Tindlela Ta Tsevu To Sirhelela Rihanyo Ra Wena

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ENIGERIA

HI KU ya hi World Health Organization (WHO), vanhu va 25 wa tiphesente lava tshamaka ematikweni lama hluvukaka a va na wona mati lama tengeke. Ku tlula 66 wa tiphesente—vanhu va kwalomu ka 2500 wa timiliyoni—va kayivela mbhasiso lowu faneleke. Eka vanhu vo tala vuyelo bya kona i vuvabyi ni rifu.

Eswiyin’weni swo tano, ku tirhisa tindlela letinene ta nsivela-mavabyi swa tika. Kambe, loko u tshama u basile, u ta tisirhelela emavabyini yo tala. Laha ku ni tindlela ta tsevu leti u nga ti tirhisaka leswaku u tisirhelela wena ni ndyangu wa wena eka switsongwatsongwana leswi nga ha nghenaka emirini wa wena ivi swi ku vangela vuvabyi.

1. Hlamba mavoko hi xisibi ni mati endzhaku ka loko u khome mahumo u nga si khoma swakudya.

Ndlela ya nkoka yo sivela vuvabyi i ku tshama u ri ni xisibi ni mati leswaku un’wana ni un’wana endyangwini wa wena a hlamba mavoko. Xisibi ni mati swi susa switsongwatsongwana emavokweni—switsongwatsongwana leswi hi tindlela tin’wana swi nga ha nghenaka eswakudyeni kumbe enon’wini. Tanihi leswi vana va talaka ku mama tintiho, i swa nkoka leswaku u va hlambisa mavoko nkarhi na nkarhi, ngopfu-ngopfu emahlweni ko va u va nyika swakudya.

Ngopfu-ngopfu i swa risima ku va u hlamba mavoko hi xisibi endzhaku ka loko u vuya exihambukelweni, u nga si khoma swakudya ni loko u hete ku sula ricece kumbe n’wana loyi a ha ku hetaka ku tipfuna.

2. Tirhisa xihambukelo.

Leswaku u sivela ku hangalaka ka switsongwatsongwana, i swa nkoka leswaku mahumo ma cukumetiwa laha ku faneleke. Mavabyi yo tala, ngopfu-ngopfu nchuluko wu vangiwa hi switsongwatsongwana leswi sukaka eka mahumo ya vanhu. Switsongwatsongwana swi nga ha nghena ematini lama nwiwaka kumbe eswakudyeni, emavokweni kumbe eswibyeni ni le tindhawini leti tirhisiwaka eku lunghiseleleni ka swakudya kumbe laha swi phameriwaka kona. Loko sweswo swi humelela, vanhu va nga ha ngheniwa hi switsongwatsongwana ivi va vabya.

Leswaku u sivela xiyimo lexi, tirhisa xihambukelo. Malongo ya swiharhi ma fanele ma cukumetiwa ekule ni le makaya ni le kule ni swihlovo swa mati. Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku mahumo ya tincece na vamambuxu ma ni khombo ku tlula ya vanhu lavakulu. Hikwalaho hambi ku ri vana va fanele va dyondzisiwa ku tirhisa xihambukelo. Loko vana va tipfunela erivaleni, mahumo ya vona ma fanele ma susiwa hi ku hatlisa ivi ma cukumetiwa exihambukelweni kumbe ma celeriwa.

Swihambukelo swi fanele swi tshama swi basile ni milomu ya swona yi fanele yi funengetiwa.

3. Tirhisa mati yo tenga.

Mindyangu leyi nga ni mati yo tala lama tengeke, lama nga etipompini a hi kanyingi yi khomiwa hi mavabyi ku fana ni leyi yi nga riki na wona. Lava nga riki na wona mati lama nga etipompini va nga ha sirheleta rihanyo hi ku funengeta swihlovo swa vona swa mati ni ku veka mati lama thyakeke ekule ni mati lama ku nwiwaka wona, ku hlamba kumbe ku hlantswa ha wona. Nakambe i swa nkoka ku hlongola swifuwo leswaku swi nga ngheni endlwini kumbe laha ku nga ni mati yo nwa.

Ndlela yin’wana yo tisirhelela eka vuvabyi i ku hlayisa mabakiti, tintambu ni swibya leswi tirhiseriwaka ku ka mati swi basile hilaha swi nga kotekaka hakona. Hi xikombiso, i swinene ku hayeka bakiti ematshan’weni yo ri veka ehansi.

Mati yo nwa lama nga ekaya ma fanele ma hlayisiwa eka xibya lexi baseke lexi nga ni xifunengeto. Mati ma fanele ku kiwa exibyeni lexi hi ku tirhisa ndzheko kumbe bikiri leri baseke. U nga pfumeleli vanhu leswaku va nghenisa mavoko ya vona ematini yo nwa kumbe ku orhovela exibyeni xo hlayisela mati.

4. Virisa mati yo nwa handle ka loko ma huma etipompini.

Hakanyingi ndlela leyi nga riki na khombo i ku tirhisa mati lama humaka etipompini. Mati lama humaka eswihlobyeni swin’wana hakanyingi ma ni switsongwatsongwana hambiloko ma tikomba ma basile.

Ku virisa mati swi dlaya switsongwatsongwana. Hikwalaho loko u ka mati eswikuvini, eswinambyaneni kumbe emathankini, i ndlela ya vutlharhi ku ma virisa naswona ma tshike ma hola u nga si ma nwa. Mati lama nga riki na switsongwatsongwana i ya nkoka ngopfu-ngopfu eka tincece na vamambuxu hikwalaho ka leswi miri wa vona wu nga swi kotiki ngopfu ku lwisana ni switsongwatsongwana ku fana ni wa vanhu lavakulu.

Loko swi nga koteki ku virisa mati yo nwa, ma hlayise exibyeni lexi nga ni xifunengeto lexi endliweke hi pulastiki leyi vonikelaka kumbe xa nghilazi. Kutani veka xibya lexi emun’wini masiku mambirhi emahlweni ko tirhisa mati wolawo.

5. Hlayisa swakudya swa wena swi basile.

Swakudya leswi nga ta dyiwa swi ri swimbisi swi fanele swi hlantswiwa kahle. Swakudya swin’wana swi fanele ku swekiwa swi vupfa hi ku helela, ngopfu-ngopfu nyama.

I swinene ku dya swakudya endzhakunyana ka loko swa ha ku swekiwa; hi ndlela leyi swi ta va swi nga si onhaka. Loko u lava ku hlayisa swakudya leswi swekiweke ku tlula tiawara ta ntlhanu, u fanele u swi hlayisa laha ku hisaka kumbe u swi veka exigwitsirisini. Emahlweni ko va u swi dya, u fanele u swi kufumeta hi ku helela.

Nyama yimbisi hakanyingi yi ni switsongwatsongwana, hikwalaho u nga yi veki laha ku nga ni swakudya leswi u swi swekeke. Endzhaku ko tsemelela nyama yimbisi, basisa swibya ni tindhawu hinkwato leti a yi vekiwe ka tona ekhixini.

Tindhawu leti ku lunghiseriwaka swakudya eka tona minkarhi hinkwayo ti fanele ku tshama ti basile. Swakudya swi fanele swi funengetiwa leswaku tinhongana, makondlo, vamaseve ni swihadyana swin’wana swi nga ngheni.

6. Hisa kumbe u celela thyaka leri nga emutini wa wena.

Tinhongana leti hangalasaka switsongwatsongwana, ti rhandza ku tswalela laha ku nga ni thyaka. Hikwalaho thyaka ra muti a ri fanelanga ri cukumetiwa erivaleni. Siku na siku ri fanele ri celeriwa, ri hisiwa kumbe ri cukumetiwa hi ndlela yin’wana.

Hi ku tirhisa switsundzuxo leswi, u nga ha tisirhelela kumbe u sirhelela ndyangu wa wena eka vuvabyi bya nchuluko, kholera, thayifodi, vuvabyi bya manyokana, swakudya swo bola ni mavabyi man’wana.

[Credit Line]

Source: Facts for Life, jointly published by United Nations Children’s Fund, United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, and WHO.