana La Nga Riki Na Makumu, Hosana ya Ku Rhula.”—Esaya 9:6.

Xana i mani n’wana loyi, hosana leyi yi nga ta nyikiwa vuhosi? Xiya ndlela leyi a boxiweke ha yona hambiloko a nga si velekiwa. Ntsumi Gabriyele yi byele nhwana Mariya yi ku: “Waswivo, u ta tika embelekweni wa wena, u ta veleka n’wana wa jaha, vito ra yena u ta n’wi thya Yesu. Yena u ta va lonkulu . . . mfumo wakwe a wu nge vi na makumu.”—Luka 1:31-33.

Loko Yesu se a kurile, u nyikele vumbhoni bya leswaku hakunene a a ri Mufumi la tshembisiweke wa hulumendhe ya Mfumo wa Xikwembu. Yesu a nga fambanga ntsena emisaveni a tivisa “mahungu lamanene ya mfumo” kambe u tlhele a kombisa matimba yakwe ya ku herisa mavabyi ni swifo. Bibele yi vika leswaku “mintshungu leyikulu yi n’wi tshinelela, yi ri ni vanhu lava khutaka, lava lamaleke, lava feke mahlo, timbheveve ni van’wana vo tala, hiloko va va tshamisisa kahle emilengeni ya yena, kutani a va hanyisa; hiloko ntshungu wu hlamala loko wu vona timbheveve ti vulavula ni lava khutaka va famba ni lava feke mahlo va vona.”—Matewu 9:35; 15:30, 31.

Ina, ku nga khathariseki leswaku munhu u khomiwa hi vuvabyi bya njhani kumbe u vaviseke njhani, Yesu u n’wi tshungurile. U tlhele a pfuxa vanhu vo hlayanyana lava a va file! (Luka 7:11-17; 8:49-56; Yohane 11:38-44) I ntiyiso leswaku lava va tshunguriweke ni lava va pfuxiweke va hetelele va file. Nilokoswiritano, mahlori ya Yesu ma kombisa leswi a nga ta swi endla enkarhini lowu taka, a swi endlela vanhu lava nga ta hanya emisaveni ehansi ka ku fuma ka Mfumo. Bibele yi tshembisa leswaku enkarhini wolowo “ku hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’”—Esaya 33:24; Nhlavutelo 21:3, 4.

Namuntlha, hilaha hinkwerhu hi swi xiyaka hakona, hinkwerhu ha vabya naswona ha fa. Switsongwatsongwana swi hlasela vanhu va timiliyoni, hakanyingi swa dlaya. Kambe, miri wa munhu wu vumbiwe hi ndlela yo hlamarisa swinene lerova van’wana a va swi twisisi leswaku ha yini hi vabya. Dokodela Lewis Thomas u tsale hi nkoka wa tibakteriya kutani a vula leswaku vuvabyi byi fika “ku fana ni mhangu.” U te: “Swi nga ha endleka leswaku mimiri ya vanhu lava vabyaka yi ni swihoxo hi ndlela yo karhi.”

Kunene, lava va nga ni fambiselo ra nsawutiso leri nga ni matimba, a va tali ku hlaseriwa hi tibakteriya. Hambiswiritano, eku heteleleni vanhu va dyuhala va tlhela va fa. Bibele yi vula leswaku xidyoho lexi hi xi kumeke eku sunguleni eka munhu la hetisekeke Adamu, hi xona lexi endlaka leswaku hi vabya ni ku fa. Bibele ya hlamusela: “Leswi xidyoho xi ngheneke emisaveni hi munhu un’we, ni rifu hikwalaho ka xidyoho, xisweswo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo va dyohile.”—Varhoma 5:12.

Nilokoswiritano, Xikwembu xi rhumele N’wana wa xona emisaveni leswaku a ta nyikela hi vutomi byakwe lebyi hetisekeke byi va nkutsulo wa vanhu eka mimbuyelo ya xidyoho. (Matewu 20:28) Bibele ya hlamusela: “Hakelo leyi tisiwaka hi xidyoho i rifu, kambe nyiko leyi nyikiwaka hi Xikwembu i vutomi lebyi nga heriki ha Kreste Yesu Hosi ya hina.” (Varhoma 6:23; 1 Yohane 5:11) Ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, mimbuyelo leyi tshungulaka ya gandzelo ra nkutsulo ra Kreste yi ta vonaka. Kutani switsongwatsongwana hinkwaswo, hambi ku ri leswi sweswi swi vangaka mavabyi, a swi nge he vavisi munhu.

Xana leswi a swi hi nyiki xivangelo lexi twalaka xo dyondza hi ta hulumendhe ya Mfumo leyi tshembisiweke eBibeleni, leyi nga ta tlhantlha swiphiqo swa vanhu? Timbhoni ta Yehovha ti ta tsakela ku ku pfuna leswaku u dyondza leswi engetelekeke.

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

Lexi U Nga Xi Endlaka

Xana u nga endla yini leswaku u hunguta nxungeto wa switsongwatsongwana leswi nga ni risiha? Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri nyikele swiletelo swo karhi. Ri rhange hi ku longoloxa magoza lama hi nga ma tekaka ku hunguta mavabyi swin’we ni ku hangalaka ka wona. Xa vumbirhi, ri hlamusela ndlela leyi vanhu va nga antswisaka ha yona emhakeni ya ku tirhisa swidlaya-switsongwatsongwana.

Mhaka hi leyi, ndlela yo antswa swinene yo hunguta mavabyi ni ku hangalaka ka wona i ku endla leswi hi faneleke hi swi endla leswaku hi tshama hi hanye bya cheleni. I yini lexi u nga xi endlaka leswaku u papalata ku khomiwa hi mavabyi?

Leswi U Nga Swi Endlaka Leswaku U Papalata Ku Khomiwa Hi Mavabyi

1. Lwela ku kuma swilo leswi swinharhu: swakudya leswi faneleke, vutiolori lebyinene ni ku wisa kahle.

2. Tshama u basile. Vativi va ta rihanyo va kandziyisa mhaka ya ku hlamba mavoko tanihi ndlela ya nkoka ya ku balekela ku vabya swin’we ni ku ka u nga hundziseli mavabyi eka van’wana.

3. Tiyiseka leswaku wena ni ndyangu wa wena mi dya swakudya leswi baseke. Ngopfu-ngopfu, tiyiseka leswaku mavoko ya wena swin’we ni laha u swekelaka kona ku basile. Nakambe, tiyiseka leswaku mati lawa u hlambaka ha wona mavoko ni ku hlantswa swakudya, ma basile. Switsongwatsongwana swi tsaka ngopfu eswakudyeni, sweka nyama yi wupfa. Veka ni ku funengeta swakudya leswi nga exigwitsirisini hi mfanelo.

4. Ematikweni lama mavabyi lamakulu ma tluletiwaka hi swihahi, u nga tali ku va ehandle nimadyambu kumbe nimixo loko swihahi leswi swa ha tele. Naswona tshama u ri karhi u tirhisa nete yo tisirhelela.

5. Mirhi yi nga ha ku pfuna ku toloveta fambiselo ra wena ra nsawutiso ku lwa ni switsongwatsongwana leswi kumekaka laha u tshamaka kona.

Ku Tirhisa Swidlaya-switsongwatsongwana

1. Rhanga u ya eka dokodela u nga si xava kumbe ku tirhisa murhi hambi wu ri wihi lowu dlayaka switsongwatsongwana. Mirhi leyi u yi xavaka eka vaxavisi va miri lava navetisaka yi tala ku vuyerisa muxavisi ku nga ri muxavi.

2. U nga sindzisi dokodela wa wena leswaku a ku tsalela murhi wo dlaya switsongwatsongwana. Loko wo n’wi sindzisa, a nga ha ku nyika wona ntsena leswaku a nga lahlekeriwi hi khasitama yakwe. Hi xikombiso, mukhuhlwana wu vangiwa hi switsongwatsongwana, xisweswo, mirhi yo lwa ni switsongwatsongwana a yi tshunguli mukhuhlwana. Ku nwa murhi wo lwa ni switsongwatsongwana loko u hlaseriwe hi bakteriya swi nga ha endleka murhi wolowo wu kavanyeta tibakteriya leti pfunaka, kumbexana wu tshika leto sihalala leswaku ti andza emirini wa wena.

3. U nga lweli ku kuma mirhi leya ha ku humaka—swi nga ha endleka yi nga ku pfuni naswona yi ku koxa mali yo tala ngopfu swi nga fanelanga.

4. Kuma vuxokoxoko bya mirhi exihlobyeni lexi faneleke: I mirhi ya yini? Hi wahi makhombo lama yi nga ma vangaka? Xana yi endla yini loko wu hlangana ni mirhi yin’wana, swin’we ni swin’wana leswi nga endlaka leswaku wu va ni khombo loko u wu tirhisa?

5. Loko murhi wo lwa ni switsongwatsongwana wu fanerile hakunene, hi ntolovelo u khutaziwa leswaku u wu tirhisa wu kondza wu hela hambiloko u titwa u antswa u nga si wu heta. Lowo hetelela wu vhela wu hetisela masalela hinkwawo ya vuvabyi bya kona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Ehansi ka hulumendhe yo lulama ya Xikwembu, vanhu va ta tsakela vutomi ku nga ri na switsongwatsongwana leswi nga ta va vavisa